 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
حُجْر بن عَدِی بن جَبَله کندی، صحابی پیامبر(ص) و از یاران خاص امام علی(ع) و از بزرگان کوفه بوده است. وی در جنگ‌های مختلف از جمله جمل، صفین و نهروان نقش بسزایی داشت. او در راه دفاع از ولایت حضرت علی(ع) توسط معاویه به شهادت رسید.
| صحابی پیامبر(ص) و از یاران خاص امام علی(ع) | |
 | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حُجْر بن عَدِی بن معاویة بن جَبَله کندی کوفی |
| لقب | حجر خیر • حجر بن ادبر |
| شهادت | سال ۵۱ق یا۵۲ یا ۵۳ق، مرج عذراء |
| نحوه شهادت | به دستور معاویه بن ابی سفیان |
| مدفن | مرج عذراء، دمشق |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | پیامبر(ص) • امام علی(ع) • امام حسن(ع) |
| فعالیت‌ها | شرکت در فتوحات اسلامی، جنگ جمل، جنگ صفین و جنگ نهروان • اعتراض به صلح امام حسن(ع) |
به روایت مسعودی، وی نخستین مسلمانی بود که در زمان فتوحات وارد مرج عذراء شد و آنجا را فتح کرد و نخستین مسلمانی بود که به دستور معاویه در آنجا به شهادت رسید. قتل حجر و یارانش انتقاد امام حسین(ع)، مردم کوفه و اعتراض برخی از نزدیک‌ترین یاران معاویه مانند مالک بن هبیره را نیز برانگیخت.
در ۱۲ اردیبهشت سال ۱۳۹۲ه.ش مزار و قبر حجر توسط جبهه النصره از مخالفان دولت سوریه تخریب و ویران شد.
نسب، کنیه
حجر بن عدی بن معاویه بن جبله کندی کوفی، کنیه‌اش ابو عبدالرحمان و معروف به حجر خیر و حجر بن ادبر[۱] (ادبر لقب پدر وی بوده است). در برخی از منابع نسب وی به حجر بن عدی بن بجله یاد شده است.[۲]
جایگاه
حجر و برادرش، هانی، در زمان پیامبر اکرم(ص) اسلام آوردند و حجر از بزرگان بود.[۳]
حجر بن عدی از اصحاب صاحب منزلت پیامبر اسلام(ص) بود که در زهد و تقوا و عبادت اشتهار داشته است. به نقل اهل تاریخ و حدیث، او را "حجرالخیر" می‌خواندند و مستجاب الدعوة بود.[۴] حجربن عدی را موثق و عابد دانسته‌اند. وی فقط از علی(ع) روایت کرده است.[۵]
حضور در فتوحات
حجر در فتوحات اسلامی، از جمله نبرد قادسیه (سال ۱۴ یا ۱۵ یا ۱۶)، حضور یافت[۶] در نبرد جلولاء (سال ۱۶ یا ۱۷ یا ۱۹) نیز فرماندهی جناح راست لشکر عمروبن مالک (سردارِ سعدبن ابی وقّاص) را برعهده داشت.[۷]
در فتح شام نیز شرکت کرد و جزو لشکریانی بود که مَرج عَذراء را فتح کردند. در روایتی از وی به عنوان فاتح آنجا یاد شده است.[۸]
در دوره حکومت امام علی(ع)
حجر بن عدی پس از فتوحات، ظاهراً در کوفه اقامت کرد.[۹] و با آغاز حکومت امام علی(ع)، حضرت می‌خواست او را به ریاست قبیله کنْدَه بگمارد و هم قبیله‌ای او، اشعث بن قیس، را از آن منصب عزل کند، اما حجر از اینکه تا زنده بودن اشعث، سرپرستی کنده را قبول کند، عذرخواهی کرد.[۱۰]
- جنگ جمل
در جنگ جمل، هنگامی که ابوموسی اشعری، فرماندار کوفه، از شرکت کردن مردم در جنگ برای یاری امام علی(ع) جلوگیری کرد، حجربن عدی همراه امام حسن(ع) و عمار بن یاسر به مسجد کوفه رفت، ابوموسی را بیرون راند و مردم را به شرکت در جنگ تشویق کرد. در این جنگ حضرت علی(ع)، حجر را به ریاست قبایل کنده، حضرموت، قُضاعه و مَهْره گمارد.[۱۱]
- جنگ صفین
حجر در جنگ صفّین (سال ۳۷ قمری) از امرای لشکر امام علی(ع) و فرمانده مردان جنگی قبیله کنده بود.[۱۲]
- ماجرای حکمیت
در ماجرای حکمیت، وی از سوی مردم عراق، جزو گواهان عهدنامه میان ابوموسی اشعری و عمرو بن عاص بود.[۱۳]
- جنگ نهروان
حجر در جنگ نهروان (سال ۳۸ قمری) نیز فرمانده جناح راست سپاه امام علی(ع) در نبرد با خوارج بود.[۱۴] هنگامی که معاویه برای ایجاد رعب در مردم عراق، ضحّاک بن قَیس را روانه آنجا کرد تا با حمله به صحرانشینان ایجاد ناامنی کند، امام علی(ع)، حجر بن عدی را با چهار هزار تن به مقابله آنان فرستاد. حجر تا تَدْمُر به تعقیب مهاجمان پرداخت و سرانجام، آنان را شکست داد. سپس، دو شبانه روز در آن نواحی ماند.[۱۵]
در دوره امام حسن(ع)
پس از شهادت امیرمؤمنان و به امامت رسیدن امام حسن(ع) و اقدام آن حضرت برای جنگ با معاویه، جریان به سمتی پیش رفت که امام مصلحت را در پذیرش صلح با معاویه دید. حجر اولین کسی بود که به دیدار امام رفت و با لحنی تند اعتراض کرد و حضرت را به ادامه جنگ فراخواند. پاسخ امام حسن(ع) این بود که چون رغبت بیشتر مردم عراق بر صلح است، تن به صلح داده است تا جان شیعیان خاص ایشان محفوظ بماند.
پس از آن، حجر نزد امام حسین(ع) رفت و دیدگاه خود را درباره جنگ با معاویه مطرح کرد، اما ایشان او را به متابعت از امام حسن(ع) فراخواند.[۱۶]
در دوره معاویه
- مخالفت با ناسزاگویی به امام علی(ع)
چون مغیرة بن شعبه (حاکم کوفه) به دستور معاویه، حضرت علی(ع) را بر منبر لعن می‌کرد، حجر و عمرو بن حمق خزاعی همراه شماری از یاران خود، با او مخالفت نمودند[۱۷] و به وی سنگ ریزه پرتاب کردند. مغیره با فرستادن مبلغی برای او کوشید وی را به خود نزدیک سازد.[۱۸]
- دستگیری
در سال ۵۰ قمری که زیاد بن ابیه حکومت کوفه را، علاوه بر بصره، از طرف معاویه به دست گرفت، با وجود دوستی‌اش با حجربن عدی، به او درباره دفاع از علی بن ابی طالب و انتقاد از معاویه هشدار داد، اما حجر همچنان بی‌پروا مردم را برضد معاویه تحریک می‌کرد.[۱۹]
هنگامی که زیاد در بصره به سر می‌برد، حجر و یارانش به عَمْروبن حُرَیث، جانشین زیاد در کوفه، هنگام ایراد خطبه که با بدگویی و ناسزا به امیرمؤمنان علیه‌السلام همراه بود، سنگ ریزه پرتاب کردند. عمرو به زیاد گزارش داد و زیاد به سرعت به کوفه بازگشت و مأموران خود را فرستاد تا حجر و یارانش را دستگیر کنند.[۲۰] گروهی از ایشان کشته شدند و عده‌ای گریختند. حجربن عدی و سیزده تن دیگر دستگیر شدند.زیاد نامه‌ای علیه حجر و یارانش تنظیم کرد و در آن گواهی داد که که حجر از دستور خلیفه مبنی بر لعن ابوتراب (امام علی(ع)) سرپیچیده و خلیفه را لعن می کند و سبب تفرقه مردم شده و آنان را به جنگ و فتنه فرا می خواند.[۲۱] افرادی نیز گِردش فراهم آمده اند که آنان را به شکستن بیعت معاویه و خلع او از خلافت دعوت می کند و این چنین است که به خدای کافر شده و دچار معصیتی بزرگ گردیده است.[۲۲] برخی شخصیت‌های کوفی از جمله اسماء بن خارجه نیز آن نامه را امضاء کردند.[۲۳] سپس آنها را همراه نامه و تعدادی از سپاهیان به سوی معاویه گسیل داشت.[۲۴]
شهادت
چون حجر و یارانش به قریه مرج عذراء در دوازده میلی دمشق رسیدند، معاویه فرمان قتل آنان را صادر کرد،[۲۵] اما به شفاعت کسانی[۲۶] به حجر و شش نفر دیگر فرصت داده شد تا جان خود را با سَبّ علی علیه‌السلام نجات دهند، اما آنان نپذیرفتند و تن به کشته شدن دادند. هفت تن از یاران حجر نجات یافتند؛[۲۷] یعقوبی،[۲۸] که عده مقتولان را هفت نفر نوشته، اما فقط از شش تن، نام برده که حجر نیز یکی از آنهاست.
به روایت مسعودی،[۲۹] هفت تن از آنان بیزاری جستن از علی را پذیرفتند و جان به در بردند و هفت تن دیگر کشته شدند. کشتگان را کنار قبرهایی که کنده و کفن‌هایی که گشوده بودند، به شهادت رساندند، سپس بر آنها نماز گزاردند و اجسادشان را به خاک سپردند.[۳۰]
شب قبل از شهادت
حجر و یارانش شب قبل از شهادت را به نماز خواندن گذراندند و حجر قبل از شهادت نیز دو رکعت نماز گزارد.[۳۱]
نخستین شهید مرج عذراء
به روایت مسعودی،[۳۲] حجربن عدی نخستین مسلمانی بود که دست بسته و به اسارت کشته شد. او نخستین مسلمانی بود که در زمان فتوحات وارد مرج عذراء شد و آنجا را فتح کرد و نخستین مسلمانی بود که در آنجا کشته شد.[۳۳]
زمان شهادت
درباره تاریخ شهادت او اختلاف است. طبری و ابن اثیر، سال ۵۱ قمری، یعقوبی سال ۵۲ قمری، و ابن قتیبه و مسعودی سال ۵۳ قمری را زمان شهادت وی ذکر کرده‌اند.[۳۴] در روایتی ضعیف، قتل حجر در سال ۵۰ ذکر شده است[۳۵] عبدالله و عبدالرحمان از فرزندان حجر بودند که در سال ۶۷ق همراه مختار بن ابی عبید ثقفی توسط مصعب بن زبیر کشته شدند.[۳۶]
واکنش‌ها به قتل حجر
کوفیان کشتن حجر را وحشتناک دانستند. این امر چنان قبیح بود که انتقاد و اعتراض برخی از نزدیک‌ترین یاران معاویه را نیز برانگیخت؛ حتی مالک بن هُبَیره به وی گفت که به کاری زشت دست زده است و آنان کاری که مستوجب قتل باشد مرتکب نشده بودند، اما معاویه گفت که خواسته است ریشه فتنه را برکند.[۳۷]
- واکنش امام حسین(ع)
شنیدن این خبر برای امام حسین(ع) بسیار گران آمد و در نامه‌ای به معاویه، یکی از زشتی‌های رفتار او را کشتن حجر قلمداد کرد.[۳۸]
- واکنش عایشه
عایشه کسی را نزد معاویه فرستاد تا مانع از کشته شدن حجر شود، اما پیک عایشه پس از شهادت حجر رسید.[۳۹] شهادت حجر، موجب اعتراض عایشه شد. وقتی معاویه علت کار خود را صلاح امت ذکر کرد، عایشه گفت:
مدفن حجر
به روایت ابن اثیر[۴۱] قبر حجر در مرج عذراء مشهور و محل اجابت دعا بود. مسجدی نیز کنار قبر وی ساخته شد.[۴۲] امروزه نیز مدفن او زیارتگاه است.
تخریب مرقد
در ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ش، قبر و ضریح حجر به دست جبهه النصره از مخالفان دولت سوریه تخریب شد و پس از نبش قبر، جسد موجود در قبر به مکانی نامعلوم انتقال یافت.[۴۳]
در پی این اقدام، تجمع‌های اعتراض‌آمیز فراوانی از سوی شیعیان برگزار شد.[۴۴] دولت‌های ایران و سوریه و عراق و همچنین حزب‌الله لبنان و مراجع تقلید از جمله سید علی سیستانی، ناصر مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی، سید محمدسعید حکیم، جعفر سبحانی و … این اقدام را محکوم کردند.[۴۵][۴۶][۴۷] حوزه علمیه قم و حوزه علمیه نجف در اعتراض به این واقعه تعطیل شدند.[۴۸]
در پی تخریب قبر حجر بن عدی توسط گروه سلفی جبهه النصره در سوریه و انتشار خبر نبش قبر وی، تصاویری در اینترنت و رسانه‌ها منتشر شد که مدعی انتساب آن تصاویر به پیکر حجر بن عدی بود. اما آن تصاویر در واقع متعلق به یک شهروند سوری به نام (محروس الشربجی) بود که در درگیری‌های شهر حزه سوریه کشته شده بود امّا به حجر بن عدی نسبت داده شده بود.[۴۹][۵۰]
سریال حجر بن عدی
سریال حجر بن عدی در سال ۱۳۸۱ ش در سیما فیلم در ۱۲ قسمت ۵۰ دقیقه‌ای تولید شد. و در شبکه‌های مختلف صدا و سیما پخش شد. دوبله این سریال به زبان عربی از شبکه آی فیلم پخش شده و دوبله آن به زبان آذری از شبکه سحر پخش شده است.[۵۱] فیلمنامه این سریال را تاجبخش فنائیان با مشاوره علی معلم دامغانی نگاشته است. این كار در شهرک سینمایی دفاع مقدس جلوی دوربین رفت.
در سریال«حجربن عدی»، بازیگرانی همچون محمدعلی كشاورز، حبیب دهقان نسب، جمشید جمالزاده، لیدا جوادی، سیاوش طهمورث، جلیل فرجاد، مهدی میامی و لیلا بوشهری ایفای نقش كردند.
این سریال، داستان زندگی حجر را روایت می‌كند. داستان از سال ۵ قمری آغاز می‌شود و با بررسی مراحل مختلف زندگی حجر همچون مسلمان شدن وی، حضور در جنگ‌های نهروان، صفین و جمل، مخالفت او با تبلیغات معاویه علیه خاندان پیامبر(ص) و در نهایت شهادت او و جمعی از یارانش در سال ۵۱ قمری خاتمه می‌یابد.[۵۲]
تک‌نگاری
کتاب حجر بن عدی -دهمین شماره از مجموعه آشنایی با اسوه‌ها- نوشته جواد محدثی که چاپ ششم آن در سال ١٣٩٠ش از سوی انتشارات بوستان کتاب قم در ٦٣ص منتشر شده، گزارشی با زبان فارسی امروز از زندگی حجر بن عدی کندی ارائه کرده است.[۵۳]
پانویس
- ↑ ابن حجر، الاصابه، ج۲، ص۳۳.
- ↑ الامین، اعیان الشیعة، ج۴، ص۵۶۹.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابة، دارالکتاب، ج۱، ص۳۸۵.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابة، دارالکتاب، ج۱، ص۳۸۶.
- ↑ رجوع کنید به ابن سعد، ج۶، ص۲۲۰؛ ابن عساکر، ج۱۲، ص۲۱۰
- ↑ ابن سعد، ج۶، ص۲۱۷؛ ابن قتیبه، ص۳۳۴؛ ابن اثیر، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ رجوع کنید به بلاذری، ص۲۶۴؛ طبری، ج۴، ص۲۷.
- ↑ رجوع کنید به: ابن عساکر، ج۱۲، ص۲۰۷، ۲۱۰۲۱۱.
- ↑ رجوع کنید به دینوری، ص۱۴۵.
- ↑ دینوری، ص۲۲۴.
- ↑ رجوع کنید به: دینوری، ص۱۴۴۱۴۶؛ طبری، ج۴، ص۴۸۵؛ مفید، ص۲۵۵ ۲۵۶، ۳۲۰؛ البته روایات تاریخی ذکر شده در مورد افراد به کوفه آمده جهت مقابله با ابوموسی اشعری و برانگیختن مردم کوفه، متفاوت است و نقل قول مذکور عمدتاً با دینوری سازگار است. در برخی روایت‌ها نقش مالک اشتر پررنگ شده است و در برخی نقش ابن عباس؛ علاوه بر اینکه سخنرانی‌های امام حسن(ع) و عمار بن یاسر نیز در برانگیختن مردم مؤثر دانسته شده است.
- ↑ رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص۱۰۳۱۰۴، ۱۹۵، ۲۰۵، ۲۴۳؛ ابن عساکر، ج۱۲، ص۲۰۷ـ۲۰۸.
- ↑ رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص۵۰۶۵۰۷؛ دینوری، ص۱۹۵۱۹۶؛ طبری، ج۵، ص۵۴
- ↑ دینوری، ص۲۱۰؛ طبری، ج۵، ص۸۵
- ↑ یعقوبی، ج۲، ص۱۹۵ ۱۹۶؛ طبری، ج۵، ص۱۳۵
- ↑ دینوری، ص۲۲۰؛ برای توضیح وجه این اظهارات رجوع کنید به شوشتری، ج۳، ص۱۳۱
- ↑ رجوع کنید به یعقوبی، ج۲، ص۲۳۰؛ طبری، ج۵، ص۲۵۴
- ↑ دینوری، ص۲۲۳
- ↑ رجوع کنید به ابن سعد، ج۶، ص۲۱۸؛ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۰
- ↑ دینوری، ص۲۲۳؛ قس ابن سعد، ج۶، ص۲۱۸
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۰۰ق، ج۵، ص۲۵۴.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۰۰ق، ج۵، ص۲۵۴.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۰۰ق، ج۵، ص۲۵۴.
- ↑ دینوری، ص۲۲۳۲۲۴؛ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۰؛ ابن سعد، ج۶، ص۲۱۹؛ طبری، ج۵، ص۲۶۹ـ۲۷۰.
- ↑ ابن سعد، ج۶، ص۲۱۹؛ مسعودی، ج۳، ص۱۸۹
- ↑ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۱
- ↑ رجوع کنید به طبری، ج۵، ص۲۷۵۲۷۸؛ قس ابن سعد، ج۶، ص۲۲۰
- ↑ ج۲، ص۲۳۱
- ↑ ج۳، ص۱۸۸ ۱۸۹
- ↑ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۱؛ نیز رجوع کنید به طبری، ج۵، ص۲۷۵۲۷۷
- ↑ طبری، ج۵، ص۲۷۵
- ↑ ج۳، ص۱۸۸
- ↑ ابن سعد، ج۶، ص۲۱۷؛ یعقوبی؛، ج۲، ص۲۳۱، ابن اثیر، ج۱، ص۴۶۲
- ↑ رجوع کنید به طبری، ج۵، ص۲۵۳ به بعد؛ ابن اثیر، ج۱، ص۴۶۲: سال ۵۱؛ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۱: سال ۵۲؛ ابن قتیبه، ص۳۳۴؛ مسعودی، ج۳، ص:۱۸۸ سال ۵۳.
- ↑ رجوع کنید به مسعودی، ج۳، ص۱۹۰.
- ↑ ابن حجر، الاصابه، ج۲، ص۳۴.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ص۲۲۴.
- ↑ الدینوری، ص۲۲۳-۲۲۴؛ نیز رجوع کنید به طبری، ج۵، ص۲۷۹؛ کشی، ص۹۹
- ↑ ابن سعد، ج۶، ص۲۱۹-۲۲۰؛ دینوری، ص۲۲۳-۲۲۴؛ ابن اثیر، ج۱، ص۴۶۲
- ↑ سیوطی، الجامع الصغیر، ج۲، ص۶۱؛ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، دارالفکر، ج۱۲، ص۲۲۶؛ الصفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۱، ص۲۴۸؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۸، ص۱۲۴.
- ↑ ج۱، ص۴۶۲
- ↑ ابن عساکر، ج۱۲، ص۲۰۸
- ↑ نبش قبر حجر بن عدی
- ↑ تجمع اعتراض آمیز حوزویان قم در محکومیت هتک حرمت صحابی پیامبر(ص)
- ↑ «در اعتراض به هتک مرقد حجر بن عدی (ره) بسیاری از دروس حوزه نجف اشرف و قم در روز شنبه تعطیل اعلام شد». شفقنا (پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه). دریافت‌شده در ۴ مه ۲۰۱۳.
- ↑ تابناک (۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۲). «واکنش حزب‌الله به نبش قبر «حجر بن عدی»». تابناک. دریافت‌شده در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۲.
- ↑ تابناک (۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۲). «هشدارایران به تخریب‌کنندگان مقبره «حجربن عدی»». تابناک. دریافت‌شده در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۲.
- ↑ ایرنا (۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۲). «در اعتراض به هتک حرمت مرقد مطهر حجر بن عدی، حوزه‌های علمیه قم و نجف تعطیل شدند». ایرنا. دریافت‌شده در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۲.
- ↑ «این تصویر "حجر بن عدی (ره)" نیست، "محروس الشربجی" سوری است + سند ویدئو». شفقنا (پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه). دریافت‌شده در ۱۰ مه ۲۰۱۳.
- ↑ «"همچنان تصویر "محروس الشربجی" سوری به جای "حجر بن عدی (ره)" معرفی می‌شود + ویدئوی الشربجی». شفقنا (پایگاه بین‌المللی همکاری‌های خبری شیعه). دریافت‌شده در ۷ مه ۲۰۱۳.
- ↑ پخش سریال حجر بن عدی از شبکه سحر
- ↑ گفت و گو با تهیه کننده سریال حجر بن عدی
- ↑ آشنایی با اسوه‌ها ١٠: حجر بن عدی پاتوق کتاب فردا
منابع
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ط الأولی، ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
- الامین، السیدمحسن، اعیان الشیعة، تحقیق و تخریج: حسن الامین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳-۱۹۸۳م.
- ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰۱۹۷۳؛ دارالکتاب العربی، بیروت: بی‌تا.
- ابن سعد (بیروت).
- ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ ۲۰۰۱؛ دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت بی‌تا.
- ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
- بلاذری (لیدن).
- احمدبن داوود دینوری، اخبار الطِّوال، تحقیق: عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش؛
- سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت بی‌تا؛
- شوشتری، قاموس الرجال.
- طبری، تاریخ (بیروت).
- کشی، محمدبن عمر، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش؛
- مسعودی، مروج (بیروت).
- المفید، محمدبن محمد، الجمل و النُصرة لسید العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ش؛
- نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛
- یعقوبی، تاریخ.
- «نبش قبر «حجر بن عدی» در سوریه»، سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۴ خرداد ۱۴۰۳ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام
- دایرةالمعارف بزرگ اسلامی
- قیام حجر بن عدی علیه معاویه
- حجر بن عدی، قیام سرخ