احمد بن اِسحاق اَشعَری قمی (درگذشت حدود سال‌های ۲۶۰ تا ۲۶۳ق) از راویان شیعه قرن سوم که محضر چهار امام را درک کرد. او از اصحاب امام جواد(ع) و امام هادی(ع) و همچنین وکیل امام عسکری(ع) در قم بود و از کسانی است که امام زمان(عج) را در کودکی دیده است. برخی گزارش‌ها از فعالیت او در دوره غیبت صغرا به عنوان دستیار نایب اول عثمان بن سعید حکایت دارد. او دارای تألیفاتی همچون علل الصوم و مسائل الرجال است.
 آرامگاه احمد بن اسحاق قمی - سر پل ذهاب | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | احمد بن اسحاق اشعری قمی |
| نسب/قبیله | خاندان اشعریون |
| ولادت | قم |
| محل زندگی | قم و بغداد |
| وفات | حدود سال‌های ۲۶۰ تا ۲۶۳ق. |
| مدفن | سر پل ذهاب (استان کرمانشاه) |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) |
| فعالیت‌ها | وکیل امام عسکری(ع) در قم، ساخت مسجد امام حسن عسکری(ع) در قم، دستیار نایب اول |
| آثار | «علل الصوم» و «مسائل الرجال» |
مسجد امام حسن عسکری در قم توسط او و به دستور امام عسکری(ع) ساخته شده است. مقبره او در سرپل‌ذهاب در استان کرمانشاه قرار دارد.
تبارنامه
نسب او چنین است: احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالک الأحوص الاشعری. کنیه او را ابوعلی گفته‌اند.[۱]
اجداد او از طایفه اشعری بودند که در کوفه سکونت داشتند. جدّ چهارم او، احوص بن سائل اشعری در قیام زید بن علی شرکت کرد و فرماندهی سپاه او را بر عهده گرفت و بعد از شهادت زید، دستگیر شد. بعد از چهار سال حبس در زندان حجاج، با شفاعت برادرش عبداللّه آزاد شد و همراه او به قم هجرت کردند و طایفه اشعریان قم را تشکیل دادند.[۲]
پدرش اسحاق بن عبدالله بن سعد از راویان مورد اعتماد قم بود و از امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) روایت کرده است.[۳]
صحابی سه امام
از منابع رجال شیعه برمی‌آید که احمد بن اسحاق از اصحاب امام جواد(ع) و امام هادی(ع) و از یاران نزدیک امام عسکری(ع) بوده و از آنان روایت کرده است. برای او کتاب‌هایی برشمرده شده از جمله «علل الصوم»(کتابی بزرگ بوده است) و «مسائل الرجال» درباره سؤالات اصحاب امام هادی عليه‌السلام از حضرت».[۴] اين رسايل حاوى مجموعه اى از «مسائل» است كه «رجال» مختلف از يكى از ائمه معصوم عليه السلام پرسيده اند و اين كتاب ها با مباحث رجالى به معناى شناخت راويان ارتباطى ندارد.[۵] شیخ طوسی در فهرست کتاب علل الصلاة که کتاب بزرگی بوده را از کتاب‌های احمدبن اسحاق دانسته است. [۶]
وکالت
در برخی منابع از وی به عنوان وکیل امام عسکری(ع) در موقوفات قم یاد شده است.[۷] برخی با تکیه بر پاره‌ای قرائن او را وکیل امام هادی(ع) نیز دانسته‌اند.[۸]
- درخواست دست‌خط از امام عسکری
در برخی منابع به این مساله اشاره شده است که او از طریق دریافت توقیعات نیز با امام حسن عسکری(ع) در ارتباط بوده که از جمله آن‌ها روایت ذیل است:
احمد بن اسحاق می‌گوید: روزی در یکی از ملاقات‌ها خدمت امام عسکری(ع) رسیدم و درخواست کردم چیزی بنویسد تا من خطّش را ببینم تا هر‌گاه توقیعی بر من وارد شد، آن را بشناسم. امام فرمود:
- ای احمد! خط، با قلم درشت و ریز در نظرت مختلف می‌نماید. مبادا به شک افتی! (اسلوب خط را ببین، نه ریز و درشتی آن را)
آن‌گاه دوات طلبید و خط نوشت. وقتی می‌نوشت، با خود گفتم: از ایشان تقاضا کنم قلمی را که با آن می‌نویسد، به من ببخشد. چون از نوشتن فارغ شد شروع به حرف زدن با من کرد و قلم را با دستمالش پاک می‌کرد. سپس فرمود: بگیر،ای احمد! و قلم را به من داد.[۹]
دیدن حضرت مهدی(عج)
در اثر فشار سیاسی حکمرانان عباسی، موضوع جانشینی امام عسکری(ع) پنهان داشته می‌شد و غیر از دوستان مورد اعتماد و نزدیک امام، کسی از آن آگاه نبود. شیعیان قم در این‌باره از احمد بن اسحاق سؤالاتی کردند و او برای اینکه اطلاعات بیشتری کسب کند و جانشین حضرت را با چشم خود ببیند، به سامرا رفت و به محضر ایشان رسید. قبل از اینکه او سخنی بگوید، امام فرمود:
- «احمد بن اسحاق! خداوند متعال از اوّل خلقت آدم تا امروز زمین را خالی از حجت قرار نداده است و تا قیامت هم خالی نخواهد گذاشت...»
احمد پرسید: حجت خدا بعد از شما کیست؟ حضرت به درون خانه رفت و لحظه‌ای بعد درحالی که کودکی سه ساله را در آغوش گرفته بود، بیرون آمد و فرمود:
- «اگر نزد خدا و حجت‌های او مقامی والانداشتی، فرزندم را به تو نشان نمی‌دادم. این کودک هم‌نام و هم‌کنیه رسول خدا(ص) است و همین کودک است که زمین را بعد از آن‌که از ظلم پر شده، پر از عدل خواهد کرد.»[۱۰]
پیش از این دیدار، امام عسکری(ع) در نامه‌ای به احمد بن اسحاق، تولد حضرت مهدی(عج) را به او خبر داده بود.[۱۱]
وکالت در غیبت صغرا
طبق برخی شواهد، احمد بن اسحاق در دوره نیابت عثمان بن سعید از قم به بغداد منتقل و به همراه دو تن دیگر، یعنی محمد بن احمد قطان قمی و حاجز بن یزید، به عنوان دستیار سفیر اول مشغول به کار شد.[۱۲]
شیخ صدوق نیز نام وی را در ردیف آن دسته از وکلایی آورده که موفق به زیارت امام زمان(عج) شده و معجزات آن حضرت را مشاهده کرده‌اند.[۱۳]
فعالیت اجتماعی
احمد بن اسحاق، وکیل ائمه در قم و پاسخگوی مسائل فقهی و اعتقادی مردم بود. او وجوهات آنان را جمع‌آوری می‌کرد و نزد امام عسکری(ع) می‌فرستاد. او در مورد موقوفات نیز اقدامات لازم را انجام می‌داد و مشهور است که به دستور امام عسکری(ع)، شروع به ساخت مسجدی در قم کرد که امروزه به نام مسجد امام حسن عسکری معروف است.[۱۴]
بزرگداشت
در ۱۱ و ۱۲ اسفند سال ۱۳۸۹ش اولین کنگره بین‌المللی بزرگداشت احمد بن اسحاق قمی در کرمانشاه برگزار شد.[۱۵] در این مراسم از تمبر ویژه این کنگره رونمایی شد.[۱۶]
درگذشت
به گفته کَشّی احمد بن اسحاق تا پس از شهادت امام عسکری(ع) زنده بود. بنابر این نقل، او نامه‌ای به ناحیه مقدسه نوشت و اجازه خواست که به حج برود. حضرت به وی اجازه داد و پارچه‌ای نیز برایش فرستاد. احمد وقتی پارچه را دید، گفت: امام از مرگ من خبر داده است. او هنگام بازگشت از سفر حج در حُلوان درگذشت.[۱۷] در دلائل الامامه آمده است: احمد بن اسحاق به عنوان وکیل امام زمان(ع) مشغول فعالیت بود تا اینکه از ایشان اجازه خواست به قم برود. امام در توقیعی ضمن اجازه سفر، تصریح کرده بود که او به قم نمی‌رسد و در مسیر بیمار می‌شود و از دنیا می‌رود. پس او در حلوان بیمار شد و از دنیا رفت و همانجا مدفون شد.[۱۸] بر این اساس تاریخ وفات او را در حدود سال‌های ۲۶۰ تا ۲۶۳ق گفته‌اند.[۱۹] البته طبق روایتی از صدوق[۲۰] او در زمان حیات امام عسکری(ع) از دنیا رفت. مقبره او در شهر سر پل ذهاب زیارتگاه شیعیان است.[۲۱]
مزار احمد بن اسحاق در قم
در قم نیز مقبره‌ای در مقابل مسجد امام حسن عسکری(ع) است که در زمان محدّث قمی و محمدعلی کچویی قمی به مزار احمد بن اسحاق شهرت داشته است.[۲۲] به گفته ناصرالشریعه (درگذشت: ۱۳۳۹ش) در زمان طفولیت او این مزار را به احمد بن اسحاق نسبت می‌دادند و سپس با استفاده از عمدة الطالب این مزار را به شاهزاده ناصرالدین نسبت دادند.[۲۳] پژوهشگری نشان داده است که مزار ناصرالدین علی بطحانی در بم است اما اشتباه در چاپ و برخی نسخه‌های خطی عمدة الطالب، «بم» به «قم» تغییر یافته است.[۲۴]
احمد بن اسحاقِ مدفون مقابل مسجد امام حسن عسکری(ع)، غیر از احمد بن اسحاق اشعری ـ وکیل امام عسکری(ع) ـ است. [۲۵] شیخ عباس قمی با احتمال و مدرسی طباطبایی بدون اظهار تردید صاحب مزار در قم را احمد بن اسحاق بن ابراهیم دانسته‌اند.[۲۶]
پانویس
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، الناشر مؤسسة النشر الإسلامي، ص۹۱
- ↑ ناصرالشريعه، تاريخ قم، ص ۱۲۶ - ۱۳۱؛ باقری بیدهندی، امین امامت، ص۱۵
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ص۷۳
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، الناشر مؤسسة النشر الإسلامي، ص۹۱
- ↑ کتب مسائل در نگارشهای حدیثی
- ↑ الشیخ الطوسی، الفهرست، ص۲۶.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ص۲۱۱؛ طبری، دلائل الامامة، ص۲۷۲
- ↑ جباری، سازمان وکالت، ج۲، ص۵۴۹-۵۵۰
- ↑ کلینی، کافی،۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۱۳
- ↑ صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۳۸۴
- ↑ صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۴۳۴
- ↑ جباری، سازمان وکالت، ج۲، ص۵۵۵
- ↑ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ۴۴۲
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ص۲۲۷؛ تاریخ جامع قم، ص۱۳۸-۱۳۹.
- ↑ تجلیل از مقام شامخ احمد بن اسحاق قمی
- ↑ تمبر احمدبن اسحاق اشعری قمی "ره" منتشر شد
- ↑ رجال کشی، ص۵۵۷
- ↑ طبری، دلائل الامامه، ص۵۰۳
- ↑ احمد بن اسحاق نماینده ویژه امام حسن عسکری(ع)، مجله مبلغان، شماره ۱۰۲، ص۲۲
- ↑ صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۴۶۴-۴۶۵
- ↑ ناصر الشريعة، تاريخ قم، ص۲۵۰.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۱۵۵۶؛ کچویی قمی، انوار المشعشعیین، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۱۲۰.
- ↑ ناصرالشریعه، مختار البلاد (تاریخ قم)، کتابفروشی اسلامیه، ص۱۴۲.
- ↑ نگاه کنید به: فاطمی، «لغزش‌ها در معرفی امام‌زادگان قم»، ص۵۰ - ۵۱
- ↑ فاطمی، «لغزش‌ها در معرفی امام‌زادگان قم»، ص۵۱
- ↑ قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۱۵۵۵ ـ ۱۵۵۶؛ مدرسی طباطبایی، تربت پاکان، ۱۳۵۵ش، ج۲، ص۱۰۳.
منابع
- باقری بیدهندی، احمد بن اسحاق، امین امامت، تهران، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- پاک‌نیا، عبدالکریم، احمد بن اسحاق نماینده ویژه امام حسن عسکری، مجله مبلغان، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۷، شماره ۱۰۲ (از صفحه ۱۱ تا ۲۲)
- جباری، محمدرضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه، چاپ، اول، قم، مؤسسه آموزش پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۲ش.
- شیخ صدوق، کمال الدین، تحقیقو تصحیحک علی اکبر غفاری، ناشر اسلامیه، تهران، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
- شیخ صدوق، کمال الدین، تصحیح علی اکبر غفاری، مؤسسه النشر الاسلامی (تابع جامعه مدرسین قم)، [بی‌تا]
- شیخ طوسی، الفهرست، بی نا، بی جا، بی تا.
- طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الإمامة، چاپ اول، قم، ۱۴۱۳ق.
- فاطمی، سید حسن، «لغزش‌ها در معرفی امام‌زادگان قم»، در آینه پژوهش، شماره ۱۴۳، آذر و اسفند ۱۳۹۲ش.
- قمی، عباس (درگذشت: ۱۳۵۹ق)، منتهی الآمال، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- کچویی قمی، محمدعلی، انوار المشعشعیین، تحقیق: محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- کشی، رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تصحیح و تحقیق: علی اکبر غفاری، محمد آخوندی، الناشر: دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، چاپ دوم، تهران، نشر اسلامیة، ۱۳۶۲ش.
- مدرسی طباطبایی، سید حسین، تربت پاکان، قم، ۱۳۵۵ش.
- ناصرالشریعه، تاریخ قم، محمدحسین، تصحیح: علی دوانی، انتشارات رهنمون، تهران، ۱۳۸۳ش.
- ناصر الشریعه، مختار البلاد (تاریخ قم)، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۷ق.