روضه‌خوانی (آیین)
| سوگواری محرم | |
|---|---|
 تابلوی عصر عاشورا یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان | |
| رویدادها | |
| نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • نامه امام حسین(ع) به اشراف بصره • روز عاشورا • واقعه کربلا • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) • روزشمار واقعه عاشورا • اسیران کربلا | |
| افراد | |
| امام حسین(ع) • علی اکبر • علی‌اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا | |
| جای‌ها | |
| حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه | |
| مناسبت‌ها | |
| تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر | |
| مراسم | |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت | |
رَوضه‌خوانی یاهمان رُوضه خوانی در زبان عامیانه، شیوه‌ای از سوگواری که به ذکر مصیبت‌های امام حسین(ع) و سایر معصومان می‌پردازد. به مجالس عزاداری، مجلس روضه‌خوانی نیز گفته می‌شود. در این مراسم، روضه‌خوان بر منبر یا صندلی می‌نشیند و مصیبت یکی از بزرگان دین را با صدایی بلند و حزین برای اهل مجلس می‌خواند. پیشینه ورود واژه‌های روضه و روضه‌خوانی به ادبیات عزاداری شیعیان، به قرن دهم و انتشار کتاب روضة الشهداء برمی‌گردد.
واژ‌ه‌شناسی
روضه در لغت به معانی باغ، بستان بهشت، گلزار و...آمده است.[۱] روضه در اصطلاح به ذکر مصیبت امام حسین(ع) و سایر معصومان(ع) گفته می‌شود که به صورت نثر بیان می‌گردد. هر چند روضه‌خوان به کسی گفته می‌شود که شغل و پیشۀ او روضه‌خوانی باشد.ولی براساس آموزه‌های دینی به این کار نباید مانند دیگر شغل‌ها و حرفه‌ها بنگرد.به برپایی سوگواری امام حسین(ع) نیز روضه‌خوانی می‌گویند.[۲]
تاریخچه
پیشینه ورود واژه‌های روضه و روضه‌خوانی، به ادبیات عزاداری شیعیان در قرن دهم و انتشار کتاب روضة الشهدا برمی‌گردد. محدث نوری که خود لؤلؤ و مرجان را درباره شرایطِ روضه‌خوان نگاشته است،[۳] می‌گوید: «این صنف از مؤمنین [روضه‌خوان‌ها] اسمی مخصوص نداشتند تا... ملاحسین کاشفی کتاب روضة الشهدا را تألیف نمود».[۴]
سبب نامیدن مرثیه‌سرایی به روضه‌خوانی آن است که مرثیه‌خوانان در گذشته حوادث کربلا را از کتاب روضة الشهداءِ ملا حسین واعظ کاشفی (درگذشته ۹۱۰ق) می‌خواندند. چون خوانندگان، عیناً کتاب روضة الشهداء را برای مردم می‌خواندند، آنان را روضه‌خوان یعنی روضةالشهدا‌خوان می‌گفتند.[۵] کم کم روضه مصطلحی(اصطلاحی) شد برای مصیبت امام حسین(ع) و روضه خوان به کسی اطلاق شد که مصیبت امام حسین(ع) را بخواند؛ اگر چه به روضة الشهدا هم مراجعه نکرده باشد.[۶] محمدهادی یوسفی غروی، پیدایش واژه روضه و روضه‌خوانی را به کتاب روضة الواعظین فَتّال نیشابوری (درگذشته ۵۰۸ق) دانسته و معتقد است چون نوحه‌سرایان کتاب روضة الواعظین را می‌خوانده‌اند ترکیب روضه‌خوانی شکل گرفته است.[۷]
روضه‌خوانان در عصر صفوی کار مناقب‌خوانان، مداحان و مرثیه‌سرایان گذشته را انجام می‌دادند. از سوی دیگر جای قصه گویان و مقتل‌خوانان و حتی واعظان را هم گرفته بودند. از این زمان به بعد وعظ، خطابه و مرثیه‌سرایی در روضه‌خوانان جمع شده بود و آنان با در هم آمیختن نظم و نثر، مردم را به گریه وا می‌داشتند.[۸] در سفرنامه‌هایی که در این دوره نوشته شده است، به برگزاری مراسم روضه‌خوانی اشاره شده است.[۹]
در دوره افشاریان، عزاداری و روضه‌خوانی به وسیله نادرشاه، محدود شد؛[۱۰] اما در دوره قاجاریه، عزاداری امام حسین(ع) رونق گرفت، فتحعلی شاه قاجار در بعضی از شب‌های جمعه، به خصوص در ماه رمضان و ماه‌های محرم و صفر، روضه‌خوانی برپا می‌کرد.[۱۱] ناصرالدین شاه قاجار نیز به هنگام ماه محرّم، تشکیل مجلس روضه و شرکت در آن را بر خود واجب می‌دانست.[۱۲] البته رونق بی‌سابقه تعزیه‌خوانی و ساخت تکیه دولت، از رونق روضه‌خوانی کاست؛[۱۳] تا جایی که روضه‌خوانی و مرثیه‌خوانی، دیگر به‌اندازۀ تعزیه، رسمیت نداشت.[۱۴]
رضا شاه در نیمه دوم سلطنت‌ش، شعائر مذهبی عامه مردم را خرافات نامید.[۱۵] پس از واقعه گوهرشاد، سخت‌گیری درباره برپایی مجالس روضه افزایش یافت و مأموران شهربانی موظف شدند که از برگزاری مجالس عزاداری جلوگیری کنند. در بعضی شهرها وعاظ و برپاکنندگان مجالس روضه را به زندان می‌فرستادند.[۱۶]
عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم، در ترویج مجالس روضه‌خوانی، نقش داشت. او مراسم شبیه‌خوانی را در قم ممنوع اعلام کرد و مجالس بزرگ تعزیه را به مجلس روضه‌خوانی تبدیل کرد.[۱۷]
در دوره سلطنت پهلوی دوم، همچنین مجالس روضه خانگی و زنانه، رشد مخصوصی داشت؛ تا آنجا که گستره شهرت و فعالیت برخی خطیبان زن به بیرون از مجالس خانگی هم کشیده و مجالس زنانه بزرگ تشکیل می‌شد. چهره شاخص این مجالس در تهران، شریفه کاتوزیان (مدیر وقت دبستان دین و دانش) بود.[۱۸]
شیوه برگزاری
مجالس روضه خوانی در ایام شهادت معصومان، به ویژه در ماه محرم و صفر برپا می‌شود. این مجالس در خانه، حسینیه، تکیه، مسجد و... برگزار می‌گردد.[۱۹] در مراسم روضه‌خوانی، روضه‌خوان بر منبر یا صندلی‌ای قرار می‌گیرد و با خواندن مصیبت امام حسین(ع) و دیگران با صدایی حزین، اهل مجلس را به گریه وا می‌دارد. روضه‌خوانان از دو طیف واعظان و ذاکران هستند. واعظان معمولا پیش از خواندن روضه، بر منبر سخن می‌رانند و در پایان، مصیبت یکی از معصومین را می‌خوانند؛ اما ذاکران(روضه خوان بمعنی اخص) تنها به خواندن مصیبت اکتفا می‌کنند.برای واعظان سواد و برای ذاکران آواز از لوازم بود.[۲۰]
مجالس روضه‌خوانی به دو شکل مردانه و زنانه برگزار می‌شود. در روضه‌خوانی زنانه، اهل مجلس فقط زنان هستند.[۲۱] در برخی از مساجد وتکایا و حسینیه‌ها نیز مجالس روضه خوانی برای عموم و با حضور مردان و زنان برگزار می‌شود. تکیه دولت در عصر قاجار نمونه‌ای معروف از این تکیه‌هاست.[۲۲]
ترویج عقائد شیعه
روضه خوانی، در تثبیت مذهب شیعه و شناساندن مصائب ائمه معصومین(ع) و شهدای کربلا تأثیرگذار بوده است. امام خمینی فلسفهٔ روضه‌خوانی برای سیدالشهداء را حفظ مکتب او می‌داند و معتقد است مجالس عزاداری و روضه‌خوانی نقشی تعیین‌کننده، در حفظ مذهب شیعه داشته است.[۲۳] محمدتقی بهجت از مراجع تقلید ضمن نقل سخنی از شیخ عبدالکریم حائری که روضه خوانی مستحبی است که هزار واجب در آن است براین باور است که مجلس روضه خوانی فقط روضه خوانی نیست بلکه مجلس درس احکام، معارف، عقاید و ترویج مذهب است.[۲۴]
روضه‌خوانان مشهور
برخی از روضه خوانان مشهور شیعه که علاوه بر وعظ و خطابه و بهره‌مندی از مراتب علمی در میان مردم مشهور به روضه خوانی هستند عبارتند از:
- شیخ احمد کافی
- میرزا احمد سیبویه
- شیخ حسین اشرف کاشانی مشهور به حاج اشرف
- میرزا علی هسته‌ای (درگذشته ۱۳۸۷ق)
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ج۸، ص۱۲۳۸۹.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ج۸، ص۱۲۳۹۱-۱۲۳۸۹.
- ↑ حسینی‌جلالی، فهرس‌التراث، ج۲، ص۲۳۷.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ص۷۸.
- ↑ قمی، فوائدالرضویه،۱۳۸۵ش، ج۱،ص۲۵۴؛ آقا بزرگ، الذریعه، ۱۴۰۸ق،ج۱۱، ص۲۹۵، ج۷، ص۹۳.
- ↑ قمی، فوائدالرضویه، ص۱۴۶.
- ↑ اعتبارسنجی منابع عاشورا به گزارش یوسفی غروی، سایت دین‌آنلاین.
- ↑ محرمی، تاریخ عزاداری برای امام حسین(ع)، ص۲۹۵-۲۹۶.
- ↑ پیتر و دلاوله، سفرنامه، ج۲، ص۱۲۴؛ تاورنیه، سفرنامه، ج۲، ص۴۱۲-۴۱۷.
- ↑ مظاهری،رسانه شیعه، ص۴۲.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ص۸۱.
- ↑ دوست‌علی‌خان معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ص۴۶؛ مظاهری، رسانه شیعه، ص۴۳.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ص۴۳.
- ↑ الگار، دین و دولت در ایران، ص۲۱۱-۲۱۲.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ص۱۴۷ به نقل از بصیرت‌منش، علما و رژیم رضاشاه، تهران، عروج، ۱۳۷۶ش، ص۱۴۰.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ص۱۴۷ به نقل از بصیرت منش، علما و رژیم رضاشاه، تهران، عروج، ۱۳۷۶ش، ص۱۴۳-۱۴۴.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ص۱۴۹ به نقل از خمینی، کشف‌الاسرار، بی‌نا، بی‌تا، ص۱۷۳.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه،۱۳۸۷ش، ص۱۹۲.
- ↑ یاراحمدی، روضه‌خوانی به مثابه یک نظام نمایشی، ص۱۷۴.
- ↑ مستوفی، شرح زندگانی من،۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۷۵.
- ↑ یاراحمدی، روضه‌خوانی به مثابه یک نظام نمایشی، ص۱۷۴.
- ↑ رمضان نرگسی، «عزاداری در عصر قاجار»، ص۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه نور، ج۸، ص۵۲۶.
- ↑ بهجت، رحمت واسعه،۱۳۹۴ش، ص۲۵۹.
منابع
- افشار، ایرج، (مقدمه و فهارس)، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ پنجم، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۹ش.
- امام خمینی، صحیفه نور، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، تهران
- الگار، حامد، دین و دولت در ایران(نقش علما در دورۀ قاجار)، ترجمه: ابو القاسم سری، تهران توس، ۱۳۶۹ش.
- بهجت، محمدتقی، رحمت واسعه، قم، نشر موسسه فرهنگی هنری البهجة، چاپ دوم۱۳۹۴ش،
- پیتر و دلاوله، سفرنامه، ترجمه: شعاع الدین شفا، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۰ق.
- حسینی جلالی، سید محمد حسین، فهرس التراث، دلیل ما، قم، ۱۴۲۲ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- دوستعلی خان معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، چاپ سوم، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۷۲ ش.
- رمضان نرگسی، رضا، «عزاداری در عصر قاجار»، در دو فصلنامه تاریخ اسلام در آینه پژوهش، سال سوم، شماره اول، بهار ۱۳۸۵ش.
- قمی، شیخ عباس، فوائدالرضویه، بی‌نا، بی‌تا.
- محرمی، غلامحسین، تاریخ عزاداری برای امام حسین علیه‌السلام، تاریخ در آیینه پژوهش، پیش شماره ۳، پاییز ۱۳۸۲ش.
- مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، چاپ سوم، تهران، انتشارات زوار، ۱۳۷۱ ش.
- مظاهری، محسن حسام، رسانه شیعه: جامعه‌شناسی آئین‌های سوگواری و هیئت‌های مذهبی در ایران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، تهران، چاپ سوم ۱۳۸۹ش.
- نوری، میرزا حسین، لؤلؤ و مرجان، چاپ اوّل، بی‌جا، انتشارات نور، بی‌تا.
- مظاهری، محسن حسام، رسانه شیعه (سوگواری شیعیان ایران از آغاز تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی)، مجله اخبار ادیان، شماره ۱۸، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۵ش.
- یاراحمدی، جهانشیر، روضه‌خوانی به مثابه یک نظام نمایشی، مجله تئاتر، شماره ۴۱، بهار ۱۳۸۷ش.
- اعتبارسنجی منابع عاشورا به گزارش یوسفی غروی، سایت دین‌آنلاین، تاریخ انتشار خبر: ۱۵ آبان ۱۳۹۲ش.
پیوند به بیرون
| سنت‌ها و مراسم‌ها | فهرست آیین‌های عاشورایی • سیاه‌پوشی • تشت‌گذاری • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سنج و دمام • مرثیه‌خوانی • نوحه‌خوانی • دسته عزاداری • هیئت عزاداری • تعزیه‌خوانی • روضه‌خوانی • مقتل‌خوانی • قمه‌زنی • نخل‌گردانی • تابوت‌گردانی • مراسم‌تابوت • مشعل‌گردانی • حسی • گِل‌مالی • شاخسِی واخسِی • همایش شیرخوارگان • پیاده‌روی اربعین • خیمه‌سوزان • چاووش‌خوانی • عَلَم‌کشی • چهل منبر • یزله‌خوانی • عزاداری طویریج • پرده‌خوانی • یوم‌الحسین • جاماندگان اربعین • یوم العباس • کفن‌پوشی |  |
|---|---|---|
| روضه‌ها | ||
| تعزیه‌ها | ||
| مناسبت‌ها | ||
| مکان‌ها | کربلا • حرم امام حسین(ع) • حرم حضرت عباس(ع) • بین‌الحرمین • تل زینبیه • گودال قتلگاه • کف‌العباس • خرابه شام • خیمه‌گاه • فرات • غاضریه • نهر علقمه • نینوا • حسینیه • تکیه • سقاخانه • امام‌باره • حسینی‌دالان • بازار شام | |
| کتاب‌ها | ||
| آداب | ||
| مرثیه‌ها | ||
| وابسته | سوگواری • مقتل • توغ • زیارت عاشورا • تحریفات عاشورا • ادبیات عاشورایی • موکب • لعن یزید • گریه بر حسین(ع) • حدیث ریان بن شبیب • پیرغلام اهل‌بیت • فقه عزاداری | |