شیخ صدوق
| محدث و فقیه مکتب کلامی و حدیث‌محور قم | |
 مقبره شیخ صدوق در قبرستان ابن‌بابویه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی |
| لقب | شیخ صدوق |
| تاریخ تولد | حدود سال ۳۰۵ق دوران نیابت خاص حسین بن روح نوبختی |
| تاریخ وفات | سال ۳۸۱ق |
| محل دفن | قبرستان ابن‌بابویه |
| شهر وفات | ری |
| خویشاوندان سرشناس | علی بن حسین (پدر)، حسین بن علی بن بابویه (برادر) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | احمد بن محمد بن عیسی • ابن‌ولید قمی • احمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی • محمد بن موسی بن متوکل |
| شاگردان | هارون بن موسی تلعکبری • شیخ مفید • علی بن محمد خزاز قمی • سید مرتضی و .. |
| محل تحصیل | قم • ری • مشهد • نیشابور |
| تألیفات | من لایحضره الفقیه (از کتب اربعه) • الاعتقادات • ثواب الاعمال • عیون اخبار الرضا و ... |
محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (۳۰۵-۳۸۱ق) معروف به شیخ صدوق از عالمان شیعه در قرن چهارم هجری قمری است. وی از مشهورترین محدّثان و فقیهان مکتب کلامی و حدیث‌محور قم به شمار می‌آید. حدود ۳۰۰ اثر علمی به او نسبت داده شده ولی بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست. یکی از مهمترین آثار وی، کتاب من لایحضره الفقیه از کتب اربعه شیعه است. از دیگر آثار شیخ صدوق، معانی الاخبار، عیون اخبار الرضا، الخصال، علل الشرایع و صفات الشیعة است.
برخی از مشهورترین شاگردان وی عبارتند از سید مرتضی، شیخ مفید و تلعکبری. مدفن شیخ صدوق در قبرستان ابن‌بابویه در ری است.
نسب
ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، مشهور به شیخ صدوق، از علمای قرن چهارم قمری بوده است.[۱]
پدر وی علی بن حسین، در زمان خویش، شیخ و ثقه (مورد اعتماد) و فقیه و پیشوای قمی‌ها بود.[۲] هرچند بزرگان و محدثان بسیاری در آن زمان در قم حضور داشتند، او با وجود مرجعیت و جایگاه علمی، مغازه‌ای در بازار داشت و زاهدانه و با پاکدامنی و قناعت به تجارت مشغول بود.[۳] او در رشته‌های مختلف کتاب‌ها و رساله‌هایی داشت که شیخ طوسی و نجاشی آنها را ذکر کرده‌اند.[۴] ابن‌ندیم در الفهرست، به دستخطی از شیخ صدوق اشاره کرده است که حاوی اطلاعاتی درباره آثار خود و پدرش بوده است: «کتاب‌های پدرم را که دویست کتاب است برای فلانی پسر فلانی اجازه دادم و نیز کتاب‌های خودم را که هجده کتاب است.»[۵]
حسین بن علی بن بابویه برادر شیخ صدوق است.[۶]
تولد و وفات
سال ولادت شیخ صدوق به نحو دقیق مشخص نیست، اما آنچه از کتاب وی، کمال الدین، و کتاب غیبت شیخ طوسی و کتاب فهرست نجاشی استفاده می‌شود این است که وی پس از مرگ محمد بن عثمان عَمْری، دومین سفیر از سفرای چهارگانه امام زمان(عج)، در سال ۳۰۵ق و در اوائل سفارت ابوالقاسم حسین بن روح، سومین سفیر، متولد شده است.[۷]
بنابر نقل شیخ صدوق از ابوجعفر محمد بن علی بن اسود، علی بن حسین بن موسی بن بابویه (پدر شیخ صدوق که صدوق اول نیز خوانده می‌شود)، پس از مرگ محمد بن عثمان عَمْری(دومین سفیر) از ابوجعفر خواسته است که از حسین بن روح نوبختی (سومین سفیر) بخواهد که او از امام زمان(عج) بخواهد که دعا کند تا خدا به او پسری بدهد. ابوجعفر می‌گوید من نیز از حسین بن روح درخواست کردم و او این درخواست را به امام زمان رساند و پس از سه روز به من گفت که امام برای علی بن حسین دعا کرده است و برایش فرزندی مبارک متولد می‌شود که خدای عزوجل به سببش او را سود می‌رساند.[۸].[یادداشت ۱]
وفات
وی در سال ۳۸۱ق با بیش از هفتاد سال سن در ری درگذشت.[۹] قبر او امروزه در قبرستانی با نام قبرستان ابن‌بابویه معروف و زیارتگاه مردم است. تجدید عمارت قبر وی در زمان فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۳۸ق. انجام گرفت. پیش از این تاریخ، قبر او در اثر سیل شکافته شد و آشکار شدن جنازه سالم وی پس از گذشت قرن‌ها مایه حیرت همگان شد.[۱۰] مرحوم آقا علی حکیم از کسانی است که در رساله سبیل الرشاد فی علم المعاد می‌گوید: خودش بدن سالم شیخ صدوق را در این حادثه دیده است.[۱۱]
زندگی
شیخ صدوق در قم پرورش یافت و ۲۰ سال با پدرش زندگی کرد و از وی و دیگر علمای قم دانش آموخت و سپس به درخواست اهل ری بدانجا رفت. مدتی در آنجا بود و سپس با اجازه حاکم آنجا رکن الدوله بویهی برای زیارت امام رضا(ع) به مشهد رفت و در بازگشت در نیشابور ساکن شد و بزرگان آن شهر از دانش او بهره گرفتند. بدین طریق او با خروج از قم به ری، استرآباد، جرجان، نیشابور، مشهد، مرو، سرخس، ایلاق (بلخ)، سمرقند، فرغانه، بلخ، همدان، بغداد، کوفه، فید، مکه و مدینه مسافرت کرد.[۱۲]
مردم شهرها و سرزمین‌های گوناگون از جمله: کوفه، بصره، بغداد، واسط، نیشابور، قزوین و مصر در اخذ احکام به وی مراجعه می‌کرده‌اند.[۱۳]
جایگاه علمی
شیخ طوسی می‌گوید: «محمد بن علی بن حسین، حافظ احادیث، آگاه به فقه و رجال، و حدیث شناس بود که در حفظ و کثرت علم، مانند او در میان قمی‌ها دیده نشد.»[۱۴]
نجاشی در وصفش می‌گوید:
شیخ صدوق را به جهت فراوانی آثار، به ویژه، در موضوع کلام[یادداشت ۲] و تکامل اندیشه‌های او نسبت به شخصیت‌های متقدم، نماینده اصلی مکتب کلامی قم دانسته‌اند.[۱۶] گفته شده نخستین کسی که ابن‌بابویه را صدوق نامیده ابن‌ادریس حلی در سرائر است.[۱۷][یادداشت ۳] برخی محققان درباره وجه تسمیه شیخ صدوق بر این باورند که چون وی در نقل حدیث از ائمه علیهم السلام خصوصا امام باقر و امام صادق علیهماالسلام از راه صواب خارج نشده و در فهم آن ها به خطا نرفته است؛ صدوق نامیده شده است.[۱۸]
مشایخ و اساتید او
وی در شهرهای مختلف نزد مشایخ و حفاظ بسیاری از ائمه حدیث و غیر آنها، به فراگیری علم پرداخته که شمارشان به ۲۶۰ نفر می‌رسد.[۱۹] برخی از مشایخ وی از این قرارند:
- احمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی[۲۰]
- احمد بن محمد بن عیسی[۲۱]
- پدرش علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی[۲۲]
- محمد بن حسن بن احمد بن ولید قمی[۲۳]
- محمد بن موسی بن متوکل[۲۴]
شاگردان و راویان از او
با توجه به اینکه شیخ صدوق از جوانی در کار نشر اخبار بوده، راویان از وی باید بسیار بوده باشند ولی به لحاظ از بین رفتن برخی از کتب مثل تاریخ ری اثر شیخ منتجب الدین، رجال الشیعه اثر ابن‌بطریق و شیوخ الشیعة اثر علی بن حکم، اسامی راویان از وی به نحو کامل در دست نیست. آنچه امروزه از آن آگاهیم ۲۷ نفرند:[۲۵]
- احمد بن علی بن محمد بن عباس بن نوح
- احمد بن محمد بن تربک الرهاوی
- ابومحمد احمد بن محمد معمری
- جعفر بن احمد بن علی ابومحمد قمی ساکن ری که در مشایخ وی نیز نامش آمده است.
- جعفر بن احمد مریسی
- جعفر بن حسن بن حسکه قمی
- حسن بن احمد بن محمد بن هیثم عجلی رازی
- حسن بن حسین علی بن بابویه
- حسن بن عنبس بن مسعود بن سالم
- حسن بن محمد بن حسن شیبانی قمی، نویسنده تاریخ قم.
- حسین بن عبیدالله بن ابراهیم غضائری
- حسین بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، برادر وی.
- عبدالصمد بن محمد تمیمی
- علی بن احمد بن عباس نجاشی، فرزند نجاشی رجالی بزرگ.
- سید ابوالبرکات علی بن حسین جوزی حلی حسینی
- سید مرتضی علم الهدی
- علی بن حسین بن موسی
- علی بن محمد خزاز
- ابوالقاسم علی بن محمد مقری
- محمد بن احمد بن عباس بن فاخر دوریستی
- محمد بن احمد بن علی
- محمد بن احمد بن علی بن حسن بن شاذان قمی، پسر خواهر جعفر بن محمد بن قولویه، نویسنده کتاب ایضاح دفائن النواصب.
- محمد بن جعفر بن محمد قصار رازی
- محمد بن حسن بن اسحاق بن حسن بن حسین بن اسحاق بن موسی بن جعفر(ع)
- محمد بن سلیمان الحمرانی
- محمد بن طلحه بن محمد نعالی بغدادی، که از شیوخ خطیب بغدادی است.
- محمد بن محمد بن نعمان، شیخ مفید
- هارون بن موسی تلعکبری
دیدگاه‌ها
دیدگاه‌های کلامی
شیخ صدوق در کلام به مکتب کلامی حدیث‌گرای قم تعلق داشت.[۲۶] وی برآن بود انسان همیشه و در همه حال به الهام الهی یا حجت الهی احتیاج دارد تا خدا را بشناسد و عقل بدون یاری وحی توان شناخت خدا و کشف معارف دینی را ندارد.[۲۷] گفته شده وی در هیچ یک از آثار خود به صورت مستقل به بحث عقل نپرداخته است.[۲۸] شیخ صدوق با استناد به روایات،[۲۹] بحث و جدل در باب ذات خدا را جایز نمی‌داند و با الهام از روایات ضدتشبیهی، هیچ نوع شباهتی بین خدا و مخلوقات قایل نیست و تمام صفات مخلوق را از خداوند نفی کرده است.[۳۰][یادداشت ۴] از دیدگاه صدوق، پیامبر(ص) و امامان(ع) برترین و محبوب‌ترین مخلوقات خداوند هستند و خداوند، جهان را به خاطر آنها آفریده است.[۳۲] وی امامان را همانند پیامبران(ع)، معصوم می‌دانست؛[۳۳] اما قائل به سهو النبی(ص) بود و انکار آن را غلو می‌دانست.[۳۴] برخی، شیخ صدوق را محدثی عقل‌گرا دانسته‌اند که به جای استدلال، از روایات بهره می‌برد؛ اما لابلای مطالب خود به استدلال عقلی نیز توجه داشت.[۳۵]
آثار
مجموعه تألیفات شیخ صدوق به ۳۰۰ اثر می‌رسد که شیخ طوسی در کتاب الفهرست، ۴۰ عدد از آنها را کتاب می‌شمرد که یکی از آنها من لایحضره الفقیه[۳۶] از کتب اربعه شیعه است؛ و نجاشی (متوفای ۴۵۰ق) در فهرست خویش حدود ۲۰۰ اثر وی را می‌آورد و بسیاری از آثار او به دست ما نرسیده است:[۳۷]
- التوحید
- کتاب النبوة
- إثبات الوصیة لعلی(ع)
- اثبات النص علی الائمة(ع)
- عیون اخبار الرضا(ع)
- علل الشرائع
- ثواب الأعمال و عقاب الأعمال
- معانی الاخبار
- الخصال
- الامالی
- الاعتقادات
- صفات الشیعه
- دلائل الأئمة و معجزاتهم علیهم السلام
- المقنع فی الفقه
- المعرفة فی فضل النبی و أمیر المؤمنین و الحسن و الحسین علیهم السلام
- کتاب الفرق
- کتاب خلق الإنسان
- کتاب الغیبة
- الرسالة فی أرکان الإسلام.[۳۸]
کتاب مدینة العلم، جامع‌ترین و کامل ترین اثر صدوق که در حملات مخالفین به کتابخانه‌های شیعه از بین رفته است.[۳۹] این کتاب به گزارش شیخ طوسی از من لا یحضر بزرگتر بوده است.[۴۰] ابن‌شهرآشوب نقل می‌کند من لا یحضر چهار جزء دارد و مدینة العلم دارای ده جزء است.[۴۱]
پانویس
- ↑ غفاری، مقدمهٔ «من لایحضره الفقیه» در: الشیخ الصدوق، ۱۴۰۴ق، ص۸.
- ↑ غفاری، علی اکبر، مقدمه «من لایحضره الفقیه» در: الشیخ الصدوق، ۱۴۰۴ق، ص۹.
- ↑ غفاری، علی اکبر، مقدمه «من لایحضره الفقیه» در: الشیخ الصدوق، ۱۴۰۴ق، ص۹.
- ↑ غفاری، علی اکبر، مقدمه «من لایحضره الفقیه» در: الشیخ الصدوق، ۱۴۰۴ق، ص۹.
- ↑ غفاری، علی اکبر، مقدمه «من لایحضره الفقیه» در: الشیخ الصدوق، ۱۴۰۴ق، ص۹.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۹۵ش، ج۷، ص۴۰۰.
- ↑ شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۳۲۰.
- ↑ شیخ طوسی، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۲؛ شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳۲۰؛ به نقل الربانی الشیرازی، عبدالرحیم، مقدمه «معانی الاخبار» در: الشیخ الصدوق، ۱۳۶۱ش، ص۷۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۹۲.
- ↑ ربانی شیرازی، عبدالرحیم، مقدمه «معانی الاخبار» در: الشیخ الصدوق، ۱۳۶۱ش، ص۷۴.
- ↑ «تفسیر-سوره-طارق-جلسه-۱-۱۳۹۸/۱۰/۲۹»، دفتر مرجعیت آیت الله العظمی جوادی آملی.
- ↑ غفاری، مقدمه «من لایحضره الفقیه»، ۱۴۰۴ق، ص۹-۸.
- ↑ صفره، «کتابشناسی جوامع حدیثی چهارگانهٔ شیعه»، ص۲۰۷.
- ↑ طوسی، رجال الطوسي، ۱۳۷۳ش، ص۴۳۹. هم‌چنین نگاه کنید به: طوسی، فهرست كتب الشيعة، ۱۴۲۰ق، ص۴۴۲.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۸۹.
- ↑ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۱۰.
- ↑ ابن‌ادریس، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۵۲۲.
- ↑ چرا ابن‌بابویه قمی به «شیخ صدوق» شهرت یافت؟!، خبرگزاری شبستان.
- ↑ غفاری، علی اکبر، مقدمه «من لایحضره الفقیه» در: الشیخ الصدوق، ۱۴۰۴ق، ص۸.
- ↑ الربانی الشیرازی، عبدالرحیم، مقدمه «معانی الاخبار» در: الشیخ الصدوق، ۱۳۶۱ش، ص۴۰.
- ↑ الربانی الشیرازی، عبدالرحیم، مقدمه «معانی الاخبار» در: الشیخ الصدوق، ۱۳۶۱ش، ص۴۲.
- ↑ الربانی الشیرازی، عبدالرحیم، مقدمه «معانی الاخبار» در: الشیخ الصدوق، ۱۳۶۱ش، ص۵۶.
- ↑ الربانی الشیرازی، عبدالرحیم، مقدمه «معانی الاخبار» در: الشیخ الصدوق، ۱۳۶۱ش، ص۶۲.
- ↑ الربانی الشیرازی، عبدالرحیم، مقدمه «معانی الاخبار» در: الشیخ الصدوق، ۱۳۶۱ش، ص۶۶.
- ↑ الربانی الشیرازی، عبدالرحیم، مقدمه «معانی الاخبار» در: الشیخ الصدوق، ۱۳۶۱ش، ص۶۹-۷۲.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۳۴ و ۳۷؛ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۱۰.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۳۷ و ۳۹.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۳۷.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۴۵۴-۴۶۱.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۸۰و۸۱.
- ↑ مطهری، توحید و قرآن، ص۱۵۳.
- ↑ شیخ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ص۹۳.
- ↑ شیخ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ص۹۴ و۹۶.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۵۹.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۰.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۴۴۳.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۳۶۱ش، ص۷۲(بخش مقدمه).
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵، ص۳۸۹-۳۹۲؛ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۴۴۳ و۴۴۴.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۹۹ش، ج۲، ص۳۰۹ .
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۴۴۳.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، قم، ص۱۱۲.
یادداشت
- ↑ أَنَّهُ قَدْ دَعَا لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ وَ أَنَّهُ سَيُولَدُ لَهُ وَلَدٌ مُبَارَكٌ يَنْفَعُ اللَّهُ بِهِ وَ بَعْدَهُ أَوْلَادٌ
- ↑ گفته شده شیخ صدوق بیش از ۳۰ اثر در اثبات، دفاع و تبیین آموزه‌های کلامی نوشته است.(طالقانی، «مدرسه کلامی قم»، ص۷۴)
- ↑ ابن‌ادریس این لقب را برای شیخ طوسی نیز بکاربرده است.(ابن‌ادریس، السرائر،۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۸و ۵۲.)
- ↑ مطهری الاهی پژوه (درگذشت:۱۳۵۸ش) براین باور است که توجیه و تفسیرهای شیخ صدوق در مقابل علم تکامل‌یافته توحید، بچه‌گانه به نظر می‌رسد. وی هم‌چنان از توجیهات او در باره آیات توحیدی قرآن تعجب کرده است که چگونه تمام صفات ثبوتیه خداوند را به صفات سلبیه برمی‌گرداند مثلاً در آیه اِنَّ اللهَ عَلیمٌ، شیخ صدوق نمی‌تواند این را درست حل کند که این عَلیمٌ براستی می‌تواند بر خدا صادق باشد بدون آنکه به اصطلاح به جلال و قدس الوهیت ضربه‌ای وارد بشود. به همین جهت می‌گوید: [ اِنَّ اللهَ عَلیمٌ] اَی لَیسَ بِجاهِلٍ. خدا علیم است، عالم است، یعنی جاهل نیست. [۳۱]
منابع
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، قم، بی‌تا.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، قم، مؤسسه کتابشناسی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الاعتقادات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، التوحید، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، معانی الاخبار، تصحیح علی اکبر الغفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه، تحقیق و مقدمه: علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست (فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول)، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- شیخ طوسی، الغیبه، تحقیق و تصحیح: تهرانى، عباد الله و ناصح، على احمد، چاپ اول، ۱۴۱۱ق، ناشر: دار المعارف الإسلامية، قم،
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۵ش.
- جعفری، یعقوب، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، در مقالات فارسی(مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، ج۶۹)، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- صفره، حسین، «کتابشناسی جوامع حدیثی چهارگانهٔ شیعه»، شمارهٔ ۳۲، تابستان ۱۳۸۳ش.
- فرمانیان، مهدی؛ صادقی کاشانی، مصطفی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه؛ از آغاز تا ظهور صفویه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- طالقانی، سید حسن، مدرسه کلامی قم، فصلنامه نقد و نظر، شماره ۶۵، بهار ۱۳۹۱ش.
- چرا ابن‌بابویه قمی به «شیخ صدوق» شهرت یافت؟!، خبرگزاری شبستان، تاریخ انتشار: ۱۳۹۷/۲/۱۵.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، رَیحانَةُ الاَدَب فی تَراجِمِ المَعروفینَ بالکُنیةِ اَوِ اللّقَب، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۵ش.
پیوند به بیرون
- «ابن‌بابویه، محمد»، احمد پاکتچی، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- «حیات و شخصیت علمی شیخ صدوق».
- «بازیابی متون کهن امامی در آثار شیخ صدوق»
- «بررسی آرای کلامی شیخ صدوق و مقایسه آن با آرای شیخ مفید»
- «آل بابویه» در دانشنامه جهان اسلام