خطبه فدکیه

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از خطبه فدک)
مقالهٔ خطبه فدکیه با مقالات ارتباط دارد.
خطبه فدکیه
خطبه فدکیه
بخشی از خطبه فدکیه به خط محسن عبادی.
بخشی از خطبه فدکیه به خط محسن عبادی.
اطلاعات روایت
نام‌های دیگرخطبه لُمَّة
موضوعحمد الهی، فلسفه احکام، غصب فدک، غصب خلافت
صادره ازحضرت فاطمه(س)
راویانامام حسن(ع)، امام حسین(ع)، زینب(س)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، عایشه، عبدالله بن عباس و ...
اعتبار سندمتواتر
منابع شیعهمن لایحضره الفقیه، بحار الانوار
منابع سنیبلاغات النساء، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهبحدیث ثقلینحدیث کساءمقبوله عمر بن حنظلةحدیث قرب نوافلحدیث معراجحدیث ولایتحدیث وصایتحدیث جنود عقل و جهلحدیث شجره


خُطبه فدکیه یا خطبة لُمَّة خطبه حضرت فاطمه(س) در مسجدالنبی که در اعتراض به غصب فدک ایراد شد. ابوبکر پس از رسیدن به خلافت‌ با انتساب روایتی به پیامبر(ص) مبنی بر اینکه پیامبران از خود ارث نمی‌گذارند، دهکده فدک را که پیامبر(ص) به فاطمه(س) بخشیده بود، به نفع خلافت مصادره کرد. فاطمه(س) پس از بی‌ثمر بودن دادخواهی‌اش به مسجد پیامبر رفت و خطبه‌ای ایراد کرد که به خطبه فدکیه مشهور شد. او در این خطبه بر مالکیتش درباره فدک تصریح کرد. همچنین به دفاع از حق علی(ع) درباره خلافت پرداخت و مسلمانان را به‌خاطر سکوت در مقابل ستم به اهل‌بیت(ع) سرزنش کرد.

خطبه فدکیه مجموعه‌ای از معارف را در زمینه‌های خداشناسی، معادشناسی، نبوت و بعثت پیامبر اکرم(ص)، عظمت قرآن، فلسفه احکام و ولایت دربردارد.

متن این خطبه در منابع شیعه و اهل‌سنت نقل شده است. برخی از فقیهان و دانشمندان شیعه از جمله سید عزالدین حسینی زنجانی، حسینعلی منتظری، مجتبی تهرانی، ناصر مکارم شیرازی، خلیل کمره‌ای و محمدتقی مصباح یزدی بر این خطبه شرح نوشته‌اند.

ارزش خطبه و جایگاه آن

خطبه فدکیه مواضع سیاسی حضرت فاطمه(س) علیه نظام حاکم و سرزنش مصادره‌کنندگان فدک و خلافت را دربردارد.[۱] در این خطبه بر ایجاد وحدت در جامعه اسلامی و دوری از تفرفه و نفاق، ذیل پذیرش امامت و ولایت اهل‌بیت(ع) تأکید شده است.[۲] این خطبه به دلیل دربرداشتن مجموعه‌ای از معارف در زمینه‌های توحید، معاد، نبوت و بعثت پیامبر اکرم(ص)، عظمت قرآن، فلسفه احکام و ولایت،[۳] از نفیس‌ترین میراث‌های دینی حضرت فاطمه(س) معرفی شده است.[۴]

همچنین هم‌تراز دانستن خطبه فدکیه با خطبه‌های امام علی(ع) از نظر فصاحت و بلاغت[۵] و استفاده از شاخصه‌های منطقی مشهور در فن خطابه، از دلایل اهمیت این خطبه دانسته شده است[۶] ازاین‌رو ابن‌طیفور آن را در کتاب بلاغات النساء جزو سخنرانی‌های دارای بلاغت و فصاحت معرفی کرده است.[۷]

از خطبه فدکیه برای اثبات جواز مشارکت زنان مسلمان در اجتماعات سیاسی استفاده می‌شود.[۸] همچنین از گزارشِ نحوه حضور فاطمه برای ایراد خطبه استفاده‌هایی شده است: مانند اینکه: حجاب مانع از حضور زن در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیست، لباس فاطمه آن‌قدر بلند بود که روی پایش رو می‌پوشاند و به هنگام راه رفتن روی زمین کشیده می‌شد، فاطمه رسول الله(ص) را نظر فکری، معنوی و حتی رفتاری الگوی خود قرار داده بود.[۹]

به گفته عبدالله جوادی آملی، از مراجع تقلید شیعه، خطبه‌هایی مانند خطبه حضرت زهرا(س) باید به عنوان درس رسمی در حوزه‌های علمیه تدریس شود.[۱۰]

انگیزه ایراد خطبه: دفاع از ولایت و امامت

پس از رحلت پیامبر(ص)، ابوبکر با انتساب حدیثی به پیامبر(ص)، مدعی شد پیامبران ارث نمی‌گذارند؛[۱۱] ازاین‌رو دهکده فدک را که پیامبر(ص) پس از نزول آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَیٰ حَقَّهُ؛ و حق خویشاوند را بده»[۱۲] به فاطمه(س) بخشیده بود[۱۳] و در دست فاطمه بود[۱۴] را به نفع خلافت مصادره کرد.[۱۵] فاطمه(س) برای اثبات اینکه فدک ارث نبوده و بخشش است، امام علی(ع) و ام‌ایمن را بر این سخنش شاهد آورد.[۱۶] بنا به نقلی، ابوبکر در برگه‌ای ملکیت فاطمه بر فدک را تأیید کرد؛ اما عمر بن خطاب آن برگه را پاره کرد.[۱۷] بنابر برخی منابع اهل‌سنت ابوبکر شاهدان فاطمه را نپذیرفت و دو مرد را برای شهادت طلبید.[۱۸] به گفته مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه، خلفا فدک را مصادره کردند تا این منبع اقتصادی مایه قدرت امام علی و خاندانش نشود.[۱۹]

سید محمدباقر صدر در کتاب فدک فی التاریخ معتقد است مطالبه فدک یک مسئله شخصی و نزاع مادی نبوده است بلکه نوعی اعلام مخالفت علیه حاکمیت وقت و نامشروع دانستن بنیان‌های حاکمیت یعنی سقیفه بود.[۲۰] او مطالبه فدک را نقطه آغاز نهضت حضرت فاطمه(س) علیه حاکمیت و یکی از مراحل دفاع او از امامت و ولایت می‌داند.[۲۱] فاطمه(س) هم وقتی مطالبه فدک را بی‌ثمر دید، به همراه جمعی از زنان خویشاوندش به مسجد پیامبر(ص) رفت.[۲۲] طبق گزارش ابن‌طیفور در کتاب بلاغات النساء زمانی که فاطمه به مسجد رسید ابوبکر و گروهی از مهاجران و انصار در مسجد نشسته بودند. میان فاطمه(س) و حاضران چادری آویختند. دختر پیامبر نخست ناله‌ای کرد که حاضران به گریه افتادند، سپس قدری خاموش ماند تا مردم آرام گرفتند و آنگاه سخنان خود را ایراد کرد.[۲۳] چون این خطبه در واکنش به ماجرای مصادره فدک و درباره آن ایراد شده، خطبه فدکیه نام گرفته است؛[۲۴] البته گاه به اعتبار اینکه حضرت فاطمه قبل از ایراد خطبه با گروهی از خویشانش وارد مسجد شد، از آن با عنوان خطبه لُمَّة نیز یاد می‌شود.[۲۵]

سند خطبه

علامه مجلسی خطبه فدکیه را از خطبه‌های مشهوری دانسته که شیعه و اهل‌سنت با سندهای گوناگون آن را نقل کرده‌اند.[۲۶] شیخ صدوق در من لا یحضر بخشی از این خطبه را نقل کرده است.[۲۷] به گفته حسینعلی منتظری قدیمی‌ترین سند این خطبه، کتاب بلاغات النساء اثر ابن‌طیفور (۲۰۴-۲۸۰ق) از عالمان اهل‌سنت است که در زمان امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) می‌زیسته است.[۲۸] ابن‌طیفور این خطبه را با دو روایت ضبط کرده،[۲۹] اما به گفته سید جعفر شهیدی در سندهای متأخر، هر دو فقره درهم آمیخته و به یک صورت نقل شده است.[۳۰] برای خطبه فدکیه بیش از ۱۶ منبع ذکر شده است.[۳۱]

گفته شده اشخاصی نظیر امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، زینب(س)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، عایشه و عبدالله بن عباس در زمره راویان این خطبه قرار دارند.[۳۲]

محتوای خطبه

خطبه فدکیه با حمد و توصیف خدا آغاز می‌شود و بعثت پیامبر(ص) را یادآور می‌شود و سپس به نزدیکی امام علی(ع) با پیامبر(ص) و سروری وی در میان اولیای الهی و شجاعت‌های بی‌نظیر وی در دفاع از پیامبر(ص) و اسلام اشاره می‌کند و صحابه را به دلیل اینکه پس از درگذشت وی پیرو شیطان شده و نفاق در میان آنها آشکار شده است و حق را رها کرده‌اند، سرزنش می‌کند. در این خطبه همچنین به واقعه غصب خلافت اشاره شده و سخن ابوبکر که پیامبران ارث نمی‌گذارند، مخالف آیاتی از قرآن معرفی می‌شود. فاطمه(س) در این خطبه ابوبکر را به دادگاه خداوند در روز رستاخیز واگذار می‌کند و اصحاب و یاران پیامبر را مخاطب قرار می‎‌دهد که چرا در مقابل این ستم‌ها ساکت نشسته‌اند. وی می‌گوید که آنچه آنها کرده‌اند، شکستن پیمانشان با رسول خداست و در فراز پایانی خطبه، ننگ کار آنان را جاودانی و سرانجام آن را دوزخ می‌داند.[۳۳]

متن و ترجمه خطبه فدکیه

برخی کتاب‌ها برای این خطبه ادامه‌ای نقل کرده‌اند که حضرت زهرا(س) پس از بازگشت به خانه از حضرت علی(ع) گلایه کرد.[۳۵] برخی این بخش سند را متصل به معصوم ندانسته و آن را مُرسَل دانسته‌اند. عده‌ای از عالمان دینی نیز مضمون آن را نپذیرفته‌اند.[۳۶]

شرح‌های خطبه فدکیه

بر خطبه فدکیه شرح‌هایی نوشته شده است. آقا بزرگ تهرانی در الذریعه برخی از آنها را نام برده است: از جمله کشف المحجة فی شرح خطبة اللمة اثر سید عبدالله شبر، شرح خطبة اللمه توسط کرمانی مشهدی، شرح خطبة اللمه نوشته سید علی محمد نقوی لکهنوی مشهور به تاج العلماء (درگذشت: ۱۳۱۲ق) و شرح خطبة اللمه اثر فضل‌علی قزوینی است.[۳۸] همچنین محمدباقر مجلسی در بحارالانوار پس از بیان خطبه و مصادر آن به شرح و تفسیر آن پرداخته است.[۳۹] گفته شده شرح علامه مجلسی از مهم‌ترین شرح‌ها در این زمینه است.[۴۰]

برخی دیگر از شرح‌های خطبه فدکیه عبارتند از:

خطبه فدکیه در اشعار

مضامین مطرح شده در خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) توسط شاعران در قالب نظم نیز روایت شده است.برخی از این آثار عبارتند از:

  • قصه‌ی درد: ترجمان منظوم و شرح خطبه فدکیه حضرت زهرا (س) توسط مهدی ملکوتی فر، نشر شادیاخ ۱۳۹۷ش.
  • خطبه فدکیه منظوم اثر اقدس کاظمی، نشر بوستان کتاب
  • بدانید مردم منم فاطمه، عیسی ثاقب بخشایش،مؤسسۀ فرهنگی و هنری پیام فاطمه علیها السلام، نشر میسا۱۳۹۳ش.
  • خطبه منظومه ملکه اسلام فاطمه زهرا علیهاالسلام (فارسی). محمد افتخاری ساوجی. ترجمه خطبه فدکیه به نظم ، ۱۳۵۴ ش.
  • نخل میثم، غلامرضا سازگار.
  • دو دریای رحمت، محمدعلی مردانی.

جستارهای وابسته

پانویس

  1. آذربادگان، «نگاهی گذرا به اسناد و منابع مکتوب خطبه فدکیه»، ص۴۷-۴۸؛ آموزه‌های هفت‌گانه خطبه تاریخی حضرت زهراء پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
  2. میرزایی، «اهمیت ضرورت و جایگاه امامت در نگاه حضرت صدیقه طاهره(س)»، ص۴۱ و ۴۵.
  3. آموزه‌های هفت‌گانه خطبه تاریخی حضرت زهراء پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله مکارم شیرازی.
  4. پورسیدآقایی، «خطبه‌های فاطمی»، ص۴۷.
  5. شرف‌الدین موسوی، المراجعات، ۱۴۰۲ق، ص۳۹۲.
  6. ندری ابیانه، «ویژگی‌های خطابی خطبه فدکیه»، ص۱۳۳.
  7. ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۲۶ق، ص۱۶.
  8. بهرام، «فعالیت‌های اجتماعی زنان از دیدگاه فقه و حقوق»، ص۱۱۸.
  9. قادری، «گزارش چگونگی ورود حضرت فاطمه سلام الله علیها به مسجدالنبی»، وبگاه بلاغ.
  10. «جوادی آملی: علم‌ها را از هیات‌ها بردارید»، تابناک.
  11. بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ص۴۰ و ۴۱.
  12. سوره اسراء، آیه۲۶.
  13. شیخ طوسی، التبیان،‌ دار احیاء التراث العربی، ج۶، ص۴۶۸؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۶۳۳-۶۳۴: حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج‌۱، ص۴۳۸-۴۳۹؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۷۷.
  14. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۹۱؛ سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی، ۱۴۲۶ق، ج۱۸، ص۲۴۱.
  15. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۴۳؛ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۹ و ۲۹۰.
  16. حلبی، السیرة الحلبیة، ۱۹۷۱م، ج۳، ص۵۱۲.
  17. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۴۳؛ حلبی، السیرة الحلبیة، ۱۹۷۱م، ج۳، ص۵۱۲.
  18. بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ص۴۰.
  19. مکارم شیرازی، پیام امیرالمؤمنین، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۲۰۲.
  20. صدر، فدک‌ فی‌ التاریخ‌، ۱۴۱۵ق، ص۶۳-۶۶.
  21. صدر، فدک‌ فی‌ التاریخ‌، ۱۴۱۵ق، ص۱۱۳-۱۱۷.
  22. اربلی، کشف الغمة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۵۳-۳۶۴.
  23. ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۲۶ق، ص۱۶.
  24. الویری، «خطبة اللمة سندها و مکانتها عند الشیعه»، ۱۵.
  25. الویری، «خطبة اللمة-سندها و مکانتها عند الشیعه»، ص۱۵.
  26. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۲۱۵.
  27. صدوق، من لا یحضر، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۵۶۷-۵۶۸.
  28. منتظری، خطبه حضرت زهرا علیها السلام، ۱۳۸۵ش، ص۳۷.
  29. ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۲۶ق، ص۱۷-۲۵.
  30. شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ۱۳۶۲ش، ص۱۲۲.
  31. نگاه کنید به آذربادگان، «نگاهی گذرا به اسناد و منابع مکتوب خطبه فدک» ص۴۹-۵۶.
  32. پورسید آقایی، «خطبه‌های فاطمی»، ص۵۱.
  33. شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا علیهاالسلام، ۱۳۶۲ش، ص۱۲۶-۱۳۵
  34. طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج،‌ ۱۴۰۳ق، ج۱،‌ ص۹۷-۱۰۷.
  35. طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۷ و ۱۰۸؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌‎طالب، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۵۰.
  36. مجلسی،‌ بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۲۳۴؛ سایت ولی عصر
  37. طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج،‌ ۱۴۰۳ق، ج۱،‌ ص۱۰۷و۱۰۸.
  38. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، صص۲۲۴ و ج۱۸، ص۵۸.
  39. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۲۱۵-۳۳۵.
  40. پورسیدآقایی، «خطبه‌های فاطمی»، ص ۵۸.

منابع

  • آذربادگان، حسینعلی، «نگاهی گذرا به اسناد و منابع مکتوب خطبه فدک»، فصلنامه علوم حدیث، شماره ۲۶، ۱۳۸۶ش.
  • آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
  • ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی‌طالب، نجف، المكتبة والمطبعة الحیدریة، ۱۳۷۶ق.
  • اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، رضی، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
  • الویری، محسن، «خطبة اللمة-سندها و مکانتها عند الشیعه»، الدراسات فی العلوم الانسانیه، السنه ۱۶، شماره۴، شوال ۱۴۳۰ق.
  • بلادی، عاتق بن غیث، معجم معالم الحجاز، دارمکه/مؤسسه الریان، ۱۴۳۱ق،
  • بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت،‌ دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م.
  • بهرام، فریده، «فعالیت‌های اجتماعی زنان از دیدگاه فقه و حقوق»، فقه و حقوق نوین، شماره۳، ۱۳۹۹ش.
  • پورسیدآقایی، مسعود، «خطبه‌های فاطمی»، در دانشنامه فاطمی، ۱۳۹۳ش.
  • «جوادی آملی: علم‌ها را از هیات‌ها بردارید»، وبگاه تابناک، تاریخ درج مطلب: ۷ دی ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۸ شهریور ۱۴۰۲ش.
  • حسكانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ق.
  • حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، تحقیق عبدالله محمد خلیلی، بیروت،‌ دار الکتب العلمیة، ۱۹۷۱م.
  • سبحانی، جعفر، فروغ ولایت: تاریخ تحلیلی زندگانی امیرمؤمنان علی(ع)، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ ششم، ۱۳۸۰ش.
  • سید جعفرمرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۶ق.
  • سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر، بی‌تا.
  • شرف‌الدین موسوی، سید عبدالحسین، المراجعات، بیروت، الجمعیة الاسلامیة، ۱۴۰۲ق.
  • شهیدی، سید جعفر، زندگانی فاطمه زهرا علیهاالسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۲ش.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
  • صدر، سید محمدباقر، فدک فی التاریخ، تحقیق عبدالجبار شراره،، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، الطبعة الاولی، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۴م.
  • صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
  • طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، به تحقیق محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
  • قادری، «گزارش چگونگی ورود حضرت فاطمه سلام الله علیها به مسجدالنبی»، وبگاه بلاغ، تاریخ درج مطلب: ۱ بهمن ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۶ شهریور ۱۴۰۳ش.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
  • مروزی، احمد بن ابی‌طاهر، بلاغات النساء، قاهره، مطبعة مدرسة والدة عباس الأول، ۱۳۲۶ق.
  • مقریزى‏، احمد، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع‏، بیروت، دارالكتب العلمية، چاپ اول ۱۴۲۰ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، «آموزه‌های هفت‌گانه خطبه تاریخی حضرت زهراء سلام الله علیها»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
  • منتظری، حسینعلی، خطبه حضرت فاطمه زهرا علیها السلام و ماجرای فدک، تهران، مؤسسه فرهنگی خرد آوا، ۱۳۸۵.
  • میرزایی، علیرضا، «اهمیت جایگاه و ضرورت امامت در نگاه حضرت صدیقه طاهره(س)»، در دوفصلنامه اندیشنامه ولایت، شماره ۲، ۱۳۹۴ش.
  • ندری ابیانه، فرشته، «ویژگی‌های خطابی خطبه فدکیه»، در مجله بانوان شیعه، شماره ۴، ۱۳۸۴ش.
  • یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م.

پیوند به بیرون