مفصلات

مُفَصَّلات، سوره‎هایی کوتاه که در انتهای قرآن قرار دارند. به این سوره‎ها ریاض القرآن نیز گفته می‎شود. در این سوره‎ها آیات منسوخ کمتر دیده می‎شود؛ از این رو به این سوره‎ها محکمات نیز گفته می‎شود. سوره‎های مفصلات با سوره ناس به پایان می رسد، اما در مورد نخستین سوره مفصلات، ۱۲ دیدگاه وجود دارد. مفصلات از جهت تعداد آیات به سه گروه تقسیم می‎شوند: سوره‎های مُفَصَّل طوال(طولانی)، اوساط(میانه) و قصار(کوتاه).

منزلت مفصلات در روایت نبوی

پیامبر(ص):
أُعْطِيتُ السُّوَرَ الطِّوَالَ مَكَانَ التَّوْرَاةِ، وَ السُّنَنَ مَكَانَ الإنْجِيلِ، وَالْمَثَانِيَ مَكَانَ الزَّبُورِ؛ وَ فُضِّلْتُ بِالْمُفَصَّلِ: ثَمَانٍ وَ سِتِّينَ سُورَةً؛ وَ هُوَ مُهَيْمِنٌ عَلَي سَآئِرِ الْكُتُبِ. (ترجمه: «به من سوره‌های طوال بجای کتاب تورات داده شده است‌، و سوره‌های سُنَن بجای انجیل، و مَثانی بجای زبور؛ و من تفضیل داده شدم بر آنها به مفصلات که شصت و هشت سوره است‌. و قرآن بر سائر کتب انبیاء گذشته‌ سیطره دارد.)

جرجانی، جلاء الاذهان، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص ۵؛ سیوطی، الدر المنثور، بی تا، ج۶، ص ۱۰۱.

مفهوم

مفصلات در اصطلاح به سوره‎هایی گفته می‎شود که در آخر قرآن قرار گرفته، کوتاه هستند و به صورت مکرر با بسم الله الرحمن الرحیم از یکدیگر جدا می‎شوند.

نام‎های دیگر

از آنجا که آیات منسوخ در این سوره‎ها کم است محکم نیز به آن‎ها گفته شده است. ابن عباس در روایتی در پاسخ به سؤالی درباره محکم آن را مفصل معنا کرده است. در برخی روایات از سوره‎های مفصلات با عنوان ریاض القرآن یاد ‎شده است.

مفصلات در روایات پیامبر(ص)

اصطلاح مفصل در روایت پیامبر (ص) نیز وجود دارد:

• أُعْطِيتُ السُّوَرَ الطِّوَالَ مَكَانَ التَّوْرَاةِ، وَ السُّنَنَ مَكَانَ الإنْجِيلِ، وَالْمَثَانِيَ مَكَانَ الزَّبُورِ؛ وَ فُضِّلْتُ بِالْمُفَصَّلِ: ثَمَانٍ وَ سِتِّينَ سُورَةً؛ وَ هُوَ مُهَيْمِنٌ عَلَي سَآئِرِ الْكُتُبِ.

«به من سوره‌های طوال بجای کتاب تورات داده شده است‌، و سوره‌های سُنَن بجای انجیل، و مَثانی بجای زبور؛ و من تفضیل داده شدم بر آنها به سوره‌های مفصل‌ که شصت و هشت سوره است‌. و قرآن سیطره و هیمنه دارد بر سائر کتب انبیاء گذشته‌.»

روایات دیگری نظیر روایت واثلة بن اسقع نیز درباره مفصلات از پیامبر نقل شده است. در این روایات خداوند پیامبر را به سبب سوره‎های مفصل بر دیگر انبیاء برتری داده است.

ویژگی مفصلات

• فاصله افتادن سوره‌ها با بسم الله الرحمن الرحیم به صورت مکرر که این ناشی از کوتاه بودن آیات این سوره‌ها می‌باشد.
• مکی بودن که ویژگی غالب مفصلات است؛

انواع مفصلات

سوره‎های مفصلات بر اساس تعداد آيات به سه دسته تقسیم می‎شود:

• سوره‎های مفصل طوال که مشتمل بر سوره حجرات یا ق تا سوره نبأ یا بروج است.
• سوره‎های مفصل اوساط یا میانه که سوره طارق تا سوره بيّنه را در برگرفته است؛
• سوره‎های مفصل قصار یا کوتاه که شامل سوره زلزال تا سوره ناس است.

دیدگاه مفسران درباره نخستین سوره از مفصّلات

آخرین سوره از گروه مفصلات بدون اختلاف سوره ناس است اما درباره نخستين سوره از گروه مفصّلات دوازده دیدگاه وجود دارد: صافات، جاثيه، محمد(ص)، فتح، حجرات، ق، الرحمن، صف، فرقان، انسان، اعلی و ضحی.