سوره انسان یا هَلْ أَتَیٰ یا دَهْر هفتاد و ششمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء ۲۹ جای دارد. سوره انسان درباره خلقت و هدایت انسان، اوصاف ابرار (نیکوکاران) و نعمت‌هایی که خداوند به آنان می‌دهد و همچنین اهمیت قرآن و مشیت پروردگار سخن می‌گوید.
این سوره به نام‌های انسان، هل اتی و دهر مشهور است.[۱] این نامگذاری هم به این سبب است که این سه واژه در آیه اول آمده‌اند.[۲] به این سوره ابرار (نیکان) نیز می‌گویند؛ زیرا این کلمه در آیه پنجم آمده و بیش از نصف این سوره به شرح حال این افراد پرداخته است.[۳]
در مکی یا مدنی بودن این سوره اختلاف وجود دارد. به گفته ناصر مکارم شیرازی، از مفسرانشیعه، مفسران شیعه اتفاق نظر دارند که تمام این سوره یا دست کم آیاتی که درباره مقام ابرار و اعمال صالح آنهاست، در مدینه نازل شده است.[۶] قرطبی، از مفسران اهل سنت در قرن هفتم قمری، نیز بر آن است که مشهور علمای اهل سنت این سوره را مدنی دانسته‌اند.[۷] با این حال برخی از مفسران اهل سنت، آن را مکی[۸] و بعضی آیات نخستین سوره را مکی و از آیه هشتم تا آخر را مدنی دانسته‌اند.[۹]
تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها
سوره انسان ۳۱ آیه، ۲۴۳ کلمه و ۱۰۸۹ حرف دارد. این سوره به لحاظ حجمی جزو سوره‌های مفصلات (دارای آیات کوتاه) و از سوره‌های نسبتاً کوچک است.[۱۰] این سوره از جمله آیات و سوره‌هایی است که به صورت کامل بر ضریح جدید حضرت عباس حک شده است.[۱۱]
محتوا
تفسیر نمونه محتوای سوره انسان را به پنج مطلب و محور کلی تقسیم کرده است:
اول: آفرینش انسان، خلقت او از نطفه، و هدایت و آزادی اراده او؛
دوم: پاداش ابرار و نیکان (که در مورد اهل بیت(ع) است)؛
سوم: ویژگی‌های افراد نیک که باعث می‌شود شایسته دریافت پاداش الهی باشند؛
چهارم: اهمیت قرآن، طریق اجرای احکام آن و راه پرفراز و نشیب خودسازی؛
در سوره انسان (طی آیات ۷ـ۱۱)، پنج ویژگی در توصیف نیکوکاران (ابرار) بیان شده است: ۱. به نذر خویش وفا می‌کنند. ۲. از روزی که عذاب و گزند آن فراگیر است، می‌هراسند. ۳. با اینکه به غذای خود نیازمندند آن را به بینوا و یتیم و اسیر می‌بخشند. ۴. این کار را تنها برای خشنودی خدا می‌کنند و توقع پاداش و سپاس از کسی ندارند. ۵. در روزی که عبوس و سهمگین است (یعنی روز قیامت)، از پروردگار خود هراس دارند.[۱۴]
عدم اشاره به نعمت حورالعین در این سوره
به باور آلوسی از مفسران اهل‌سنت، چون این سوره در شأن و فضیلت پنج تن از آل پیامبر(ص) نازل شده که حضرت فاطمه (س) نیز از آنان است، به احترام او، از زنان بهشتی (حور العین) نامی به میان نیامده است.[۱۵]علامه طباطبایی نیز به این نکته تصریح کرده که در سوره انسان نامی از حور العین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نعمت‌های بهشت نیست؛ بنابراین می‌توان گفت در میان ابراری که این آیه در شأن آنها نازل شده، زنان هم حضور داشته‌اند.[۱۶]
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان شراب طهور را شرابی دانسته که هر نوع قذارت و ناپاکی را می‌زداید که از جمله آنها قذارت غفلت، محرومیت و دور ماندن از توجه به خدا است و با نوشیدن این شراب ویژه چون هیچ حجابی میان آنان ابرار و پروردگارشان باقی نمی‌ماند و شایستگی حمد و ستایش پروردگارشان را می‌یابند. علامه طباطبایی همچنان معتقد است که خداوند در این آیه واسطه‌ها را حذف کرده و سیراب ساختن بهشتیان را مستقیماً به خویش نسبت داده و این با فضیلت‌ترین نعمتی است که ارزانی بهشتیان می‌شود. [۲۳]
حکیم سبزواری ساغَر (شراب) اهل سیر و سلوک الی الله را در ساقی‌نامه‌اش این‌گونه وصف کرده است:
آیه هفتم سوره انسان را جزو آیات الاحکام برشمرده‌اند.[۲۵] در مورد این آیه که وفای به نذر را یکی از اوصاف نیکوکاران بیان می‌کند[۲۶] گفته شده از آن، جواز و بلکه وجوب وفای به نذر فهمیده می‌شود.[۲۷]
برای خواندن این سوره خواصی نیز نقل شده است، از جمله اگر کسی بر قرائت سوره انسان مداومت ورزد، اگر روحش ضعيف باشد دارای قدرت روحی می‌شود.[۳۱] خواندن این سوره برای تقویت اعصاب و دورشدن از اضطراب مفید است.[۳۲]
﴿هر که را خواهد به رحمت‌خویش درمی‌آورد و برای ظالمان عذابی پردرد آماده کرده است ٣١﴾
﴿به نام خداوند بخشنده بخشایشگر. آیا زمانی طولانی بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود ١ ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم و او را می‌آزماییم بدین جهت او را شنوا و بینا قرار دادیم ٢ ما راه را به او نشان دادیم خواه شاکر باشد و پذیرا گردد یا ناسپاس ٣ ما برای کافران زنجیرها و غلها و شعله‌های سوزان آتش آماده کرده‌ایم ٤ به یقین ابرار و نیکان از جامی می‌نوشند که با عطر خوشی آمیخته است ٥ چشمه‌ای که بندگان خدا از آن می‌نوشند و [به دلخواه خویش] جاریش می‌کنند ٦ [همان بندگانی که] به نذر خود وفا می‌کردند و از روزی که گزند آن فراگیرنده است می‌ترسیدند ٧ و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند ٨ ما برای خشنودی خداست که به شما می‌خورانیم و پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم ٩ ما از پروردگارمان از روز عبوسی سخت هراسناکیم ١٠ پس خدا [هم] آنان را از آسیب آن روز نگاه داشت و شادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت ١١ و به [پاس] آنکه صبر کردند بهشت و پرنیان پاداششان داد ١٢ در آن [بهشت] بر تختها[ی خویش] تکیه زنند در آنجا نه آفتابی بینند و نه سرمایی ١٣ و سایه‌ها[ی درختان] به آنان نزدیک است و میوه‌هایش [برای چیدن] رام ١٤ و ظروف سیمین و جامهای بلورین پیرامون آنان گردانده می‌شود ١٥ جامهایی از سیم که درست به اندازه [و با کمال ظرافت] آنها را از کار درآورده‌اند ١٦ و در آنجا از جامی که آمیزه زنجبیل دارد به آنان می‌نوشانند ١٧ از چشمه‌ای در آنجا که سلسبیل نامیده می‌شود ١٨ و بر گرد آنان پسرانی جاودانی می‌گردند چون آنها را ببینی گویی که مرواریدهایی راکنده‌اند ١٩ و چون بدانجا نگری [سرزمینی از] نعمت و کشوری پهناور می‌بینی ٢٠ [بهشتیان را] جامه‌های ابریشمی سبز و دیبای ستبر در بر است و پیرایه آنان دستبندهای سیمین است و پروردگارشان باده‌ای پاک به آنان می‌نوشاند ٢١ این [پاداش] برای شماست و کوشش شما مقبول افتاده است ٢٢ در حقیقت ما قرآن را بر تو به تدریج فرو فرستادیم ٢٣ پس در برابر فرمان پروردگارت شکیبایی کن و از آنان گناهکار یا ناسپاسگزار را فرمان مبر ٢٤ و نام پروردگارت را بامدادان و شامگاهان یاد کن ٢٥ و بخشی از شب را در برابر او سجده کن و شب[های] دراز او را به پاکی بستای ٢٦ اینان دنیای زودگذر را دوست دارند و روزی گرانبار را [به غفلت] پشت‌سر می‌افکنند ٢٧ ماییم که آنان را آفریده و پیوند مفاصل آنها را استوار کرده‌ایم و چون بخواهیم [آنان را] به نظایرشان تبدیل می‌کنیم ٢٨ این [آیات] پندنامه‌ای است تا هر که خواهد راهی به سوی پروردگار خود پیش گیرد ٢٩ و تا خدا نخواهد [شما] نخواهید خواست قطعاً خدا دانای حکیم است ٣٠ هر که را خواهد به رحمت‌خویش درمی‌آورد و برای ظالمان عذابی پردرد آماده کرده است ٣١﴾
