سوره نبأ یا عَمَّ یا تسائُل هفتاد و هشتمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که جزء سی‌ام قرآن با آن آغاز می‌شود؛ به همین دلیل این جزء را «عَمّ جزء» نامیده‌اند. این سوره را به این مناسبت نَبَأ می‌نامند که آیه دوم آن از «نبأ عظیم» سخن می‌گوید.
سوره نبأ درباره روز قیامت و حوادث آن سخن می‌گوید و جایگاه و حالات گنهکاران و نیکوکاران در آن روز را توصیف می‌کند. از آیات مشهور آن، آیات ۳۱ به بعد است که سرگذشت «متقین» را در قیامت بیان می‌کند. در روایات، مراد از متقین در این آیه امیرالمؤمنین (ع) معرفی شده است.
در فضیلت تلاوت سوره نبأ آمده است هر کس آن را بخواند و حفظ کند، حساب او در قیامت [چنان سریع انجام می‌شود که] به مقدار خواندن یک نماز خواهد بود.
آیات ابتدایی سوره نبأ به خط ریحان، متعلق به قرن ۹ هجری قمری
نامگذاری
این سوره را به این مناسبت نَبَأ می‌نامند که آیه دوم آن از «نبأ عظیم» سخن می‌گوید. نبأ به معنای خبر[۱] یا خبر مفید است.[۲] نام‌های دیگر آن عَمَّ (به معنای از چه چیزی) و تَسائُل (از یکدیگر پرسیدن) است؛ زیرا با «عم یتسائلون» آغاز می‌شود. نام چهارم آن مُعصِرات (به معنای ابرهای متراکم) است؛ زیرا این کلمه در آیه چهاردهم این سوره، به کار رفته است.[۳] مجموعه‌ای که در بردارنده سوره‌های جزء سی‌ام قرآن است با عنوان «عمّ جز» شناخته می‌شود. و در مکتب خانه‌های سنتی آموزش قرآن از آن استفاده می‌شد. دهخدا در تعریف عم جزء می‌نویسد: (جزء سی ام ، یعنی قسمتی از قرآن از سوره ٔ عم یتسائلون (سوره ٔ ۷۸)تا پایان آن (سوره ٔ ۱۱۴). این جزء معمولاً برای آموزانیدن اطفال نوشته یا چاپ می‌شد. [۴]
محل و ترتیب نزول
سوره نبأ از سوره‌های مکی قرآن است. این سوره در ترتیب نزول، هشتادمین سوره‌‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مصحف، هفتاد و هشتمین سوره است[۵] و در آغاز جزء سی‌ام یعنی آخرین جزء قرآن قرار دارد. به همین جهت این جزء با نام همین سوره یعنی «جزء عم» مشهور شده است.[۶]
تعداد آیات و کلمات
سوره نبأ ۴۰ آیه، ۱۷۴ کلمه و ۷۹۷ حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مفصلات (دارای آیات کوتاه) و از سوره‌های نسبتاً کوچک است.[۷]
محتوا
سوره نبأ درباره یک خبر و حادثه بزرگ یعنی قیامت سخن می‌گوید و بر حقیقت و تردیدناپذیری آن استدلال می‌کند. آغاز سوره چنین است که مردم از یکدیگر درباره خبر قیامت می‌پرسند. سپس خداوند با لحنی تهدیدآمیز می‌فرماید به‌زودی از آن اگاه می‌شوند.[۸]
در ادامهٔ سوره، برای اثبات حقانیت روز قیامت، آمده است عالم با تدبیر حکیمانه‌اش بهترین و روشن‌ترین دلیل است بر اینکه بعد از این دنیای فناپذیر، دنیایی ثابت و باقی خواهد بود و آن روز، روز جزاست نه عمل. سپس حوادث این روز توصیف شده است که مردم همگی در آن احضار می‌شوند و طغیان‌گران به سوی عذابی دردناک و پرهیزکاران به سوی نعمتی ماندگار منتقل می‌شوند.[۹]
شأن نزول
شیخ طوسی در تفسیر تبیان می‌نویسد: درباره سبب نزول این سوره گفته‌اند رسول خدا(ص) با قریش سخن می‌گفت و اخبار امت‌های گذشته را برایشان بازگو می‌کرد و آنان را پند می‌داد؛ اما آنان حضرت را مسخره می‌کردند. پس خداوند پیامبر(ص) را از سخن گفتن با آنان نهی کرد. [روزی] رسول خدا(ص) با اصحابش سخن می‌گفت که یکی از مشرکان جلو آمد و حضرت سکوت کرد. پس مشرکان جمع شدند و گفتند ای محمد! سخن تو عجیب است و ما دوست داریم سخن تو را بشنویم. اما پیامبر(ص) فرمود خداوند مرا از سخن گفتن با شما نهی کرده است. پس خداوند «عَمَّ يَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ» را نازل کرد.[۱۱]
ترجمه: روزی که «روح» و «ملائکه» در یک صف می‌ایستند و هیچ یک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمی‌گویند، و (آنگاه که می‌گویند) درست می‌گویند!
علامه طباطبایی این آیه را یکی از آیات شفاعت در قیامت دانسته که به اذن الهی برخی از فرشتگان و انسان ها و جنیان حاضر در محشر حق شفاعت دارند و مضمونش همان است که در آیه ۸۶ سوره زخرف آمده است وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ترجمه: و کسانی را که به جای خدا می پرستند، اختیار شفاعت ندارند، اختیار شفاعت فقط با کسانی است که [از روی بصیرت] شهادت به حق داده اند و آنان [حقیقت حال کسانی را که می خواهند برای آنان شفاعت کنند] می‌دانند.
نکته تفسیری
علامه طباطبائی در تفسیر آخرین آیه يَقُولُ الْكَافِرُ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ تُرَابًا براین باور است که کافر درقیامت از شدت وسختی آن روز آروز می کند که کاش خاک فاقد اراده و شعوری بود که نه کاری کرده بود و نه کیفری می‌دید. [۱۶][یادداشت ۲] نویسنده تفسیر نور از آیه استفاده کرده که اظهار پشيمانى، دليل بر اختيار انسان است. «يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً» وافزوده است که، خاک یک دانه مى‌گیرد، یک خوشه مى‌دهد، ولى کفّار صدها دلیل و برهان مى‌شنوند ولى یکی را نمى‌پذيرند. پس خاک بر كافر برترى دارد. [۱۷]
براساس برخی روایات کافران در روز
قیامت با گفتن این جمله( يا لَيْتَني كُنْتُ تُراباً )آرزو می‌کنند که ای کاش از پیروان ابو تراب (امام علی) و علوی بودند. «وَ يَقُولُ الْكافِرُ يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً قَالَ تُرَابِيّاً أَيْ عَلَوِيّاً» [۱۸] محققان براین باورند که این گونه روایات از باب تأویل و بیان معنای باطنی آیه است که از معنای ظاهری آیه استنباط و از باب تطبیق بیان شده است؛ یعنی کفار در روز قیامت با مشاهده عذاب و مشاهده جایگاه امام علی(ع) و شیعیان آن حضرت، علاوه بر آرزوی عدم تولد و خاک بودن، به پیروان ولایت و امیرالمؤمنین علیه‌السلام، حسرت خورده و آرزوی مؤمن بودن دارند. تناسب کلمه «تراباً» نیز، با توجه به معنای باطنی آیه، آن است که شیعیان همه در برابر امام علی(ع) متواضع و فروتن و خاکی هستند.[نیازمند منبع]
در تفسیر مجمع البیان درباره فضیلت تلاوت سوره نبأ از پیامبر(ص) نقل شده است هر کس سوره عم یتسائلون را بخواند، خداوند از نوشیدنی خنک و گوارای بهشتی در قیامت سیرابش می‌کند. همچنین از امام صادق(ع) روایت شده است کسی که همه روزه سوره عم یتسائلون را قرائت کند، سال تمام نمی‌شود مگر اینکه خانه خدا را زیارت می‌کند.[۱۹]
در حديثی ديگر از رسول خدا(ص) آمده است هر کس آن را بخواند و حفظ کند، حساب او در قیامت [چنان سریع انجام می‌شود که] به مقدار خواندن یک نماز خواهد بود.[۲۰] همچنین در روایات آمده است پیامبر(ص) سوره نبأ را جزو سوره‌هایی خوانده که موی آن حضرت را سپید کردند.[یادداشت ۳]
﴿ما شما را از عذابی نزدیک هشدار دادیم روزی که آدمی آنچه را با دست‌خویش پیش فرستاده است بنگرد و کافر گوید کاش من خاک بودم ٤٠﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. دربارهٔ چه چیز از یکدیگر می‌پرسند ١ از آن خبر بزرگ ٢ که دربارهٔ آن با هم اختلاف دارند ٣ نه چنان است به زودی خواهند دانست ٤ باز هم نه چنان است بزودی خواهند دانست ٥ آیا زمین را گهواره ای نگردانیدیم ٦ و کوه‌ها را [چون] میخهایی [نگذاشتیم] ٧ و شما را جفت آفریدیم ٨ و خواب شما را [مایه] آسایش گردانیدیم ٩ و شب را [برای شما] پوششی قرار دادیم ١٠ و روز را [برای] معاش [شما] نهادیم ١١ و بر فراز شما هفت [آسمان] استوار بنا کردیم ١٢ و چراغی فروزان گذاردیم ١٣ و از ابرهای متراکم آبی ریزان فرود آوردیم ١٤ تا بدان دانه و گیاه برویانیم ١٥ و باغهای در هم پیچیده و انبوه ١٦ قطعاً وعدگاه [ما با شما] روز داوری است ١٧ روزی که در صور دمیده شود و گروه گروه بیایید ١٨ و آسمان گشوده و درهایی [پدید] شود ١٩ و کوه‌ها را روان کنند و [چون] سرابی گردند ٢٠ [آری] جهنم [از دیر باز] کمینگاهی بوده ٢١ [که] برای سرکشان بازگشتگاهی است ٢٢ روزگاری دراز در آن درنگ کنند ٢٣ در آنجا نه خنکی چشند و نه شربتی ٢٤ جز آب جوشان و چرکابه‌ای ٢٥ کیفری مناسب [با جرم آنها] ٢٦ آنان بودند که به [روز] حساب امید نداشتند ٢٧ و آیات ما را سخت تکذیب می‌کردند ٢٨ و حال آنکه هر چیزی را برشمرده [به صورت] کتابی درآورده ایم ٢٩ پس بچشید که جز عذاب هرگز [چیزی] بر شما نمی‌افزاییم ٣٠ مسلماً پرهیزگاران را رستگاری است ٣١ باغچه‌ها و تاکستان‌ها ٣٢ و دخترانی هم‌سال با سینه‌های برجسته ٣٣ و پیاله‌های لبالب ٣٤ در آنجا نه بیهوده‌ای شنوند و نه [یکدیگر را] تکذیب [کنند] ٣٥ [این است] پاداشی از پروردگار تو عطایی از روی حساب ٣٦ پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن دو است بخشایشگری که کس را یارای خطاب با او نیست ٣٧ روزی که روح و فرشتگان به صف می‌ایستند و [مردم] سخن نگویند مگر کسی که [خدای] رحمان به او رخصت دهد و سخن راست گوید ٣٨ آن [روز] روز حق است پس هر که خواهد راه بازگشتی به سوی پروردگار خود بجوید ٣٩ ما شما را از عذابی نزدیک هشدار دادیم روزی که آدمی آنچه را با دست‌خویش پیش فرستاده است بنگرد و کافر گوید کاش من خاک بودم ٤٠﴾
↑به عنوان نمونه :فَقَالَ ... عَلِيٌّ(عَلَيْهِ السَّلاَمُ):«أَنَا-وَ اللهِ-اَلنَّبَأُ الْعَظِيمُ الَّذِي فِيهِ اخْتَلَفْتُمْ،وَ عَلَى وَلاَيَتِهِ تَنَازَعْتُمْ،وَ عَنْ وَلاَيَتِي رَجَعْتُمْ بَعْدَ مَا قَبِلْتُمْ، وَ بِبَغْيِكُمْ هَلَكْتُمْ بَعْدَ مَا بِسَيْفِي نَجَوْتُمْ،وَ يَوْمَ الْغَدِيرِ قَدْ عَلِمْتُمْ،وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تَعْلَمُونَ مَا عَلِمْتُمْ " منم آن نبأ عظیم که درباره آن اختلاف دارید! و در ولایت او به نزاع برخاسته اید، شما از ولایت من باز گشتید بعد از آنکه پذیرفتید...، و در قیامت بار دیگر آنچه را قبلا در این زمینه دانسته اید خواهید دانست
↑ أي يتمنى من شدة اليوم أن لو كان ترابا فاقدا للشعور والإرادة فلم يعمل ولم يُجْز.
↑از ابن عباس روایت شده گفت: [روزی] ابوبکر به رسول خدا(ص) عرضه داشت یا رسول الله چقدر زود مویت سپید شد؟ فرمود: موی مرا سوره هود و واقعه و مرسلات و عم یتسائلون سپید کرد. (طباطبایی، المیزان، ۱۹۷۴م، ج۲۰، ص۱۵۰).
