سوره منافقون

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
سوره منافقون
منافقون
شماره سوره۶۳
جزء۲۸
نزول
ترتیب نزول۱۰۵
مکی/مدنیمدنی
اطلاعات آماری
تعداد آیات۱۱
تعداد کلمات۱۸۰
تعداد حروف۸۰۰


سوره منافقون، شصت و سومین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء ۲۸ جای دارد. سوره منافقون درباره منافقان سخن می‌گوید و رفتار و اوصاف آنان را بیان می‌کند. این سوره به پیامبر(ص) دستور می‌دهد تا در مورد خطر منافقان احتیاط کند و مؤمنان را به انفاق در راه خدا و دوری از نفاق توصیه می‌کند. در تفسیر قمی آمده است آیه هشتم این سوره درباره عبدالله بن اُبَیّ نازل شد که می‌خواست مهاجران را از مدینه اخراج کند. درباره فضیلت تلاوت این سوره از جمله از پیامبر(ص) روایت شده است هر كس سوره منافقون را بخواند، از هر گونه نفاق پاک مى‌‏شود.

معرفی

  • ‌‌نامگذاری

این سوره را از آن جهت که موضوع اصلی آن، منافقان هستند، به این نام می‌خوانند.[۱]

  • محل و ترتیب نزول

سوره منافقون جزو سوره‌های مدنی و در ترتیب نزول، صد و پنجمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، شصت و سومین سوره است[۲] و در جزء ۲۸ قرآن جای دارد.

  • تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره منافقون ۱۱ آیه، ۱۸۰ کلمه و ۸۰۰ حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مُفَصَّلات (دارای آیات کوتاه) و نسبتاً کوچک است.[۳]

این سوره را در شمار سوره‌های ممتحنات نیز آورده‌اند[۴] که گفته شده این سوره‌ها با سوره ممتحنه تناسب محتوایی دارند.[۵] [یادداشت ۱]

محتوا

سوره منافقون، منافقان را توصف می‌کند و دشمنی شدید آنان با مسلمانان را نشان می‌دهد. در این سوره به پیامبر(ص) دستور داده شده در مورد خطر منافقان احتیاط به خرج دهد. همچنین در آن، مؤمنان به انفاق در راه خدا و دوری از نفاق و دورویی توصیه شده‌اند.[۶] جوادی آملی مفسر مشهور شیعه بر این باور است که این شهادت منافقان به رسالت پیامبر، سخنی است که هم اصل آن دروغ است و هم گوینده آن دروغگوست اصل سخن دروغ است چون این‌ها در قلبشان اعتقاد به رسالت پیامبر ندارند و چنین شهادتی درقلبشان نیست و هم دروغگو هستند چون اعتقادی به حرفی که می‌زنند ندارند. در نتیجه هم کذب خبری در این شهادت است وهم کذب مُخبری. در واقع منافق از عقیده‌ای خبر می‌دهد که دروغ است چون چنین اعتقادی در قلب او وجود ندارد (کذب خبری) و به رسالت پیامبر هم هیچ‌گونه اعتقادی ندارد(کذب مُخبری). [۷]

شأن نزول

در تفسیر قمی درباره شأن نزول سوره منافقون آمده است: در یکی از غزوه‌های پیامبر(ص)، میان دو تن از اصحاب بر سرِ کشیدن آب از چاه، درگیری ایجاد شد و در آن، یکی از انصار صدمه دید. عبدالله بن اُبَیّ از شنیدن این خبر، بسیار خشمگین شد و تهدید کرد وقتی به مدينه برگردد افراد حقیر را از این شهر بیرون می‌کند.[۹] این سخن عبدالله که معنایش اخراج مهاجران از مدینه بود، در آیه هشتم سوره منافقون این‌گونه آمده است: «می‌گویند: اگر به مدينه برگرديم، قطعاً آنكه عزتمندتر است آن زبون‌تر را از آنجا بيرون خواهد كرد.»[۱۰]علامه طباطبائی در المیزان براین باور است که منظور عبدالله بن ابی از «اذلّ» پیامبر(ص) و منظور او از «اعزّ» خودش بود و با این سخنش قصد تهدید پیامبر را داشت. [۱۱]


زید بن ارقم که شاهد این ماجرا بود، صحبت‌های عبدالله را برای پیامبر(ص) بازگو کرد؛ اما عبدالله نزد پیامبر رفت و به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر(ص) شهادت داد و گفته‌های زید را تکذیب کرد. اندکی بعد، آیات نخست تا هشتم سوره منافقون، نازل شد.[۱۲]:

  • نکته‌ها

سید محمدحسین طباطبائی مفسر شیعه قرن چهاردهم هجری قمری در تفسیر «لایفقهون» در آیه می‌گوید یا منظور این است که دین خدا نیازی به انفاق دیگران ندارد و خداوند که خزائن آسمان‌ها و زمین از آنِ اوست هر گونه اراده کند، به هر کس که بخواهد می‌بخشد و روزی می‌دهد و اگر بخواهد فقیرانِ از مؤمنان را بی‌نیاز می‌سازد ولی هر چه را که بیشتر برایشان مصلحت است برمی‌گزیند و با فقر و ناداری می‌آزمایدشان تا صبر کنند و پاداش کریمانه دریافت کنند و به صراط مستقیم هدایت شوند ولی منافقان وجه حکمت کار خدا را درک نمی‌کنند؛ و یا منظور این است که منافقان قدرت درک واقعی این که خزائن آسمان ها و زمین برای خداست را ندارند و می‌پندارند که فقر وبی نیازی در اختیار خدا نیست و اگر بر مؤمنان انفاق نکنند و کمک‌های مالی‌شان را قطع کنند آنان از روزی محروم می‌شوند. [۱۳]

  • با این که جمله (لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ) سخن عبدالله بن ابی است ولی خداوند در پایان آیه به صورت جمع فرمود: منافقان نمی دانند (وَلكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَعْلَمُونَ) تا نشان بدهد که دیگر منافقان که از یاران عبد الله بودند با این پیشنهاد موافق بودند.[۱۴]
  • درباره نفهمیدن مالکیت خداوند نسبت به خزائن آسمان‌ها و زمین در باره منافقان تعبیر به (لا یفقهون) شده زیرا درک این مطلب نیازمند فهم عمیق است ولی در باره اختصاص عزت به خدا و پیامبر و مؤمنان تعبیر به (لایعلمون شده) زیرا درکش آن چنان سخت نیست.[نیازمند منبع]

آیات مشهور

  • وَإِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ ۖ وَإِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ ۖ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ ۖ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ ۚ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ ۚ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ ۖ أَنَّىٰ يُؤْفَكُونَ(آیه۴)

«و چون آنان را ببينى، هيكلهايشان تو را به تعجب وا مى‌دارد، و چون سخن گويند به گفتارشان گوش فرا مى‌دهى گويى آنان شمعك‌هايى پشت بر ديوارند [كه پوك شده و درخور اعتماد نيستند]: هر فريادى را به زيان خويش مى‌پندارند. خودشان دشمنند؛ از آنان بپرهيز؛ خدا بكشدشان؛ تا كجا [از حقيقت‌] انحراف يافته‌اند «خشب مسنده» را چوب بلا استفاده‌ای دانسته‌آند که در کناری به چیزی تکیه داده شده.برخی از مفسران از تشبيه منافقان به تنه‌هاى بريده شده درخت، «كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ»، سبكى و پوكى و شكسته شدن در برابر فشار و ضربه؛ جمود و خشكى و عدم انعطاف و تأثير پذيرى؛ عدم استقلال در ايستادن روى پاى خود؛ و عدم قدرت بر شنيدن و انديشيدن را از ویژگی‌های منافقان دانسته‌اند. [۱۵] امین الاسلام طبرسی در مجمع البیان منظور از «خشب مسنده» را جسدهای خالی از روح دانسته است و افزوده که منظور از این تشبیه خالی بودن منافقان از عقل و فهم است مانند چوب هایی که خالی از روح هستند. [۱۶]

فضیلت و خواص

در تفسیر مجمع البیان از پیامبر(ص) روایت شده است هر كس سوره منافقون را بخواند، از هر گونه نفاق پاک مى‌‏شود.[۱۷] بنابر حدیث دیگری در کتاب ثواب الاعمال، امام صادق(ع) به شیعیان توصیه می‌کند در نماز ظهر جمعه، سوره جمعه و سوره منافقون را بخوانند. در این حدیث آمده است: کسی که چنین کاری انجام دهد، گویی عمل رسول خدا(ص) را انجام داده و پاداشش بهشت است.[۱۸] بنابر نظر برخی از فقها قرائت سوره منافقون در رکعت دوم نماز جمعه مستحب است.[۱۹]

متن و ترجمه

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ

﴿إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ ۝١ اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ۝٢ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ ۝٣ وَإِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ وَإِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ ۝٤ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ ۝٥ سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ ۝٦ هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لَا تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى يَنْفَضُّوا وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَفْقَهُونَ ۝٧ يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ ۝٨ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ۝٩ وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ ۝١٠ وَلَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ۝١١

﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. چون منافقان نزد تو آیند گویند گواهی می‌دهیم که تو واقعاً پیامبر خدایی و خدا [هم] می‌داند که تو واقعاً پیامبر او هستی و خدا گواهی می‌دهد که مردم دوچهره سخت دروغگویند ۝١ سوگندهای خود را [چون] سپری بر خود گرفته و [مردم را] از راه خدا بازداشته‌اند راستی که آنان چه بد می‌کنند ۝٢ این بدان سبب است که آنان ایمان آورده سپس به انکار پرداخته‌اند و در نتیجه بر دلهایشان مهر زده شده و [دیگر] نمی‌فهمند ۝٣ و چون آنان را ببینی هیکلهایشان تو را به تعجب وامی‌دارد و چون سخن گویند به گفتارشان گوش فرا می‌دهی گویی آنان شمعک‌هایی پشت بر دیوارند [که پوک شده و درخور اعتماد نیستند] هر فریادی را به زیان خویش می‌پندارند خودشان دشمنند از آنان بپرهیز خدا بکشدشان تا کجا [از حقیقت] انحراف یافته‌اند ۝٤ و چون بدیشان گفته شود بیایید تا پیامبر خدا برای شما آمرزش بخواهد سرهای خود را برمی‌گردانند و آنان را می‌بینی که تکبرکنان روی برمی‌تابند ۝٥ برای آنان یکسان است چه برایشان آمرزش بخواهی یا برایشان آمرزش نخواهی خدا هرگز بر ایشان نخواهد بخشود خدا فاسقان را راهنمایی نمی‌کند ۝٦ آنان کسانی‌اند که می‌گویند به کسانی که نزد پیامبر خدایند انفاق مکنید تا پراکنده شوند و حال آنکه گنجینه‌های آسمانها و زمین از آن خداست ولی منافقان درنمی‌یابند ۝٧ می‌گویند اگر به مدینه برگردیم قطعاً آنکه عزتمندتر است آن زبون‌تر را از آنجا بیرون خواهد کرد و[لی] عزت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آن مؤمنان است لیکن این دورویان نمی‌دانند ۝٨ ای کسانی که ایمان آورده‌اید [زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نگرداند و هر کس چنین کند آنان خود زیانکارانند ۝٩ و از آنچه روزی شما گردانیده‌ایم انفاق کنید پیش از آنکه یکی از شما را مرگ فرا رسد و بگوید پروردگارا چرا تا مدتی بیشتر [اجل] مرا به تأخیر نینداختی تا صدقه دهم و از نیکوکاران باشم ۝١٠ و[لی] هر کس اجلش فرا رسد هرگز خدا [آن را] به تأخیر نمی‌افکند و خدا به آنچه می‌کنید آگاه است ۝١١


سوره پیشین:
سوره جمعه
سوره منافقون
سوره‌های مکیسوره‌های مدنی
سوره پسین:
سوره تغابن

١.فاتحه ٢.بقره ٣.آل‌عمران ٤.نساء ٥.مائده ٦.انعام ٧.اعراف ٨.انفال ٩.توبه ١٠.یونس ١١.هود ١٢.یوسف ١٣.رعد ١٤.ابراهیم ١٥.حجر ١٦.نحل ١٧.اسراء ١٨.کهف ١٩.مریم ٢٠.طه ٢١.انبیاء ٢٢.حج ٢٣.مؤمنون ٢٤.نور ٢٥.فرقان ٢٦.شعراء ٢٧.نمل ٢٨.قصص ٢٩.عنکبوت ٣٠.روم ٣١.لقمان ٣٢.سجده ٣٣.احزاب ٣٤.سبأ ٣٥.فاطر ٣٦.یس ٣٧.صافات ٣٨.ص ٣٩.زمر ٤٠.غافر ٤١.فصلت ٤٢.شوری ٤٣.زخرف ٤٤.دخان ٤٥.جاثیه ٤٦.احقاف ٤٧.محمد ٤٨.فتح ٤٩.حجرات ٥٠.ق ٥١.ذاریات ٥٢.طور ٥٣.نجم ٥٤.قمر ٥٥.الرحمن ٥٦.واقعه ٥٧.حدید ٥٨.مجادله ٥٩.حشر ٦٠.ممتحنه ٦١.صف ٦٢.جمعه ٦٣.منافقون ٦٤.تغابن ٦٥.طلاق ٦٦.تحریم ٦٧.ملک ٦٨.قلم ٦٩.حاقه ٧٠.معارج ٧١.نوح ٧٢.جن ٧٣.مزمل ٧٤.مدثر ٧٥.قیامه ٧٦.انسان ٧٧.مرسلات ٧٨.نبأ ٧٩.نازعات ٨٠.عبس ٨١.تکویر ٨٢.انفطار ٨٣.مطففین ٨٤.انشقاق ٨٥.بروج ٨٦.طارق ٨٧.اعلی ٨٨.غاشیه ٨٩.فجر ٩٠.بلد ٩١.شمس ٩٢.لیل ٩٣.ضحی ٩٤.شرح ٩٥.تین ٩٦.علق ٩٧.قدر ٩٨.بینه ٩٩.زلزله ١٠٠.عادیات ١٠١.قارعه ١٠٢.تکاثر ١٠٣.عصر ١٠٤.همزه ١٠٥.فیل ١٠٦.قریش ١٠٧.ماعون ١٠٨.کوثر ١٠٩.کافرون ١١٠.نصر ١١١.مسد ١١٢.اخلاص ١١٣.فلق ١١٤.ناس


تک‌نگاری

  • دوست نماها: تفسیر سوره منافقون، بوستان کتاب قم، جعفر سبحانی، چاپ پنجم ١٣٩٣ش ٨٤ صفحه.[۲۰]
  • تشابه و تمایز نفاق در صدر اسلام و عصر حاضر، نوشته ولی سوری، نشر معارف معنوی.
  • معیارهای شناخت منافق و شیوه‎‌های برخود با آن در جامعه، نوشته صدیقه خانی، انتشارات نظری، ۱۳۹۷ش.
  • نفاق و منافق از دیدگاه شهید آیت الله مطهری، اثر فرشته سلامی و زهرا آشیان، انتشارات صدرا، ۱۳۸۲ش.

پانویس

  1. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۴، ص۱۴۳.
  2. معرفت، آموزش علوم قرآنی، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۶۸.
  3. دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۱۲۵۶.
  4. رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۳۶۰و۵۹۶.
  5. فرهنگ‌نامه علوم قرآن، ج۱، ص۲۶۱۲.
  6. علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۲۷۸.
  7. https://javadi.esra.ir/fa/w/تفسیر-سوره-منافقون-جلسه-1-1397/01/29-
  8. خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، چ۱، ۱۳۹۲ش.
  9. قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۶۸.
  10. قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۶۹.
  11. طباطبائی، المیزان، الناشر منشورات اسماعيليان، ج۱۹، ص۲۸۲.
  12. قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۶۹و۳۷۰.
  13. طباطبائی، المیزان،الناشر منشورات اسماعيليان، ج۱۹، ص۲۸۲.
  14. طباطبائی، المیزان،الناشر منشورات اسماعيليان، ج۱۹، ص۲۸۲.
  15. قرائتی ، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۱۰، ص۵۶.
  16. طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۱۹
  17. طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۳۷.
  18. شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۱۸.
  19. امام خمینی، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۸۴۸.
  20. دوست نماها: تفسیر سوره منافقون پاتوق کتاب فردا

یادداشت

  1. ممتحنات ۱۶ سوره قرآن است که گفته شده سیوطی آنها را به نام ممتحنات ذکر کرده است.رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۵۹۶ این سوره‌ها عبارتند از: فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم (رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۳۶۰.)

منابع

  • قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.
  • رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲ش.
  • دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم: دار الشریف رضی، ۱۴۰۶ق.
  • طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم: انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
  • طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن ، الناشر منشورات اسماعیلیان، بی تا، بی جا.
  • طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القران، تحقيق: تحقيق وتعليق : لجنة من العلماء والمحققين الأخصائيين، الطبعة: الأولى سنة الطبع: ۱۴۱۵ - ۱۹۹۵ م المطبعة: الناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت - لبنان.
  • فرهنگ‌نامه علوم قرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
  • قمی، على بن ابراهيم، تفسیر القمی، تحقیق: سيد طيب موسوى جزايرى، قم، دارالکتاب، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ش.
  • معرفت، محمدهادی، آموزش علوم قرآنی، ترجمه ابومحمد وکیلی، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۱ش.
  • مكارم شيرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، تهران: دار الكتب الإسلامية، ۱۳۷۴ش.
  • موسوى ‌خمينى، سيد روح الله، توضیح المسائل(مُحَشّی)، تحقیق : سيد محمد حسين بنى هاشمى خمينى‌، قم: ‌دفتر انتشارات اسلامى، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.‌

پیوند به بیرون