قم

قم

حرم حضرت معصومه(س)
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	قم
جمعیت کل	۱،۲۹۲،۲۸۳ (۱۳۹۵ش)
زبان	فارسی
ادیان	اسلام
مذهب	شیعه
جمیعت شیعه	بیش از ۹۹ درصد
اطلاعات تاریخی
قدمت	دوران باستان
پیشینه اسلام	قرن اول قمری
پیشینه تشیع	قرن اول قمری
وقایع مهم	واقعه فیضیه • قیام ۱۹ دی •نماز باران توسط سید محمدتقی خوانساری
مکان‌های تاریخی	مدرسه فیضیه • بقعه چهار امامزاده
اماکن
زیارتگاه	حرم حضرت معصومه(س)
قبرستان‌ها	قبرستان شیخان • قبرستان وادی‌السلام • قبرستان نو
حوزه علمیه	حوزه علمیه قم
مساجد	مسجد امام حسن عسکری • مسجد جامع • مسجد اعظم • مسجد جمکران • مسجد سلماسی
مشاهیر
مذهبی	مراجع تقلید ساکن قم

قُم از شهرهای مذهبی ایران و از پایگاه‌های تشیع است. به گفته برخی از ایران‌شناسان قم از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌ها در فلات ایران بوده و قدمت آن به قبل از اسلام می‌رسد. پیشینه تشیع در قم به هجرت خاندان اشعریون از کوفه به این شهر در قرن نخست قمری برمی‌گردد. دفن حضرت معصومه(س) در قم و به دنبال آن، مهاجرت امامزادگان و سادات، این شهر را به پایگاه تشیع تبدیل کرد.

بنابر حدیثی از پیامبر اکرم(ص) علت نامگذاری این شهر به قم آن است که اهل آن قائم آل محمد(عج) را در قیام یاری می‌کنند. در منابع روایی از این شهر با اوصافی چون حرم اهل بیت و قطعه‌ای از بیت المقدس نیز نام برده شده است. در برخی منابع روایی احادیثی در فضیلت قم و منزلت اهل آن آمده است؛ از جمله اینکه قم و اهالی آن در زمانی که غیبت امام زمان(عج) به ظهور منتهی می‌شود بر دیگر خلایق حجت هستند.

در زمان عباسیان در قم قیام‌هایی علیه حاکمان وقت از جمله مأمون و معتصم شکل گرفت. شاهان صفوی به قم نگاه ویژه‌ای داشتند. در دوره حکومت آنان، برخی از بناهای تاریخی قم مانند حرم حضرت معصومه(س) و مسجد امام حسن عسکری بازسازی شد.

تأسیس حوزه علمیه در این شهر و مهاجرت طلاب از دیگر شهرها و کشورها به آن بر اهمیت شیعی آن افزوده است. از قم به عنوان خاستگاه انقلاب اسلامی ایران نیز یاد می‌شود. مراکز علمی و فرهنگی از جمله جامعه المصطفی العالمیه و کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در این شهر واقع شده است.

در قم بناها و مکان‌های مذهبی و تاریخی بسیاری مانند مسجد امام حسن عسکری، مسجد جمکران، مدارس علمیه قدیمی از جمله مدرسه سِتّیه، بقعه امزادگان و قبرستان‌های تاریخی وجود دارد.

جغرافیا

قم از شهرهای مرکزی ایران و مرکز استان قم است. این شهر در ۱۲۰ کیلومتری جنوب تهران (پایتخت ایران) واقع شده است. قم شهری میان اصفهان و ساوه بوده است. در منابع معمولاً از آن به همراه کاشان یاد می‌شده است. قم به دلیل قرارداشتن در مسیر جاده ابریشم از اهمیت ارتباطی برخوردار بوده است. از منسوبین به این شهر با نسبت قمی یاد می‌شود. جمعیت استان قم در سرشماری ۱۳۹۵ش ۱،۲۹۲،۲۸۳ اعلام شده است.

جایگاه

مدرسه علمیه فیضیه

در منابع روایی قم با اوصافی همچون حرم اهل بیت، عش آل محمد، معدن شیعه، پناهگاه شیعه، پناهگاه فاطمیان، آسایشگاه مؤمنان، قطعه‌ای از بیت المقدس، و کوفه کوچک توصیف شده است.

علامه مجلسی در بحارالانوار احادیثی در فضیلت قم و منزلت اهل آن آورده است. از امام صادق(ع) نقل شده که خدا در مکه، پیامبر(ص) در مدینه و امام علی(ع) در کوفه حرمی دارند و حرم ما قم است. همچنین از آن حضرت نقل شده که بهشت هشت در دارد یکی یا سه تای آنها به سوی قم است. خاک قم مقدس است اهل آن از ما و ما از آنانیم. همچنین امام ششم در دیدار گروهی از اهل ری، اهل قم را ستود و فرمود «مرحباً باخواننا من اهل قم». و در روایتی دیگر آنان را یاران اهل بیت معرفی کرده است.

بر پایه روایات دیگر قم و اهالی آن در زمانی که غیبت امام زمان(عج) به ظهور منتهی می‌شود بر دیگر خلایق حجت هستند و ملائکه بلا را از این شهر و اهل آن دور می‌کنند. هنگامی که فتنه‌ها به شما روی آورد به قم پناه ببرید. نقل شده که امام صادق(ع)، عمران بن عبدالله قمی را بسیار گرامی داشت، اصحاب از علت احترام حضرت پرسیدند فرمود او از اهل قم است. هر گاه ستمگری اهل قم را اراده کند خدا او را هلاک می‌کند.

بر پایه روایتی که در برخی از منابع اهل سنت از ابوموسی اشعری به نقل از امام علی(ع) آمده، قم شهر یاران حضرت مهدی(عج) و مکان فرود جبرئیل در روزی که به سوی قوم لوط فرستاد شد، دانسته شده که در آنجا آبی می‌جوشد و‌ هر کس از آن بیاشامد از درد در امان خواهد بود و با همان آب عیسی گلی را به شکل پرنده‌ای ساخت و حضرت مهدی(عج) در آن غسل می‌کند و از همانجا قوچ ابراهیم، عصای موسی و انگشتری سلیمان بیرون آمده است.

قم محل سکونت بیشتر مراجع تقلید ساکن ایران است. بزرگترین حوزه علمیه در ایران و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه نیز در این شهر واقع شده است. طلابی از مناطق مختلف ایران و کشورهای دیگر در حوزه علمیه قم تحصیل می‌کنند. مبلغانی از حوزه علمیه این شهر به کشورهای دیگر اعزام می‌شوند. همچنین شماری از مسؤلان حکومتی ایران مدتی را در قم گذرانده‌اند.

شمار زیادی از عالمان، پادشاهان، مراجع تقلید و بزرگان شیعه در قم دفن شده‌اند. از دوره صفویه برخی از مردگان را از شهرهای دیگر ایران به قم منتقل می‌کردند.زکریا بن آدم، علی بن بابویه، ابن قولویه قمی، علی بن ابراهیم و قطب راوندی در قم مدفونند.

تاریخچه

گاه‌شمار قم

۳۲ق	فتح قم
قرن اول	حمله دیلمیان
۸۲ق	قتل عام زرتشتیان به دست احوص
۱۳۱ق	جنگ قحطبه و ابن ضباره در مبارزه ابومسلم خراسانی و بنی امیه
قرن دوم	درگیری مأموران مأمون با اهالی قم به خاطر نپرداختن خراج
۲۵۲ق	شورش مردم قم به خاطر انتصاب کارگزار غیرشیعی علیه خلیفه عباسی
سال ۲۵۶ق	دیدار یعقوب لیث صفاری با بزرگان قم
سال ۲۹۲	سیل در قم
۳۴۵ق	درگیری قمی‌ها با اصفهانی‌ها
سال ۳۴۷	زلزله در قم
سال	قتل عام مردم قم به دست جته نویان مأمور چنگیزخان به جرم رافضی بودن
سال ۱۴۰۴	سیل در قم
صفویه	آزمایش توپخانه در قم توسط شاه عباس دوم و حضور در نماز جمعه و اقتدا به فیض
شاه طهماسب	غارت شهر توسط افغان‌ها
نادرشاه	تخریب شهر به واسطه اذیت و آزار کسانی که با افغان‌ها همکاری کرده بودند
.	قتل عام قمی‌ها توسط ابراهیم‌خان ابدالی
۶ خرداد ۱۳۱۳ش	سیل در قم
۱۳۴۰	درگذشت آیت الله بروجردی
۱۵ خرداد ۱۳۴۲	قیام ۱۵ خرداد
۱۳۵۷	قیام ۱۹ دی

به گفته برخی از ایران‌شناسان قم از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌ها در فلات ایران بوده است. بیشتر تاریخ‌نگاران سابقه این شهر را به قبل از اسلام برگردانده و از شهر باستانی قم یاد کرده‌اند. بنا به کشفیات تپه‌های قلی درویش در حوالی جمکران، قم قدمتی نه هزار ساله دارد. به گواهی این کشفیات، قم در چند هزار سال پیش نیز منطقه‌ای مذهبی به شمار می‌­رفته است.

در منابع تاریخی نام برخی از حاکمان قم در دوره باستان آمده است. البته برخی مورخان تأسیس این شهر را پس از ورود اسلام به ایران و در سال ۸۳ق یا ۹۳ق دانسته‌اند. بیشتر مورخان، فتح قم را در ۲۳ق به دست ابوموسی اشعری دانسته‌اند. البته بعضی از گزارش‌ها، فاتح قم را مالک بن عامر اشعری و بعضی دیگر احنف بن قیس می‌دانند. در جمع بین دو قول نیز گفته‌اند که مسلمانان در جای شهر و قلعه‌های قدیم، شهر جدیدی احداث کرده‌اند. پایه‌گذار شهر جدید را طلحة بن احوص اشعری می‌دانند.

در دوره عباسیان

در زمان عباسیان در قم قیام‌هایی علیه حاکمان وقت شکل گرفته است:

• قیام علیه مأمون؛ مردم قم در سال ۲۱۰ق از پرداخت خراج به خلیفه عباسی سرباز زدند، و علیه او شورش کردند. مأمون لشکری به فرماندهی علی بن هشام مروزی به سوی قم فرستاد و آنان را سرکوب کرد و مالیات را افزایش داد. علت قیام اهالی قم موافقت نکردن مأمون با درخواست آنان مبنی بر معافیت از خراج بوده است. هنگامی که مأمون از مرو به بغداد می‌رفت چند روزی در ری اقامت کرد و مردم این شهر را از پرداخت خراج معاف داشت. مردم قم در نامه‌ای از مأمون خواستند تا آنان را نیز از پرداخت مالیات معاف بدارد اما مأمون موافقت نکرد و این منجر به شورش علیه او شد. همچنین در سال ۲۱۵ق مردم قم دست به شورش زدند و حاکم عباسی را از شهر بیرون کردند، مأمون سپاهی فرستاد شورش را سرکوب کرد. حسن بن محمد قمی تاریخ این واقعه را سال ۲۱۷ق می‌داند.

• قیام علیه معتصم؛ در اوایل خلافت معتصم مردم قم دست به شورش زده و حاکم شهر را بیرون کردند. معتصم لشکری روانه قم کرد. لشکر او خساراتی به این شهر وارد کرد.
• قیام علیه معتز؛ در زمان خلافت المعتز بالله فرزند متوکل یک بار دیگر اهالی قم از اطاعت خلیفه سرپیچی کردند، معتز «موسی بن بغا» را که برای جنگ با علویان مازندران با لشکری انبوه گسیل داشته بود به قم فرستاد. آنها قم را با زور تصرف کرد و گروه کثیری از مردم شهر را کشتند و عده‌ای از رؤسا و مشاهیر قم را دستگیر کرده، به بغداد فرستادند. قمی‌ها از امام حسن عسکری(ع) چاره‌جویی کردند، حضرت دعایی را که خودش در قنوت می‌خواند برای آنان ارسال کرد تا آن را در قنوت نماز نماز وتر بخوانند.
• قیام علیه مقتدر؛ وی با فرستادن حسین بن حمدان شیعی، توانست با قمی‌ها کنار بیاید، هنگام ورود حسین بن حمدان، مردم قم از وی استقبال کردند، و گفتند: ما با کسی جنگ می‌کنیم که با مذهب ما مخالف باشد. میان ما و تو اختلافی نیست.
• قیام علیه معتضد؛ معتضد حکمرانان غیر شیعی را به قم فرستاد. قمی‌ها حکمرانان وی را از شهر بیرون کردند، وی ابراهیم بن کلیخ را برای دفع شورش به قم فرستاد، ابراهیم نتوانست شورش را مهار کند، خلیفه از امیر اسماعیل سامانی برای دفع شورش قم کمک خواست، امیر اسماعیل شورش را خواباند، و یحیی بن اسحاق شیعی را به حکومت گماشت.

حکومت آل صفی بر قم

مقالهٔ اصلی: حکومت صفی

آل صفی، خاندانی محلی و شیعی در قرن هشتم قمری بودند که بر قم حکومت می‌کردند. در دوران حکومت آنان بناهایی بر مرقد برخی از امامزادگان ساخته شده است. از جمله آنها سید سربخش، مقبره شاه احمد قاسم، بقعه خدیجه خاتون، امامزاده ابراهیم و ابواحمد محمد بن حنفیه است. همچنین کتاب تاریخ قم، در این دوره ترجمه شده است.

دوره صفویه

شاهان صفوی به قم نگاه ویژه‌ای داشتند. در دوره حکومت آنان، برخی از بناهای تاریخی قم مانند حرم حضرت معصومه و مسجد امام حسن عسکری بازسازی شد. نخستین ضریح مرقد حضرت معصومه در دوره شاه طهماسب اول ساخته شده است. مدارس دارالشفاء، آیت‌الله بروجردی و فیضیه در دروه صفویه بنا شده است. شاه عباس دوم نیز به قم می‌آمده است. چهار تن از پادشاهان صفوی در این شهر مدفونند.

ورود تشیع

بیش از ۹۹ درصد جمعیت قم شیعه دوازده امامی هستند. پیشینه ورود تشیع به این شهر به قرن اول قمری و هجرت خاندان اشعریون از کوفه و سکونت آنان در قم برمی‌گردد. پس از شکست قیام مختار و کشته شدن سائب بن مالک اشعری اشعریون از کوفه به نقاط مختلف ایران آمدند. احوص و عبدالله پسران سعد بن مالک اشعری وارد قم شدند. مردم قم، قبل از هجرت اشعریون به این شهر زردشتی بوده‌اند. با آن که قم در سال‌های اولیه فتوحات به دست مسلمانان افتاد ولی مردم آن بر دین خود ماندند.یاقوت حموی، مروج تشیع در قم را عبدالله بن سعد و مذهب او را امامی دانسته است. برخی نیز شرکت سائب بن مالک اشعری در قیام مختار و مخالفت فرزندش محمد بن سائب با حجاج بن یوسف ثقفی را از نشانه‌های گرایش آنان به اهل بیت دانسته‌اند. یاقوت حموی خبر داده است که همه اهل قم شیعه امامی بودند و در میان آنها کسی یافت نمی‌شد که نامش ابوبکر و عمر باشد. و مقدسی گفته که کنیه بیشترشان ابوجعفر بوده است. برخی از جغرافی‌دانان مانند مقدسی، سمعانی، اصطخری و دیگران اهل قم را شیعه معرفی کرده‌اند.

گفته شده نخستین کسی که تشیع خود را در قم علنی ساخت، موسی بن عبدالله اشعری بود.

زمینه‌های گسترش تشیع

در برخی منابع عواملی برای گسترش تشیع در قم ذکر شده است:

هجرت خاندان اشعری

مقالهٔ اصلی: خاندان اشعریون

اشعریون قبیله‌ای یمنی‌الاصل بودند که در زمان پیامبر، اسلام آوردند و در زمان خلفا در کوفه ساکن شدند. آنان در سال ۸۵ق به قم هجرت کردند. ورود آنان مقدمۀ ورود تشیع به قم و به دنبال آن دیگر نقاط ایران بوده است. پس از آنکه اشعری‌ها در قم ساکن و حاکم گردیدند، قم مأمنی برای شیعیان و فرزندان ائمه(ع) گردید. در تاریخ قم، فصلی به ذکر جمعی از فرزندان علی بن ابی‌طالب(ع) مشهور به «‌طالبیه‌» اختصاص دارد که به قم و اطراف آن آمدند و در آنجا سکنا گزیدند.

حرم حضرت معصومه

حضرت معصومه(س) در سال ۲۰۱ قمری از مدینه به سوی مرو حرکت کرد ولی کاروانش در ساوه متوقف شد. آن حضرت به قم تغییر مسیر داد و پس از ۱۷ روز اقامت در قم، درگذشت و در آنجا دفن شد. آرامگاه ایشان قم را به دومین شهر مذهبی ایران و اولین پایگاه شیعی در این کشور تبدیل کرد. پس از وی سادات و امامزادگان زیادی به قم و اطراف آن چون آوه و کاشان آمدند.

حضور فقها و راویان حدیث

حضور برخی از اصحاب ائمه و عالمان شیعی در قم را از عوامل گسترش تشیع در این شهر دانسته‎اند. ابواسحاق قمی، زکریا بن آدم و احمد بن اسحاق از آن جمله‌اند. ابواسحاق قمی، اولین کسی است که احادیث کوفیان را در قم نشر داده است. احمد بن اسحاق را قافله سالار و شیخ قمیین نامیده‌اند. شیخ صدوق از جمله عالمان شیعی بود که در قم ساکن شد. کتاب تذکره مشایخ قم از ۱۱۲ راوی و دانشمند قمی نام برده که نام آنان در یکی از کتاب‌های رجال کشی، رجال نجاشی، رجال طوسی، فهرست طوسی، خلاصة الاقوال و فهرست شیخ منتجب الدین آمده است. همچنین تاریخ قم از ۲۶۶ و ریاض المحدثین از حدود ۶۶۰ عالم و بزرگ قمی نام برده‌‎اند. در تنزیه القمیین نیز فهرستی از دانشمندان قمی گرد آمده است.

ارتباط اهالی قم با امامان شیعه

به گفته مادلونگ شیعیان قم امامی‌ بودند و در میان محدثان این شهر فطحی یا واقفی دیده نشده است. اهالی قم از راه‌های مختلفی با امامان شیعه در ارتباط بوده‌اند.

• ارسال وجوهات: مردم قم به‌ویژه اشعریان، خمس خود را برای امامان معصوم ارسال می‌کردند. ائمه نیز برای برخی از آنان هدایایی مانند کفن یا انگشتر می‌فرستادند.
• صحابه امامان: تعدادی از اشعریان، که از نخستین مهاجران به قم بود، از صحابه امامان نیز بودند. موسی بن عبدالله بن سعد از اصحاب امام صادق(ع) و شعیب بن عبدالله را از اصحاب امام صادق(ع) و امام باقر(ع) دانسته‌اند. فرزندان عبدالله بن سعد به نام‌های آدم، ابوبکر، عبدالملک، یسع، یعقوب و اسحاق از صحابه امام صادق(ع) به شمار رفته‌اند. یونس بن عبدالرحمان وکیل امام رضا(ع) و زکریا بن ادریس قمی نیز از اهالی قم بوده‌اند.

همچنین پس از آنکه امام کاظم(ع) به شهادت رسید. شهادت او برای بسیاری مبهم بود، اهل قم با یقین به شهادت آن حضرت به دست هارون الرشید، با حاکمانی که از سوی وی گماشته می‌شدند، مخالفت ورزیدند. و خرید پیراهن امام رضا(ع) از دعبل خزاعی جهت تبرک جستن از آن، نشانگر علاقه مردم قم به اهل بیت است.

هنگامی که علی بن مهزیار در نامه‌ای خبر اوضاع نابسامان قم را به امام جواد(ع) رساند، آن حضرت از خداوند برای اهالی قم نجات و رهایی را درخواست کرد. همچنین مردم قم با امام هادی(ع) هنگامی که در سامرا بود ارتباط برقرار می‌کرده‌اند.متوکل تصور می‌کرد آنان سلاح به سامرا می‌برند. از این‌رو مأمورانی را در کمین این کاروان‌ها می‌نهاد تا اموالشان را مصادره کنند. تعدادی از شاگردان امام هادی(ع) نیز از مردم قم بودند. امام هادی(ع) مردم قم را به جهت آن که از همان زمان به زیارت امام رضا(ع) می‌رفته‌اند، آمرزیده دانسته است.

نامه‌ای از امام عسکری(ع) به مردم قم و آوه معروف است.

قم و انقلاب اسلامی

سخنرانی امام خمینی در مدرسه فیضیه ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ش. عصر روز عاشورا ۱۳۸۳ق.

از قم به عنوان خاستگاه انقلاب اسلامی ایران یاد می‌شود. محل سکونت امام خمینی در قم بود و برخی از سخنرانی‌های او علیه حکومت پهلوی در این شهر انجام می‌شد. امام خمینی در ۱۳ خرداد سال ۱۳۴۲ش در مدرسه فیضیه علیه حکومت پهلوی سخنرانی کرد. در پی این سخنرانی، وی دستگیر و به تهران منتقل شد. در ۱۵ خرداد در اعتراض به دستگیری امام خمینی مردم برخی از شهرهای ایران از جمله قم به خیابان‌ها آمدند و در درگیری با مأموران حکومتی شماری کشته و زخمی شد. از این واقعه به قیام ۱۵ خرداد یاد می‌شود و در نظر برخی نقطه عطفی در آغاز انقلاب اسلامی به شمار می‌آید.

همچنین در ۱۳۵۷ش، مردم قم در پی انتشار مقاله‌ای با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه‌ اطلاعات که در آن به مراجع تقلید به‌ویژه امام خمینی توهین شده بود، اعتراض کردند حرکت اعتراضی آنان به قیام ۱۹ دی معروف است. این قیام را سرآغاز اعتراضاتی می‌دانند که به پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷ش منجر شد و از آن به جرقه انقلاب ایران یاد می‌کنند.

بناهای تاریخی و مذهبی

در قم بناها و مکان‌های مذهبی و تاریخی بسیاری مانند مساجد، مدارس علمیه، بقعه امزادگان و قبرستان‌های تاریخی وجود دارد. برخی از مهمترین اماکن مذهبی تاریخی این شهر عبارتند از:

دورنمایی از مسجد جمکران

• حرم حضرت معصومه؛ از زیارتگاه‌های شیعیان در شهر قم است.
• مسجد جمکران، از مساجد منسوب به امام زمان(عج) در جنوب شرقی قم واقع شده است.
• مسجد امام حسن عسکری، این بنا در نزدیکی حرم حضرت معصومه(س) واقع شده است. بنای اولیه مسجد طبق روایتی در قرن سوم به دست وکیل امام حسن عسکری(ع)، احمد بن اسحاق اشعری انجام گرفته است.

مسجد جامع قم

• مسجد جامع قم، قدمت این مسجد به قرن ششم برمی‌گردد و پس از مسجد امام حسن عسکری، قدیمی‌ترین مسجد قم محسوب می‌شود.
• مسجد اعظم در سمت غربی آستانه حضرت معصومه(س) به اهتمام آیت الله بروجردی، در سال ۱۳۷۴ق، احداث گردیده است.
• مسجد امام حسن مجتبی، این مسجد در مسیر جاده قدیم تهران به قم است که بانی آن یدالله رجبیان است، قدمت آن به سال ۱۳۸۱ق می‌رسد، مشهور است، بنا به درخواست امام زمان(عج) این مسجد ساخته شده است.

مدرسه ستیه، مدرسه دارالشفاء، مدرسه فیضیه، مدرسه رضویه، چهل اختران، بقعه علی بن جعفر، مزار احمد بن قاسم، امامزاده ابراهیم و امامزاده جعفر از دیگر بناهای تاریخی و مذهبی در قم است.

چو بر خطهٔ قم گذارت فتد

ز آبش دهان شوی و خاکش ببوس

که آن خطه خلوتگه فاطمه است

نموده است آن زهره آنجا خُنوس

هم او را پدر هم برادر بود

شهنشاه بغداد و سلطان طوس (آذر بیگدلی)

مراکز علمی و فرهنگی

• حوزه علمیه قم؛‌ نهادی برای آموزش و تربیت طلاب علوم دینی است. بر اساس گزارش‌های تاریخی پیشینه آن به قرن دوم قمری بر می‌گردد. از قرن دوم قمری، جلسات درس و بحث محدثان در قم برگزار می‌شده است. محدثانی همچون زکریا بن آدم، اسحاق بن عبدالله اشعری، سهل بن یسع اشعری در این شهر پرورش یافتند. حسین بن روح (درگذشته ۳۲۶ق) کتابی در فقه تألیف کرد و آن را برای ارزیابی به حوزه حدیثی قم فرستاد. همچنین در این دوره عالمان قمی آثاری مانند من لا یحضره الفقیه نوشتند. از این دوره تا زمان شیخ مفید به مکتب حدیثی قم یاد می‌شود. از زمان شیخ مفید حوزه علمیه قم رونق خود را از دست داد تا اینکه در سال ۱۳۰۱ش شیخ عبدالکریم حائری در قم مستقر شد و حوزه علمیه قم در دوره جدید را بنا نهاد. در اوایل دهه بیست شمسی با مستقر شدن آیت‌الله بروجردی در قم حوزه این شهر رونق یافت. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ش تحولاتی ساختاری و کیفی و کمی در حوزه علمیه ایجاد شد. و در این شهر مراکز و مؤسسات متعددی وابسته به حوزه علمیه قم و مراجع تقلید تأسیس شد.
• جامعة المصطفی العالمیه؛ نهادی علمی و بین‌المللی با هویت حوزوی است که با هدف گسترش علوم اسلامی و تربیت طلاب غیرایرانی تشکیل شده است. سازمان مرکزی جامعة المصطفی در شهر قم قرار دارد و در ۶۰ کشور واحد آموزشی دارد.
• دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم؛ نهادی تبلیغی، آموزشی، پژوهشی و فرهنگی در حوزه علمیه قم است.

کتابخانه آیت‌الله مرعشی در شهر قم

• کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی؛ بزرگترین کتابخانه نسخه‌های خطی ایران و سومین مجموعه نسخه‌های خطی در جهان اسلام به شمار می‌رود. تعداد نسخه‌های خطی این کتابخانه در سال ۱۳۹۳ش، ۳۱۰۰۰ عنوان، مشتمل بر بیش از ۶۰۰۰۰ جلد بوده است.

همچنین در قم مراکز متعددی با ماهیت آموزشی، پژوهشی، تبلیغی و... وجود دارد. این مراکز به حوزه علمیه، دفتر رهبر جمهوری اسلامی ایران ، مراجع تقلید، و یا وزارت علوم ایران و یا دیگر مراکز وابسته است. برخی از این مراکز عبارتند از:

• پژوهشگاه دفتر تبلیغات
• پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
• مرکز کامپیوتری علوم اسلامی
• مرکز فقهی ائمه اطهار
• جامعة الزهراء
• مجمع جهانی اهل بیت
• مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی
• موسسه در راه حق
• دفتر تبلیغات اسلامی

نام‌گذاری

بنابر حدیثی از پیامبر اکرم(ص) علت نامگذاری این شهر به قم آن است که اهل آن با قائم آل محمد(عج) جمع می‌شوند و ایشان را در قیام یاری می‌کنند. در روایت دیگری نام این شهر، از دستور خداوند به ابلیس گرفته شده که با واژه «قم» (یعنی برخیز) به اخراج ابلیس از این شهر دستور داده است.بر پایه روایتی دیگر هنگامی که کشتی نوح به این سرزمین رسید، ایستاد به همین دلیل به قم نامیده شد.بر اساس روایتی از امام صادق(ع) از نیاکانش در علل الشرایع شیخ صدوق رسول خدا درشب معراج چشمش بر بقعه‌ای سرخ که رنگش از زعفران زیباتر و بویش از مشک معطّرتر بود افتاد، در آن بقعه پیر مردی که بر سرش کلاه بلندی نهاده بود دید وچون جبرئیل گفت که این سرزمین محل شیعیان و پیروان وصی شما علی است و این پیرمرد کلاه بر سر ابلیس است پیامبر به او فرمود: (قُمْ يَا مَلْعُونُ فَشَارِكْ أَعْدَاءَهُمْ فِي أَمْوَالِهِمْ وَ أَوْلَادِهِمْ وَ نِسَائِهِمْ فَإِنَّ شِيعَتِي وَ شِيعَةَ عَلِيٍّ لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ فَسُمِّيَتْ قُمْ) ای ملعون؛ "برخیز" و در اموال و اولاد و زنان دشمنان شیعیانم شرکت کن، زیرا بر شیعه من و علی تو را دستی نیست و سلطه‌ای بر ایشان نخواهی داشت، از این رو این سرزمین به نام «قم» موسوم گشت. همچنین از نظر تاریخی چند احتمال برای نامگذاری قم آمده است.

• قم، عربی شده «کُم» و آن مخفف کومه است.این مکان به صورت مزارع و روستاهای پراکنده بوده، این خانه‌های پراکنده را به فارسی کومه می‌گفتند.
• در کتاب تاریخ قم از احمد بن عبدالله برقی نقل شده که قم را به این جهت قم نامیده‌اند که محلی بود که آب در آن جمع می‌شد و اطرف آن گیاه و علف می‌رویید و عرب‌ها به جمع شدن آب قم می‌گویند.
• قم ابتدا به صورت مزرعه‌های پراکنده بود. پس از ورود اشعریون به این سرزمین (جایی که اینک شهر قم است) هفت روستا به نام ممجان، قردان (قزوان)، مالون، جمر (کمر)، سکن، جلنبادان، به وجود آمد. این روستا‌ها با هم متحد شدند و به نام روستای بزرگ‌تر که کمیدان یا کمندان بود نامیده شد. پس از تخفیف کمیدان به کم و عربی شدن آن، نام این سرزمین به قم تغییر پیدا کرد.

در منابع تاریخی و روایی از قم با نام‌های، قمّ، بحر، زهراء، کومه، کم، کمیدان، ممجان، تیمره، کبود دشت، صفرا و ویران‌آباد، کردقباد نیز یاد شده است.

عزاداری

توغ‌هایی از دوره صفویه در موزه آستانه مقدسه قم نگهداری می‌شود که نشانگر عزاداری اهالی قم در دوره صفویه است. در سالروز درگذشت یا شهادت هر یک از معصومان دسته‌های عزاداری از مناطق مختلف شهر به سوی حرم حضرت معصومه حرکت می‌کنند. آنان دو ماه محرم و صفر را به عزاداری می‌پردازند.

همچنین در سالروز ورود حضرت معصومه به این شهر مراسم نمادین استقبال از آن حضرت در یکی از خیابان‌های منتهی به حرم از سمت ساوه (خیابان امامزاده ابراهیم) برگزار می‌شود.

منبع‌شناسی

کتاب تاریخ قم

کهن‌ترین اثر موجود درباره قم، کتاب تاریخ قم است که در قرن ۴ قمری نوشته شده است. در کتاب‌های حدود العالم(منسوب به ابو یوسف پیشاوری) و مسالک الممالک( ابراهیم بن محمد اصطخری) از آثار قرن چهارم و کتاب النقض از آثار قرن ششم و نزهة القلوب از آثار قرن هشتم توصیف قم آمده است.

از دوران صفویه به بعد، جهانگردانی همچون تارونیه و شاردن فرانسوی در سفرنامه‌های خود قم را توصیف کرده‌اند. همچنین در سفرنامه‌های دوره قاجار، قم توصیف شده است. اوژن قلاندان، هانری رنه‌دالانی فرانسوی، مادام دیولافوآ، بروان انگلیسی، لرد کورزون، پیرلوتی و فوریه در سفرنامه‌های خود قم را توصیف کرده‌اند.

• مجموعه ۴ جلدی تحفة الفاطمیین فی ذکر احوال قم و القمیین تألیف حسین بن محمدحسن قمی در دوره قاجاریه است.
• سفرنامه افضل الملک (ادیب کرمانی) در سال ۱۳۳۴ق نوشته شده است.
• تاریخ قم؛ علی دوانی
• تاریخ مذهبی قم؛ علی‌اصغر فقیهی
• مجموعه ۸ جلدی شناخت‌نامه قم
• قم از نگاه بیگانگان؛ محمدجواد صاحبی در این کتاب در ذیل بخش هایی با عنوان قم در دوران آق قوینلو، صفویه، قاجاریه، مشروطه، پهلوی و معاصر به معرفی آن از نگاه مسافران خارجی پرداخته است.

جستارهای وابسته

• مشهد
• حرم اهل بیت

پیوند به بیرون

• قم در دو قرن نخست هجرى‏‏‏
• بنیاد قم‌پژوهی