اراده الهی

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
اعتقادات شیعه
‌خداشناسی
توحیداثبات خداتوحید ذاتیتوحید صفاتیتوحید افعالیتوحید عبادیصفات ذات و صفات فعل
فروعتوسلشفاعتتبرکاستغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبحبداءامر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبرانخاتمیتپیامبر اسلاممعجزهاصالت قرآن
امامت
باورهاعصمت امامانولایت تكوینیعلم غیبخلیفة‌اللهغیبتمهدویتانتظار فرجظهوررجعتامامت تنصیصی
امامانامام علیامام حسنامام حسینامام سجادامام باقرامام صادقامام کاظمامام رضاامام جوادامام هادیامام عسکریامام مهدی
معاد
برزخمعاد جسمانیحشرصراطتطایر کتبمیزان
مسائل برجسته
اهل‌بیتچهارده معصومکرامتتقیهمرجعیتولایت فقیهایمان مرتکب کبیره


اراده الهی از صفات ثبوتی خدا است و خداوند، مُرید یعنی اراده‌کننده خوانده می‌شود. علمای مسلمان درخصوص ماهیت اراده خدا اختلاف‌نظر دارند. شیخ مفید و علامه طباطبایی، از عالمان برجسته شیعه، اراده خدا در رابطه با خودش را همان افعال خداوند و اراده او در رابطه با دیگران را امر خداوند دانسته‌اند؛ اما معتزله و برخی از متکلمان شیعه اراده خدا را نوعی از علم او قلمداد کرده‌اند.

اراده را به دو قسم اراده تکوینی و تشریعی تقسیم کرده‌اند. در آیات قرآن هم از اراده تکوینی و هم از اراده تشریعی سخن گفته شده است.

جایگاه

اراده از صفات خداوند است و بر این اساس خدا، مُرید (اراده‌کننده) خوانده شده است.[۱] در آیات بسیاری، مشیت و اراده به خداوند نسبت داده شده است؛[۲] از جمله «یعَذِّبُ مَنْ یشاءُ وَ یرْحَمُ مَنْ یشاءُ؛ هرکه را بخواهد عذاب و هرکه را بخواهد رحمت می‌کند؛[۳] و «إِنَّ رَبَّک فَعَّالٌ لِما یریدُ»؛ پروردگار تو همان کند که خواهد.[۴]

چیستی اراده خداوند

متکلمان مسلمان درباره اصل وجود اراده برای خداوند هم‌نظرند، اما درباره جزئیات و ویژگی‌های آن اختلافاتی دارند؛[۵] از جمله: چیستی اراده خدا، ذاتی یا فعلی‌بودن اراده خداوند، و همچنین قدیم یا حادث‌بودن اراده خداوند.[۶]

به باور شیخ مفید (درگذشت ۴۱۳ق)[۷] و علامه طباطبایی (درگذشت ۱۳۶۰ش)، اراده خدا نسبت به اعمال خودش، همان افعال اوست (اراده تکوینی)،و نسبت به افعال دیگر موجودات، امر او به آن افعال است(اراده تشریعی)،.[۸] بر این اساس، «خدا اراده کرد که انسان را خلق کند»، به این معناست که «خدا انسان را خلق کرد».[۹] به‌باور این دو، اراده از صفات فعلی خداوند است.[۱۰] شیخ مفید این دیدگاه را هماهنگ با نظر ائمه(ع) و نظر غالب علمای امامیه شمرده است.[۱۱] در این باره به روایاتی نیز استناد شده است؛[۱۲] ازجمله روایتی از امام صادق(ع) که مشیت خداوند را حادث و غیرازلی خوانده،[۱۳] روایتی از امام کاظم(ع) که اراده خداوند را همان فعل او معرفی کرده[۱۴] و تعبیری از امام رضا که در آن مشیت و اراده از صفات فعلی خداوند دانسته شده است.[۱۵]

به گفته علامه طباطبایی، مشهور فلاسفه همچون ملاصدرا، اراده را از صفات ذاتی و عین ذات الهی شمرده‌اند.[۱۶] براساس دیدگاه مشهور میان فیلسوفان مسلمان، اراده تکوینی همان علم خداوند به افعال مناسب با نظام احسن (بهترین جهان ممکن)[۱۷] است.[۱۸] از نظر علامه طباطبایی، تعریف اراده به علم به نظام احسن صحیح نیست و دلیلی بر صحت آن نیز وجود ندارد.[۱۹] معتزله و بسیاری از متکلمان شیعه معتقدند که اراده تکوینی خدا علم او به افعالی است که مصلحت انسان و دیگر موجودات را در پی دارند.[۲۰] بنابراین این گروه اراده را از صفات ذات او می‌شمرند.[۲۱]

اشاعره بر این باورند که اراده غیر از علم و قدرت و دیگر صفات ذات خداوند است؛[۲۲] اما آن را صفتی ذاتی یا زائد بر ذات، اما قدیم و ازلی[۲۳] می‌دانند.[۲۴]

تفاوت اراده و مشیت

گفته شده، بسیاری از لغویون و متکلمان، مشیت را به معنای اراده می‌دانند[۲۵] و معتقدند که اراده و مشیت، یک صفت‌اند؛ اما گروهی نیز با توجه به اینکه در قرآن، مشیت فقط در امور تکوینی به‌کار رفته است، مشیت و اراده را دو صفت متفاوتِ خداوند دانسته‌اند.[۲۶] به گفته آیت الله مکارم شیرازی، بررسی آیات قرآن نشان می‌دهد واژه اراده به معنای اراده تکوینی و تشریعی، هر دو به کار رفته است؛ اما مشیت غالباً درباره آفرینش و امور تکوینی به کار رفته و در مورد تشریع، بسیار کم استعمال شده است.[۲۷] در برخی روایات[۲۸] بین مشیت و اراده، تفصیل و تقدم و تأخر مشاهده می‌شود که دلالت دارد بر این که مشیت با اراده یکی نیست.[۲۹]

اراده تکوینی و اراده تشریعی

اراده الهی به اراده تکوینی و تشریعی تقسیم شده است.[۳۰] اراده تکوینی، به معنای ایجاد متعلق اراده در خارج بدون دخالت و وساطت اراده دیگری است؛ مانند اراده خداوند در آفرینش عالَم یا اراده انسان در خوردن و آشامیدن.[۳۱] به گفته آیت الله سبحانی، اگر اراده الهی به پدید آمدن چیزی تعلق بگیرد، اراده تکوینی می‌گویند.[۳۲] اراده تشریعی، آن است که کسی اراده کند شخص دیگری عملی را به اراده و اختیار خودش انجام دهد؛ مانند اراده تشریعی خداوند به انجام دادن واجبات و عبادات توسط بندگانش یا اراده شخصی به انجام فعلی از سوی فرزند یا خادمش بدون اجبار.[۳۳] به بیان دیگر، اراده قانون‌گذار یا شارع در به‌جا آوردن عملی توسط مکلفان و با اختیار خودشان را اراده تشریعی می‌نامند.[۳۴]

در تفاوت اراده تکوینی و تشریعی گفته شده است متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است؛ اما متعلق اراده تشریعی فعل شخص دیگر است.[۳۵] در اراده تکوینی خدا، هر آنچه اراده شود، حتماً به وقوع می‌پیوندد؛ اما در اراده تشریعی، امکان تخلف وجود دارد.[۳۶] اراده تشریعی برخلاف اراده تکوینی فقط به افعال اختیاری تعلق می‌گیرد.[۳۷]

اراده تکوینی و تشریعی در آیات قرآن فراوان به کار رفته است.[۳۸] منظور از اراده در آیاتی همچون آیه ۸۲ سوره نساء،[۳۹] آیه تطهیر،[۴۰] آیه ۴۱ سوره مائده،[۴۱] آیه ۵ سوره قصص[۴۲] و آیه ۷ سوره انفال[۴۳] اراده تکوینی و منظور از اراده در آیه ۱۸۵ سوره بقره،[۴۴] آيه اول و ششم سوره مائده[۴۵] و آیه هفتم سوره انفال،[۴۶] اراده تشریعی دانسته شده است.

کتاب‌شناسی

درباره اراده الهی آثار مستقل ذیل منتشر شده است :

  • اراده خدا از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و محدثان، اثر علی اله بداشتی، تحقیقی تطبیقی پیرامون اراده الهی و مسائل مرتبط با آن همچون صفت فعل یا ذاتی بودن اراده، مطلق یا محدود بودن آن، ارتباط اراده الهی و اراده و اختیار انسان، از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و محدثان است.[۴۷] این کتاب در قم و توسط پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی چاپ و منتشر شده است.
  • علم و اراده الهی، به قلم محمدحسن قدردان قراملکی، اثری که در دو بخش به علم و اراده الهی پرداخته است. نویسنده در بخش دوم که به اراده الهی اختصاص دارد، اراده الهی را از سه منظر معناشناختی، وجودشناختی و گستره و نسبت آن با اصل علیت، شرور و اراده انسان از دیدگاه اندیشمندان مسلمان و غربی مورد بحث و بررسی قرار داده است. این کتاب از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است.[۴۸]

جستارهای وابسته

پانویس

  1. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی،۱۳۹۲ش، ص۱۳۱.
  2. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۱.
  3. سوره عنکبوت، آیه ۲۱، ترجمه فولادوند.
  4. سوره هود، آیه ۱۰۷، ترجمه فولادوند.
  5. سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۴۷.
  6. سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۴۷.
  7. شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۵۳.
  8. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.
  9. سبحانی، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، حدیث و عقل، ۱۳۷۹ش، ص۲۱۷.
  10. طباطبایی، نهایة‌الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۲ و۳۶۴؛ حسن‌بیگی، «اراده الهی»، ص۱۰۷.
  11. شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۵۳.
  12. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۵، ۱۳۶.
  13. شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۴۷.
  14. شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۴۷.
  15. شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۳۳۸.
  16. طباطبایی، نهایة‌الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۷۱.
  17. سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۵۰.
  18. طباطبایی، نهایة‌الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۱و۳۶۲؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.
  19. طباطبایی، نهایة‌الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۲ و ۳۶۳.
  20. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.
  21. حسن‌بیگی، «اراده الهی»، ص۱۰۷.
  22. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.
  23. سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۵۱.
  24. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.
  25. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۵۶.
  26. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۱.
  27. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۴ و۱۶۹.
  28. کلینی، الکافی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۱۴۸.
  29. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۵۶.
  30. سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.
  31. مشکینی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹.
  32. سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.
  33. مشکینی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹؛ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۲.
  34. مرکز اطلاعات و منابع اسالمی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۲.
  35. موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۳.
  36. مشکینی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹؛ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۲ و۱۸۳.
  37. موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۳.
  38. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۵۳و۱۶۹.
  39. مکارم شیرازی، آيات ولايت در قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۷.
  40. سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۹۲ و۳۰۳.
  41. سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۸.
  42. سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۸.
  43. سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۸.
  44. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۱.
  45. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۱ و۱۶۲؛ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.
  46. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۱۰۱.
  47. اله بداشتی، «اراده خدا از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و محدثان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  48. «کتاب علم و اراده الهی»، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

منابع

  • قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند.
  • اله بداشتی، «اراده خدا از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و محدثان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۴ فروردین ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ آذر ۱۳۹۹ش.
  • حسن‌بیگی، علی، «اراده الهی»، کلام اسلامی، شماره ۵۰، ۱۳۸۳ش.
  • ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، قم، مرکز نشر هاجر، چاپ چهارم، ۱۳۹۲ش.
  • سبحانی، جعفر، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، حدیث و عقل، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
  • سعیدی‌مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی (راهنماشناسی-معادشناسی)، قم، کتاب طه، چاپ ششم، ۱۳۸۸ش.
  • شیخ صدوق، التوحید، محمد بن علی، تحقیق هاشم حسینی، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
  • شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  • طباطبایی، سید محمدحسین، نهایة‌الحکمة، تصحیح و تعلیقه عباسعلی زارعی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
  • «کتاب علم و اراده الهی»، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مرداد ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۳۰ آذر ۱۳۹۹ش.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۶۲.
  • مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ نهم، ۱۳۸۶ش.

پیوند به بیرون