سوره صَف شصت و یکمین سوره و از سورههای مدنیقرآن است که در جزء ۲۸ جای گرفته است. این سوره را به این مناسبت «صفّ» مینامند که آیه چهارم آن درباره صف جهادگران سخن میگوید. از موضوعاتی که در این سوره مطرح شده چنین است: تسبیح و تقدیس خداوند، سرزنش و توبیخ کسانی که گفتارشان با کردارشان مطابقت ندارد، پیروزی نهایی دین خدا و جهانگیر شدن آن و بینتیجه بودن تلاش مخالفان برای جلوگیری از آن، تشویق انسانها به جهاد با مال و جان.
از آیات مشهور این سوره، آیه «نَصْرٌ مِّنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِیبٌ» است که مؤمنان را به پیروزی بشارت میدهد. مفسران مصداق این پیروزی را فتوحات مختلفی دانستهاند از جمله فتح مکه. همچنین این «فتح قریب» به پیروزی قائم آل محمد تفسیر شده است. درباره فضیلت تلاوت این سوره نیز از جمله در روایات آمده است هر کس سوره صف را قرائت کند، مادامی که در دنیاست، عیسی(ع) بر او درود میفرستد و برای او طلب مغفرت و آمرزش میکند و در روز قیامت رفیق و همراه حضرت عیسی(ع) خواهد بود.
معرفی
نامگذاری
این سوره را به این دلیل صف نامیدهاند که در آیه چهارم آن، به صف جهادگران اشاره شده است. این سوره را «سوره حواریون» و «سوره عیسی(ع)» نیز نامیدهاند؛ چراکه آیه آخر آن درباره آنان سخن میگوید. حواریون یاران نزدیک حضرت عیسی(ع) بودند.[۱]
این سوره مؤمنان را به جهاد در راه خدا دعوت و ترغیب و دین اسلام را به نوری درخشان تشبیه میکند که کافران و اهل کتاب میخواهند آن را خاموش کنند؛ اما خداوند آن را کامل میکند و بر هر دینی غلبه میدهد، اگرچه کافران و مشرکان خوش ندارند. در ادامه سوره آمده است که محمد(ص) پیامبری از سوی خداست و عیسی بن مریم(ع) بنیاسرائیل را به آمدن او بشارت داده است. پس بر مؤمنان است که از محمد(ص) پیروی کنند و با جهاد، خدا را یاری رسانند و هرگز آنچه را که عمل نمیکنند به دیگران نگویند و اگر وعده میدهند، در آن تخلف نکنند؛ چرا که این اعمال موجب خشم خدا و آزار پیامبرند.[۶]آیات ۷و۸ هم بیان می کند که هر یک از حق و باطل دارای دین اختصاصی هستند و خدواند متعال که حق است دین حق را برگزیده و پیامبرش را براساس دین حق فرستاده و دین حق همان نور خدا در زمین است چنانچه آیه ۳۵ سوره نور بیان کرده است. [۷]
از تعبیری که در آیه ۴ سوره صف درباره صف مجاهدان آمده است (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ «در حقيقت، خدا دوست دارد كسانى را كه در راه او صف در صف، چنانكه گويى بنايى ريخته شده از سرباند، جهاد مىكنند.»)در باره صف لشگریان امام زمان(ع) دربرخی از دعاها استفاده شده است در زیارت امام زمان(ع) پس از نماز صبح وَاجعَلني مِن أنصارِهِ وَأشياعِهِ وَالذَّابِّينَ عَنهُ وَاجعَلني مِنَ المُستَشهَدِينَ بَينَ يَدَيهِ طائِعاً غَيرَ مُكرَهٍ في الصَفِّ الَّذي نَعَتَّ أهلَهُ في كِتابِكَ، فَقُلتَ: صَفّا كَأنَّهُم بُنيانٌ مَرصوصٌ عَلى طاعَتِكَ وَطاعَةِ رَسُولِكَ وَآلِهِ(عليه السلام)؛ [۸][یادداشت ۲]
ترجمه: اى كسانى كه ايمان آوردهايد، چرا چيزى مىگوييد كه انجام نمىدهيد؟ نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد.
درباره شأن نزول این آیه آمده است عدهای از مسلمانان میگفتند اگر میدانستیم چه کاری نزد خداوند محبوبترین است، جان و مالمان را صرف آن میکردیم. خداوند جهاد را معرفی کرد و آنان را با غزوه اُحد آزمایش کرد؛ اما آنان از جنگ گریختند.[۱۰] همچنین در تفسیر قمی آمده است منظور از کسانی که به گفتار خویش عمل نمیکنند، افرادی از اصحابپیامبر(ص) هستند که به پیامبر(ص) وعده دادند وی را یاری میدهند و با دستورهایش مخالفت نمیکنند و عهد خویش با پیغمبر(ص) را در مورد امیرالمؤمنین(ع) نمیشکنند؛ اما خداوند آگاه کرد که آنان به عهد خویش وفا نمیکنند.[۱۱]علامه طباطبایی مفسر شیعی در المیزان میان نفاق و سستی اراده فرق گذاشته زیرا گاهى انسان موفق نمى شود بدانچه قبلا گفته عمل کند، و یا رسماً خُلف وعده مى کند و این را ناشی از ضعف اراده و سستی همت دانسته است،( که البته خود یکى از رذائل اخلاقى ، و منافى با سعادت نفس انسانى است ) و گاهی از اول که وعده مى دهد، بناى عمل نکردن به آن را ندارد، که این را همان نفاق برشمرده است. [۱۲][یادداشت ۳]
مشابه این آیه، آیه ۳۲ سوره توبه است.«يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللَّهُ إِلَّا أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ». راغب اصفهانی در تفاوت این دو آیه میگوید در آیه سوره توبه هدف اولیه و اصلی دشمنان خاموش ساختن نور خداست و خاموش کردن این نور خواست و اراده آنهاست(يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ اللَّه) ولی در سوره صف هدف دشمنان دستیابی به وسیلهای برای خاموش ساختن نور خداست.(يُرِيدُونَ لِيُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ). [۱۳]علامه طباطبائی در تفسیر المیزان آیه و آیه بعد را شرح آیه گذشته میداند که دشمنان پیامبر او را ظالمانه متهم به سحر کردند و قرآن را سحر خواندند و میخواستند با دهانهایشان نور خدا را خاموش کنند چون میپنداشتند نور خدا مانند نور شمع ضعیف و خاموش شدنی است؛ در حالی که خداوند اراده کرده که دین حق را آشکار سازد و همین حقانیت دین پیامبر و اراده الهی برای آشکار ساختنش معنای کامل ساختن نور خداست. [۱۴]تهمت زدن به پیامبر، خیال و پندار پنداشتن و دروغ و افترا نامیدن وحی، و سطحی و بی ارزش قلمدادکردن آن، رقیب و شریک تراشیدن برای خدا، باز داشتن مردم از شنیدن آیات الهی و تحقیر مؤمنان از راههایی است که به نظر مفسران بر اساس آیات قرآن، دشمنان برای خاموش كردن نور خداوند از آنها بهره میبرند.[۱۵]
در برخی روایات نور الهی به ولایت امیرالمؤمنین(ع) و نیز کامل شدن نور الهی با اراده الهی به حضور همیشگی حجت حق در زمین برای احیا حق تفسیر شده است. [۱۶]
ترجمه:اى كسانى كه ايمان آوردهايد، آيا شما را بر تجارتى راه نمايم كه شما را از عذابى دردناك مىرهاند؟به خدا و فرستاده او بگرويد و در راه خدا با مال و جانتان جهاد كنيد. اين [گذشت و فداكارى] اگر بدانيد، براى شما بهتر است.
ترجمه: یاری و پیروزیِ نزدیکی از جانب خداست. مؤمنان را [به آن] بشارت ده.
درباره اینکه منظور از «فتح قریب: پیروزی نزدیک» کدام پیروزی است، مفسران چند احتمال مطرح کردهاند. بسیاری آن را به فتح مکه تفسیر کردهاند، و بعضی به پیروزی بر سرزمینهای ایران و روم و بعضی به همه فتوحات اسلامی که به فاصله نزدیکی برای مسلمانان به دست آمد.[۱۷] در تفسیر قمی آمده است منظور از فتح قریب، پیروزی قائم آل محمد است.[۱۸] این آیه در میان شیعیان، دستکم در میان ایرانیان، تبدیل به یک شعار شده است و مردم آن را در مناسبتها بر روی پرچم مینویسند.[۱۹]
درباره فضیلت تلاوت سوره صف از پیامبر(ص) روایت شده است هر کس سوره حضرت عیسی (سوره صف) را قرائت کند، مادامی که در دنیاست، عیسی(ع) بر او درود میفرستد و برای او طلب مغفرت و آمرزش میکند و در روز قیامت رفیق و همراه حضرت عیسی(ع) خواهد بود.[۲۰] از امام محمدباقر(ع) روایت شده است هر کس سوره صف را قرائت کند و آن را در نمازهای واجب و مستحب خود همیشه بخواند، خداوند او را همراه با فرشتگان و پیامبران الهی در یک «صف» قرار خواهد داد.[۲۱]
﴿و [یاد کن] هنگامی را که موسی به قوم خود گفت ای قوم من چرا آزارم میدهید با اینکه میدانید من فرستاده خدا به سوی شما هستم پس چون [از حق] برگشتند خدا دلهایشان را برگردانید و خدا مردم نافرمان را هدایت نمیکند ٥﴾
﴿و هنگامی را که عیسی پسر مریم گفت ای فرزندان اسرائیل من فرستاده خدا به سوی شما هستم تورات را که پیش از من بوده تصدیق میکنم و به فرستادهای که پس از من میآید و نام او احمد است بشارتگرم پس وقتی برای آنان دلایل روشن آورد گفتند این سحری آشکار است ٦﴾
﴿تا گناهانتان را بر شما ببخشاید و شما را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است و [در] سراهایی خوش در بهشتهای همیشگی درآورد این [خود] کامیابی بزرگ است ١٢﴾
﴿ای کسانی که ایمان آوردهاید یاران خدا باشید همان گونه که عیسیبنمریم به حواریون فتیاران من در راه خدا چه کسانیاند حواریون گفتند ما یاران خداییم پس طایفهای کفر ورزیدند و کسانی را که گرویده بودند بر دشمنانشان یاری کردیم تا چیره شدند ١٤﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است به تسبیح خدا میپردازند و اوست ارجمند حکیم ١ ای کسانی که ایمان آوردهاید چرا چیزی میگویید که انجام نمیدهید ٢ نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید ٣ در حقیقتخدا دوست دارد کسانی را که در راه او صف در صف چنانکه گویی بنایی ریخته شده از سرباند جهاد میکنند ٤ و [یاد کن] هنگامی را که موسی به قوم خود گفت ای قوم من چرا آزارم میدهید با اینکه میدانید من فرستاده خدا به سوی شما هستم پس چون [از حق] برگشتند خدا دلهایشان را برگردانید و خدا مردم نافرمان را هدایت نمیکند ٥ و هنگامی را که عیسی پسر مریم گفت ای فرزندان اسرائیل من فرستاده خدا به سوی شما هستم تورات را که پیش از من بوده تصدیق میکنم و به فرستادهای که پس از من میآید و نام او احمد است بشارتگرم پس وقتی برای آنان دلایل روشن آورد گفتند این سحری آشکار است ٦ و چه کسی ستمگرتر از آن کس است که با وجود آنکه به سوی اسلام فراخوانده میشود بر خدا دروغ میبندد و خدا مردم ستمگر را راه نمینماید ٧ میخواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند و حال آنکه خدا گر چه کافران را ناخوش افتد نور خود را کامل خواهد گردانید ٨ اوست کسی که فرستاده خود را با هدایت و آیین درست روانه کرد تا آن را بر هر چه دین است فائق گرداند هر چند مشرکان را ناخوش آید ٩ ای کسانی که ایمان آوردهاید آیا شما را بر تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک میرهاند ١٠ به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید این [گذشت و فداکاری] اگر بدانید برای شما بهتر است ١١ تا گناهانتان را بر شما ببخشاید و شما را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است و [در] سراهایی خوش در بهشتهای همیشگی درآورد این [خود] کامیابی بزرگ است ١٢ و [رحمتی] دیگر که آن را دوست دارید یاری و پیروزی نزدیکی از جانب خداست و مؤمنان را [بدان] بشارت ده ١٣ ای کسانی که ایمان آوردهاید یاران خدا باشید همان گونه که عیسیبنمریم به حواریون فتیاران من در راه خدا چه کسانیاند حواریون گفتند ما یاران خداییم پس طایفهای کفر ورزیدند و کسانی را که گرویده بودند بر دشمنانشان یاری کردیم تا چیره شدند ١٤﴾
↑رجوع کنید به: «پرچمهای نصر من الله و فتح قریب در دست راهپیمایان »، خبرگزاری دفاع مقدس؛ «نصر من الله و فتح قریب»، پایگاه بصیرت؛ «شکوه حزبالله با شعار نصر من الله و فتح قریب»، امیدنیوز.
↑ممتحنات ۱۶ سوره قرآن است که گفته شده سیوطی آنها را به نام ممتحنات ذکر کرده است.رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۵۹۶ این سورهها عبارتند از: فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم (رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۳۶۰.)
↑ و نیز در این فراز از زیارت امام زمان(ع) در سرداب مقدس: فَابْعَثْنِي عِنْدَ خُرُوجِهِ ظَاهِراً مِنْ حُفْرَتِي مُؤْتَزِراً كَفَنِي حَتَّى أُجَاهِدَ بَيْنَ يَدَيْهِ فِي اَلصَّفِّ اَلَّذِي أَثْنَيْتَ عَلَى أَهْلِهِ فِي كِتَابِكَ فَقُلْتَ كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ
↑ أن يقول الإنسان ما لا يفعله غير أن لا يفعل ما يقوله فالأول من النفاق والثاني من ضعف الإرادة ووهن العزم