وَقْعَةُ صِفّین کتابی به زبان عربی و از کهن‌ترین منابع تاریخ اسلام در موضوع زندگی امیرمؤمنان علی(ع) اثر تاریخ‌نگار شیعه، نصر بن مزاحم منقری (متوفای ۲۱۲ق) است. مؤلف در این اثر در هشت جزء، ابتدا تا انتهای کارزار صفین را بازگو می‌کند. وقعة صفین از معدود تک‌نگاری‌های برجای‌مانده در موضوع نبرد صفین است. ویژگی این کتاب، دقت مؤلف در بیان حوادث صفین حتی در جزئی‌ترین امور است. روش تاریخ‌نگاری نصر بن مزاحم منقری، حدیثی است و حوادث را با دو یا سه واسطه از شاهدان عینی جنگ صفین روایت می‌کند. پرویز اتابکی این کتاب را به زبان فارسی ترجمه و با نام «پیکار صفین» منتشر کرده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | نصر بن مزاحم (متوفای ۲۱۲ق) |
| موضوع | جنگ صفین |
| سبک | تاریخی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | المؤسسة العربية الحديثة |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۲ق |
جایگاه
وقعة صفین، تنها اثر و شاید مهم‌ترین اثر نصر بن مزاحم منقری، یکی از برجسته‌ترین تک‌نگاری‌ها درباره جنگ صفین، یکی از نبردهای حساس تاریخ اسلام که تأثیر بسیاری در روند تاریخ بعد از خود داشته، قلمداد شده است.[۱]
پرویز اتابکی، مترجم کتاب، این کتاب را نخستین و کامل‌ترین مرجع جامع تاریخی مربوط به جنگ صفین دانسته است.[۲] منقری در این کتاب، به‌طور مبسوط، به اخبار و حوادث جنگ صفین پرداخته و گزارش‌های بسیاری درباره این جنگ و حوادث پیش و پس از آن ارائه کرده است. یکی از جهات ارزش این کتاب قدمت تاریخی آن دانسته شده است.[۳]
رسول جعفریان، تاریخ‌نگار معاصر، ارزش وقعة صفین را، علاوه بر اطلاعات گران‌قیمتى که در این کتاب درباره نبرد صفین آمده، در نشان‌دادن ساختار بسیارى از کتاب‌هاى قرن سوم قمری و خصوصاً تک‌نگارى‌هاى تاریخى آن روزگار دانسته است.[۴]
مؤلف
ابوالفضل، نصر بن مزاحم بن سیار (یسار) عطار منقری، اهل عراق، مورخ شیعی قرن ۲ق است. از لحاظ طبقه راویان، برخی او را در ردیف ابو مخنف شمرده‌اند.شیخ طوسی او را از اصحاب امام باقر(ع) می‌داند. با این حال مورخان و تراجم‌نویسان در اعتبار نصر بن مزاحم اختلاف نظر دارند. ظاهرا دلیل این اختلاف، مذهب اوست. او در سال‌های پایانی عمرش در قیام ابوالسرایا، علیه بنی‌عباس شرکت کرد و ابوالسرایا مسئولیت بازار را به او سپرد. وقعة صفین، الجمل، الغارات، مقتل حجر بن عدی و مقتل حسین بن علی عناوین برخی از آثار اوست.[۵]
ویژگی‌ها
شیوه این اثر، مانند دیگر آثار معمول در این دوره، حدیثی است و امتیاز آن، روایت کردن با دو یا سه واسطه از کسانی است که خود در جنگ صفین حضور داشته‌اند و از آنجا که این اثر در مکتب تاریخ‌نگاری عراق تدوین شده، سلسله اسناد بیشتر روایات آن به رجال و راویان شیعی مانند اصبغ بن نباته، حارث بن حصیرة ازدی، صعصعة بن صوحان، جابر بن یزید جعفی منتهی می‌شود. اگر هم از راویان عامه چون شعبی، روایت می‌شود، روایات دلخواه و مورد قبول مؤلف است.
نصر بن مزاحم به دلیل گرایش خاص خود به علی(ع)، خطبه‌هایی از آن حضرت را نقل کرده و به بسیاری از امور اجتماعی و فرهنگی به ویژه نظامی پرداخته است. او گاه چنان دقیق به گزارش تاکتیک‌های جنگی و روانی، شیوه آرایش سپاه، رجزها، هجوها و سوگواری‌ها و تصویر پردازی از جامه‌ها، اسلحه‌ها، آلات جنگی، وصف اسب‌ها و... می‌پردازد.
محتوا
وقعة صفین، مشتمل بر هشت جزء است:
- جزء اول از ورود علی(ع) به کوفه و سامان دادن اوضاع سیاسی-اجتماعی قلمرو حکومت خود آغاز تا ارسال نمایندگانی نزد معاویه را گزارش می‌کند.
- جزء دوم رایزنی ها، چاره‌جویی‌ها، تبادل سفرا و نامه‌ها تا تدارک و تجهیز دو سپاه عراق و شام را در برمی‌گیرد.
- جزء سوم به بسیج عمومی و حرکت دو سپاه به صفین اختصاص یافته و ضمناً وقایع جنبی مرتبط به جنگ را هم ترسیم می‌کند.
- جزء چهارم مشتمل بر آغاز نبرد صفین تا بیان رجزهای جنگاوران دو سپاه را در برمی‌گیرد.
- جزء پنجم سلحشوری و رزم آوری دو سپاه و روح حماسی جنگ را بیانگر است.
- جزء ششم درگیری‌های نظامی همراه با تلاش‌های سیاسی دو سپاه و تبادل سفرا و نامه‌ها ادامه می‌یابد و با بن بست روبرو می‌شود.
- جزء هفتم روایتگر عزم سپاه عراق جهت یکسره کردن کار جنگ و حیله عمرو بن عاص در بالا بردن قرآن‌ها است.
- جزء هشتم درباره پایان دردناک جنگ و ماجرای حکمیت و آثار و پیامدهای آن از جمله ظهور خوارج.[۶]
نخستین مطلب کتاب اختصاص دارد به گزارشی از ورود امیرالمؤمنین (ع) پس از پیروزی در جنگ جمل از بصره به کوفه در حالی که اشراف مردم و اهالی بصره حضرت را همراهی می‌کردند و مردم که میانشان اشراف و قاریان قرآن بودند در کوفه از حضرت استقبال کردند و امام فرمود که به قصر نمی‌روم و در میدانگاه اصلی کوفه مستقر شد و پس از آن به مسجد اعظم شهر رفت و دو رکعت نماز گزارد و بر فراز منبر رفت و ضمن تعریف و انتتقاد از کوفیان به آنها هشدار داد که از پیروی از هوی و هوس و بلند آروزیی بپرهیزند که باعث انحرافشان از حق و فراموش کردن آخرت نشود. [۷] در همین مجلس امیرالمؤمنین(ع) با پیشنهاد رییس شرطه‌اش مالک بن حبیب یربوعی که خواهان کشتن کسانی بود که از همراهی با امیرالمؤمنین (ع) تخلف کرده بودند شدیداً مخالفت کرد و به حکم قرآن کشتن را فقط در برابر کشتن روا دانست و جز این کار را مصداق اسراف در قتل و تجاوز وستم دانست که در آیه ۳۳ سوره اسراء [یادداشت ۱]از آن نهی شده است. حضرت در همین مجلس نیز به شبهه ابو بُرْدة بن عَوْف ازدِی (که در جنگ جمل حضور نداشت) در باره کشته شدگان در جمل پاسخ داد و او قانع شد. [۸] آخرین بخش کتاب اختصاص دارد به نام برخی از اصحاب امیرالمؤمنین (ع) که در صفین به شهادت رسیدند مانند: عامر بن حنظله کندی، عائذ بن مسروق همدانی، زید بن صوحان، رافع بن زید انصاری... نویسنده در پایان این بخش تصریح می‌کند که در حدود ده هزار نفر از اصحاب امام علی(ع) در صفین کشته شدند. [۹]
چاپ و ترجمه
کتاب وقعة صفین نخستین‌بار در سال ۱۳۰۱ش در ایران و بار دیگر در سال ۱۳۴۰ق در بیروت به چاپ رسید. در سال ۱۳۶۵ق عبدالسلام محمد هارون (۱۳۲۶-۱۴۰۸ق)، محقق مصری، با استخراج متن کامل آن از شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید و مقابله و تطبیق آن با چاپ نخست به تصحیح و چاپ مجدد آن با اسلوبی علمی در یک جلد همت گماشت.[۱۰]
وقعة صفین تاکنون سه بار به فارسی بازگردانده شده است:
- سُندُس و اِستَبرَق به‌قلم شیخ مهدی بن محمدعلی ثقة‌الاسلام اصفهانی که در سال ۱۳۴۵ق، به‌صورت چاپ سنگی، در اصفهان منتشر شده است.[۱۱] این ترجمه شامل تمام متن کتاب نیست و قسمت مهمی از اسانید و بسیاری از اشعار و رجزها در آن حذف شده است.[۱۲]
- واقعه صفین در تاریخ از کریم زمانی، ادیب و مولوی‌شناس، که در سال ۱۳۶۴ش در تهران به چاپ رسیده است.[۱۳] ترجمه زمانی شامل تمام متن کتاب نیست و قسمت مهمی از اسانید و بسیاری از اشعار و رجزها در آن حذف شده است.[۱۴]
- پیکار صفین ترجمه پرویز اتابکی (۱۳۰۷-۱۳۸۳ش)، ادیب و مترجم، که در سال ۱۳۶۶ش به‌چاپ رسید. این ترجمه در ششمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران (۱۳۶۷ش) به‌عنوان کتاب سال در رشته تاریخ انتخاب شد.[۱۵] محققان، ترجمه اتابکی را ترجمه‌ای موفق از نظر روانی و گیرایی متن فارسی و امانت‌داری نسبت به اصل متن عربی برشمرده‌اند.[۱۶]
پانویس
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۳ش، ص۶۶۰.
- ↑ منقری، پیکار صفین، ۱۳۷۵ش، یادداشت مترجم.
- ↑ یوسفی، «جنگ صفین واقعه‌ای مهم در تاریخ اسلام»، ص۲۱.
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۳ش، ص۶۶۰.
- ↑ جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۹۳ش، ص۶۵۹-۶۶۰.
- ↑ منقری، پیکار صفین، ۱۳۷۵ش، فهرست مطالب.
- ↑ نصربن مزاحم، وقعه صفین، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳.
- ↑ نصربن مزاحم، وقعه صفین، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲-۵.
- ↑ نصربن مزاحم، وقعه صفین، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۵۵۸-۵۵۶
- ↑ یوسفی، «جنگ صفین واقعه‌ای مهم در تاریخ اسلام»، ص۲۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۲، ص۲۳۶.
- ↑ یوسفی، «جنگ صفین واقعه‌ای مهم در تاریخ اسلام»، ص۲۱.
- ↑ منقری، واقعه صفین در تاریخ، ۱۳۶۴، ص۲.
- ↑ یوسفی، «جنگ صفین واقعه‌ای مهم در تاریخ اسلام»، ص۲۱.
- ↑ منقری، پیکار صفین، ۱۳۷۵ش، توضیح ناشر.
- ↑ یوسفی، «جنگ صفین واقعه‌ای مهم در تاریخ اسلام»، ص۲۲.
یادداشت
- ↑ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا و هر كس مظلوم كشته شود، به سرپرست وى قدرتى داده‌ايم، پس [او] نبايد در قتل زياده‌روى كند، زيرا او [از طرف شرع] يارى شده است.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳.
- جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، تهران، نشر علم، ۱۳۹۳ش.
- منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق و شرح: عبدالسلام محمد هارون، قاهره، المؤسسة العربیة الحدیثة، ۱۳۸۲ق.
- منقری، نصر بن مزاحم، پیکار صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، ترجمه پرویز اتابکی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- یوسفی، غلامحسین، «جنگ صفین واقعه‌ای مهم در تاریخ اسلام»، در نشر دانش، شماره ۴۲، مهر و آبان ۱۳۶۶ش.
پیوند به بیرون
منابع کتاب وقعة صفین نصر بن مزاحم عطار منقری