سوره فاتحه

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
سوره فاتحه
فاتحه
شماره سوره۱
جزء۱
نزول
ترتیب نزول۵
مکی/مدنیمکی
اطلاعات آماری
تعداد آیات۷
تعداد کلمات۲۹
تعداد حروف۱۴۳


سوره حمد به خط میرعماد

سوره فاتحه یا حمد نخستین سوره قرآن، ملقب به ام‌الکتاب، از سوره‌های مکی و در جزء نخست قرار دارد. سورهٔ فاتحه در نمازهای واجب و مستحب خوانده می‌شود و محتوای اصلی آن، توحید و حمد خداوند است.

در فضیلت این سوره آمده است، نزول آن باعث عدم نزول عذاب بر امت اسلام خواهد شد. خواندن سورهٔ حمد در رکعت اول و دوم نمازهای واجب و مستحب، واجب است. خواندن این سوره بر بالین بیمار و هنگام گذاشتن مرده در قبر، مستحب است.

معرفی

  • نام‌ها و سبب نامگذاری

نام اصلی این سوره، به این جهت که اولین سوره قرآن است و قرآن با آن گشوده می‌گردد، فاتحة الکتاب است. این سوره نخستین سوره‌ کاملی است که بر پیامبر(ص) نازل شد.[۱]

بیش از بیست نام برای این سوره ذکر شده است که مشهورترینِ آنها عبارتند از: حمد، ام القرآن، سبع المثانی، کنز، اساس، مناجات، شفاء، دعا، کافیه، وافیه، راقیه (تعویذ کننده و پناه‌دهنده).[۲] جلال‌الدین سیوطی در کتاب الاتقان فی علوم القرآن ۲۵ نام برای سوره حمد ذکر کرده است که برخی از آنها عبارتند از: فاتحة الکتاب، اُم الکتاب، اُم القرآن، السبع المثانی، القرآن العظیم، الواقیه، الکنز، النور، سورة الشکر، الشِفا، الشافیه و سورة الدعا.[۳]

  • محل و ترتیب نزول

سوره حمد دو بار نازل شده است، یک بار ابتدای بعثت در مکه و بار دیگر پس از تغییر قبله در مدینه نازل شد؛ به همین جهت، به آن مثانی هم می‌گویند؛ البته از آن رو که اولین بار در مکه نازل شده، آن را سورهٔ مکی می‌خوانند. این سوره، نخستین سوره قرآن به ترتیب مصحف و بر اساس برخی روایات پنجمین سوره به ترتیب نزول و اولین سوره کامل نازل شده است.[۴]

  • تعداد آیات و کلمات

سوره فاتحه ۷ آیه، ۲۹ کلمه و ۱۴۳ حرف دارد. این سوره به لحاظ لفظ و حجم، از سوره‌های کوچک قرآن یا مفصلات است و در میان مفصلات نیز از سوره‌های «‌قصار‌» به شمار می‌آید. بر طبق روایات، این سوره در عین اختصار، در معنا بزرگ و «‌ام الکتاب‌» و اساس قرآن است.[۵]

اهمیت

سوره حمد در زندگی دینی و فرهنگی مسلمانان اهمیت فراوانی دارد. این سوره در نمازهای پنجگانه، ده بار بر طبق فقه امامیه و ۱۷ بار بر طبق فقه اهل‌سنت قرائت می‌شود.[۶] امام رضا(ع) قرائت این سوره را در ابتدای نماز به دلیل وجود تمامی خیر و حکمت دنیا و آخرت به صورت یکجا در این سوره می‌داند به صورتی که هیچ کلامی به جامعیت آن نمی‌رسد.[۷]

به گفته نویسنده تفسیر المیزان، خدا در این سوره چگونگی حمد و ستایش خودش را به بنده‌اش تلقین کرده و به او آموخته است که در مقام عبودیت و بندگی، ادب بندگی چه اقتضا می‌کند.[۸]

محتوا

محتوای اصلی سورهٔ فاتحه، توحید، حمد خداوند، عبادت، استعانت و طلب هدایت از خدا است.[۹] در این سوره از اوصاف خدا، اوصاف و نشانه‌های بندگان صالح خدا، تبیین مسئله هدایت و صراط مستقیم در قالب دعا و ابراز تنفر از کج‌روی و گمراهی سخن به میان آمده است.[۱۰]

اين سوره به دو بخش تقسيم می‌شود: بخشى که از حمد و ثناى خدا سخن می‌گويد و بخشى که نيازهاى بنده را مطرح می‌کند. در حدیث قدسی آمده است: من سوره حمد را ميان خود و بنده‌‏ام تقسيم كرده‌ام؛ نيمى از آن براى من، و نيمى براى بندهٔ من است.[۱۱]

احکام

اختلاف‌نظر در قرائت واژه مالک

درباره قرائت کلمه مالک در آیه سوم سوره حمد، نظرات مختلفی وجود دارد. علامه طباطبایی (درگذشت: ۱۳۶۰ش) بر این باور است که قرائت مالک و ملِک هر دو صحیح است اما مَلِک با عرف و لغت سازگار‌تر است چون مَلِک به معنای پادشاه است و به دوره زمانی خاصی نسبت داده می‌شود؛ در این آیه نیز فرمانروایی خدا به روز قیامت نسبت داده شده است.[۲۴]سید محمدحسین تهرانی (درگذشت: ۱۴۱۶ق) نیز از علامه طباطبایی نقل کرده که گفته است: روایاتی داریم‌ که‌ می‌گویند: رسول‌ خدا هم‌ این واژه را مَلِک‌ می‌خوانده‌ و هم‌ مَالِک‌. همچنین چهار تن از قاریان هفت‌گانه آن را مَلِک‌ خوانده‌اند. زمخشری (درگذشت: ۵۸۳ق) مفسر اهل‌سنت هم در تفسیر «کشّاف» وجوهی را ذکر کرده که مَلِک‌ مناسب‌تر است.[۲۵]

تکرار آیه إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ در نماز امام زمان

برخی از منابع حدیثی، خواندن نمازی سفارش شده است که در آن آیه إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ صد بار تکرار می‌شود. در این نماز که به نماز امام زمان شهرت دارد، در هر رکعت، در سوره حمد، این آیه صد بار خوانده می‌شود.[۲۶]

به گفته علامه طباطبایی، چون ممکن است از جمله «ایاک نعبد» ادعای استقلال بنده در عبادت خدا به ذهن بیاید به همین جهت بلافاصله در جمله بعد (ایاک نستعین ) به بنده تلقین شده که بگوید در همین عبادت هم از خدا استعانت می‌طلبد و بنده هیچ گونه استقلالی در هیچ شأنی ندارد.[۲۷]

فضیلت و خواص

روایات زیادی در فضیلت این سوره وارد شده است. طبق روایتی جبرئیل به پیامبر اسلام(ص) اشاره دارد که نزول این سوره باعث عدم نزول عذاب بر امت اسلام خواهد شد[۲۸] در برخی‌ احادیث‌، به خواندن سوره‌ حمد و همراه داشتن آن برای در امان ماندن از خطرات توصیه شده است.[۲۹] در روایت دیگری آن را شفای هر دردی دانسته‌ است.[۳۰] در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده اگر سوره حمد ۷۰ بار بر مرده‌ای خوانده شد و او زنده شد، تعجب نکنید.[۳۱][یادداشت ۱] امام علی(ع) از پیامبر(ص) نقل می‌کند که سوره حمد از گنج‌های عرش الهی بوده و خداوند آن را به پیامبرش اختصاص داده است و او را با هیچ پیامبری شریک نساخت جز بسم الله که فقط آن را به سلیمان داد... هر کسی با اعتقاد به دوستی و پیروی محمد و آل پاکش آن را بخواند در مقابل هر حرف آن حسنه‌ای به او عطا می‌کند که بهتر است از دنیا و آنچه در آن هست.[۳۲]

پیامبر(ص)، سورهٔ فاتحه را بهترین سوره قرآن دانسته و فرموده است: در تورات و انجیل و زبور و قرآن، سوره‌ای مانند آن نازل نشده است.[۳۳] بنا بر حدیث دیگری از پیامبر(ص)، ثواب قرائت سوره فاتحه، برابر با ثواب قرائت دو سوم قرآن و ثواب صدقه‌دادن به همه مؤمنان است.[۳۴]

امام صادق(ع) هم درباره سوره فاتحه فرموده است که هر کس آن را قرائت کند، خداوند راه رسیدن به خیر دنیا و آخرت را برای او باز می‌کند. او همچنین فرموده است که اسم اعظم خدا در این سوره تقسیم شده است.[۳۵] شیخ مفید در کتاب الاختصاص، حدیثی نقل می‌کند که در آن، پیامبر(ص) در پاسخ به پرسشی دربارهٔ پاداش قرائت سورهٔ فاتحه، ثواب آن را برابر با پاداش قرائت همه کتاب‌های آسمانی معرفی کرده است.[۳۶]

سوره حمد در ادبیات

بر این باورند که در بين آغازيه‌های كتاب‌های آسمانی، سوره حمد را بايد بی‌مانندترين آغازيه دانست، زيرا اين سوره توانسته است هر سه ساختار آغازيه یعنی تسميه (آغاز كار با نام خدا يا بسمله گفتن)، تحميد (ستايش) و نيايش را به زيباترين شكل ممكن كنار يكديگر قرا دهد.[۳۷] به اعتقاد برخی محققان در ادب فارسی، بسمله سوره حمد بر سرآغاز بسياری از مثنوی‌های حماسی و غنايی و الحمدالله رب العالمين تقريباً بر يكايك آثار منثور كلاسيك و بخش پايانی سوره حمد كه نيايش است، بر آغازيه های نظم، تأثير بيشتری داشته است.[۳۸]

تک‌نگاری

درباره سوره حمد آثار مستقلی نوشته شده است بیشتر آنها به تفسیر این سوره اختص دارد:

متن و ترجمه فارسی سوره

﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ۝١

﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ۝٢ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ۝٣ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ۝٤ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ۝٥ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ۝٦ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ ۝٧

﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان ۝١ ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان ۝٢ رحمتگر مهربان ۝٣ [و] خداوند روز جزاست ۝٤ [بار الها] تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم ۝٥ ما را به راه راست هدایت فرما ۝٦ راه آنان که گرامی شان داشته‌ای نه [راه] مغضوبان و نه [راه] گمراهان ۝٧


سوره پیشین:
سوره فاتحه
سوره‌های مکیسوره‌های مدنی
سوره پسین:
سوره بقره

١.فاتحه ٢.بقره ٣.آل‌عمران ٤.نساء ٥.مائده ٦.انعام ٧.اعراف ٨.انفال ٩.توبه ١٠.یونس ١١.هود ١٢.یوسف ١٣.رعد ١٤.ابراهیم ١٥.حجر ١٦.نحل ١٧.اسراء ١٨.کهف ١٩.مریم ٢٠.طه ٢١.انبیاء ٢٢.حج ٢٣.مؤمنون ٢٤.نور ٢٥.فرقان ٢٦.شعراء ٢٧.نمل ٢٨.قصص ٢٩.عنکبوت ٣٠.روم ٣١.لقمان ٣٢.سجده ٣٣.احزاب ٣٤.سبأ ٣٥.فاطر ٣٦.یس ٣٧.صافات ٣٨.ص ٣٩.زمر ٤٠.غافر ٤١.فصلت ٤٢.شوری ٤٣.زخرف ٤٤.دخان ٤٥.جاثیه ٤٦.احقاف ٤٧.محمد ٤٨.فتح ٤٩.حجرات ٥٠.ق ٥١.ذاریات ٥٢.طور ٥٣.نجم ٥٤.قمر ٥٥.الرحمن ٥٦.واقعه ٥٧.حدید ٥٨.مجادله ٥٩.حشر ٦٠.ممتحنه ٦١.صف ٦٢.جمعه ٦٣.منافقون ٦٤.تغابن ٦٥.طلاق ٦٦.تحریم ٦٧.ملک ٦٨.قلم ٦٩.حاقه ٧٠.معارج ٧١.نوح ٧٢.جن ٧٣.مزمل ٧٤.مدثر ٧٥.قیامه ٧٦.انسان ٧٧.مرسلات ٧٨.نبأ ٧٩.نازعات ٨٠.عبس ٨١.تکویر ٨٢.انفطار ٨٣.مطففین ٨٤.انشقاق ٨٥.بروج ٨٦.طارق ٨٧.اعلی ٨٨.غاشیه ٨٩.فجر ٩٠.بلد ٩١.شمس ٩٢.لیل ٩٣.ضحی ٩٤.شرح ٩٥.تین ٩٦.علق ٩٧.قدر ٩٨.بینه ٩٩.زلزله ١٠٠.عادیات ١٠١.قارعه ١٠٢.تکاثر ١٠٣.عصر ١٠٤.همزه ١٠٥.فیل ١٠٦.قریش ١٠٧.ماعون ١٠٨.کوثر ١٠٩.کافرون ١١٠.نصر ١١١.مسد ١١٢.اخلاص ١١٣.فلق ١١٤.ناس


پانویس

  1. معرفت، التمهید، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۷.
  2. خرمشاهی، «سوره فاتحه»، ص۱۲۳۶.
  3. سیوطی، الاتقان، ۱۳۹۴ق، ج۱، ص۱۹۱.
  4. محققیان، «سوره حمد»، ص۷۲۵؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۷.
  5. خرمشاهی، «سوره فاتحه»، ص۱۲۳۶.
  6. قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه: بهاءالدین خرمشاهی، ذیل سوره فاتحه.
  7. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۱۰.
  8. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۹.
  9. محققیان، «سوره حمد» ص۷۲۶.
  10. خرمشاهی، «سوره فاتحه»، ص۱۲۳۶.
  11. صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۴؛ مكارم شيرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۷.
  12. خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، چ۱، ۱۳۹۲ش.
  13. نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۳۰۰.
  14. علامه حلّى، تذكرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۳۵.
  15. نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۲۸۴-۲۸۶.
  16. نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۳۱۹-۳۳۱.
  17. امام ‌خمينى، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۵۹، مسئلهٔ۱۰۱۷.
  18. الطباطبائي اليزدي، السيد محمد كاظم، العروة الوثقى، ج۲، ص۵۳۲
  19. نجفی، جواهرالکلام‌، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۲-۱۱.
  20. طباطبايى يزدى، ‌العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۰۱.
  21. طباطبايى يزدى، ‌العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۷.
  22. طباطبايى يزدى، ‌العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۱۹.
  23. حرّ عاملى، وسائل الشيعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۳۱.
  24. طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۲۲
  25. حسینی طهرانی، مهر تابان، ص۴۰۵.
  26. سید ابن طاووس، جمال الأسبوع، دار الرضی، ص۲۸۰؛ کفعمی، البلد الأمین، ۱۴۱۸ق، ص۱۶۴.
  27. طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۲۶.
  28. فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰، ج۱، ص۱۵۸.
  29. حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ش، ج۵، ص۷۰۵.
  30. بحرانی، البرهان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۹۷.
  31. کلینی، الکافی، ج۲، ص ۶۲۳، حدیث۱۶
  32. صدوق، الامالی، ۱۴۱۳ق، ۱۷۶.
  33. طبرسى، مجمع البيان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۸۸.
  34. طبرسى، مجمع البيان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۸۸.
  35. نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق،ج۴، ص۳۳۰.
  36. شیخ مفيد، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۳۹.
  37. معروف و ریحانی، «تأثير ساختار سه‌گانه‌‌ی سوره‌ی حمد بر آغازيه‌های نظم و نثر فارسی»، ص۸۰۳.
  38. معروف و ریحانی، «تأثير ساختار سه‌گانه‌‌ی سوره‌ی حمد بر آغازيه‌های نظم و نثر فارسی»، ص۸۰۲.
  39. العروة الوثقی در تفسیر سوره حمد. در سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
  40. اع‍ج‍ازال‍ب‍ی‍ان‌ ف‍ی‌ ت‍ف‍س‍ی‍ر ام‌ال‍ق‍رآن‌/ ل‍ل‍ص‍درال‍دی‍ن‌ ق‍ون‍وی‌ در سایت اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
  41. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/492348
  42. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/726676
  43. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/535503
  44. تفسیر سوره حمد تقریر بیانات امام خمینی (س)پاتوق کتاب فردا
  45. تفسیر سوره مبارکه حمد: تقریرات درس استاد معظم آیت الله سید حسن سعادت مصطفوی پاتوق کتاب فردا

یادداشت

  1. عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَوْ قُرِئَتِ الْحَمْدُ عَلَى مَيِّتٍ سَبْعِينَ مَرَّةً ثُمَّ رُدَّتْ فِيهِ الرُّوحُ مَا كَانَ ذَلِكَ عَجَباً.این روایت بدین معنی نیست که هر کس ۷۰ مرتبه سوره حمد را بر مرده ای بخواند آن مرده زنده می شود بلکه به معنای ارزش و قابلیت و تاثیر این سوره است که البته برای تاثیر نهایی شرایط دیگر هم لازم است و در نهایت اذن الهی برای تاثیر گذاری هر چیزی در تمام هستی لازم است.[نیازمند منبع]

منابع

  • قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.
  • قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه، بهاءالدین خرمشاهی، تهران، جامی، نیلوفر، ۱۳۷۶ش.
  • سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، المحقق: محمد أبو الفضل إبراهيم، قاهره، الهيئة المصرية العامة للكتاب، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
  • بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان في تفسير القرآن، قم، موسسه بعثت، ۱۴۱۵ق.
  • حرّ عاملى، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة‌، قم: مؤسسه آل البيت،چاپ اول، ۱۴۰۹ق.‌
  • حلّى، حسن بن يوسف،‌ تذكرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البيت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.‌
  • حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ش.
  • خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، قم: نشر نشرا، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
  • خرمشاهی، بهاءالدین، «سوره فاتحه»، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
  • سید ابن طاووس، رضی‌الدین علی، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، قم، دار الرضی، چاپ اول، بی‌تا.
  • صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶.
  • صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، مصحح علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
  • طباطبايى يزدى، سيد محمدكاظم، العروة الوثقى فيما تعم به البلوى(المحشّٰى)، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.‌
  • طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
  • فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
  • کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، تحقیق سيدابراهيم ميانجي و محمدباقر بهبودی، دارالاحیاء التراث، ۱۴۰۳ق/١٩٨٣م.
  • محققیان، رضا، «سوره حمد»، در دانشنامه معاصر قرآن کریم، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۶ش.
  • معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، حوزه علمیه، ۱۴۱۰ق.
  • معروف، غلامرضا و محمد ریحانی، «تأثير ساختار سه‌گانه‌‌ی سوره‌ی حمد بر آغازيه‌های نظم و نثر فارسی»، مقاله‌های پنجمین همایش زبان و ادبیات فارسی.
  • مفيد، محمد بن محمد، الاختصاص، تحقیق علی‌اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم، المؤتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.‏
  • مكارم شيرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
  • موسوى ‌خمينى، سيد روح‌الله، توضیح المسائل(مُحَشّی)، تحقیق سيد محمد حسين بنى‌هاشمى خمينى‌، قم: ‌دفتر انتشارات اسلامى، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.‌
  • نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
  • نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.

پیوند به بیرون