اباصلت هروی

اباصلت هروی
مشخصات فردی
نام کامل	عبدالسلام بن صالح
ولادت	حدود ۱۶۰ق مدینه
محل زندگی	مدینه، نیشابور، خراسان
وفات	۱۴ شوال ۲۳۶ق
مدفن	کیلومتر ده جاده مشهد-فریمان
مشخصات دینی
از یاران	امام رضا (ع)

عبدالسلام بن صالح مشهور به خواجه اباصلت هِرَوی(حدود ۱۶۰-۲۳۶ق) از اصحاب امام رضا(ع) و خادم آن حضرت است که از امام(ع) روایاتی نقل کرده است.

او از راویان متعددی همچون فُضیل بن عیاض و مالک بن انس روایت شنیده و مدتی در بغداد به نقل حدیث مشغول بوده است. وی در ردّ افکار فرقه‌های گمراه کننده مانند مرجئه و قدریه تلاش زیادی کرد.

اباصلت نزد اکثر رجال شناسان شیعه و برخی از اهل سنت مورد وثوق است و افراد زیادی مثل ابن ابی الدنیا (۲۰۸-۲۸۱ق) و احمد بن یحیی بلاذری مولف انساب الاشراف از او روایت نقل کرده‌اند.

اباصلت، از راویان حدیث سلسلةالذهب و همچنین راوی چگونگی شهادت آن حضرت به دست مأمون عباسی است ولی در مذهب وی اختلاف است. برای او کتابی در مورد وفات امام رضا(ع) در کتب رجالی شیعه ذکر شده است.

خواجه اباصلت در ۲۳۲ق یا ۲۳۶ق در زمان حکومت طاهر بن عبد الله بن طاهر، در خراسان، درگذشت. مدفن وی در فاصله ۱۰ کیلومتری مشهد واقع شده است.

نسب، تولد و وفات

نام او عبدالسلام بن صالح بن سلیمان بن ایوب بن مَیسَره^[۱] است و به اباصلت هروی شهرت دارد. گویا جد اول یا دوم اباصلت، در هرات می‌زیسته و در فتوحات، اسیر و به حجاز برده شده و به عنوان غلام در اختیار عبدالرحمن بن سَمُره قرشی قرار گرفته است. به همین دلیل است که مورخان اباصلت را از موالی عبدالرحمن بن سمره دانسته‌اند.^[۲] معروف‌ترین لقب وی «هَرَوی» که شیعه و سنی به آن اشاره کرده‌اند، برگرفته از هرات محل زندگی اجداد اوست.^[۳] «قُرشی»، «عَبْشمی»، «نیشابوری»، «بصری» و «خراسانی» را نیز از القاب او ذکر کرده‌اند.

تاریخ ولادت وی روشن نیست، ولی از آن رو که به گفته خودش از روزگار کودکی ۳۰ سال در محضر سفیان بن عیینه (متوفی ۱۹۸ق) بوده است،^[۴] می‌توان تولد او را در حدود ۱۶۰ق تخمین زد. ابوالصلت به روایتی در مدینه زاده شد^[۵] و در نیشابور اقامت گزید^[۶] وی چهارشنبه، ۱۴ شوال سال ۲۳۶ هجری قمری از دنیا رفت.^[۷]

در محضر امام رضا(ع)

اکثر قریب به اتفاق علمای امامیه، وی را از اصحاب امام رضا(ع) دانسته‌اند.^[۸] هرچند بیشتر منابع اهل سنت، اباصلت را خادم امام رضا(ع) معرفی کرده‌اند^[۹] اما از علمای امامیه کسی جز مقدس اردبیلی، او را خادم امام رضا(ع) ندانسته است.^[۱۰]شاید از آنجا که جنبه علمی و حدیثی اباصلت بر خادم بودن وی غلبه داشته، اکثر علمای امامیه واژه خادم را درباره او به کار نبرده‌اند.^{[نیازمند منبع]}

اباصلت در نیشابور در خدمت امام رضا(ع) حاضر بوده و در سرخس نیز به دیدار ایشان رفته است.^[۱۱] او هنگام ورود امام رضا به نیشابور، حدیث سلسلةالذهب را از ایشان نقل کرده است. اکثر روایات مربوط به نحوه شهادت امام رضا(ع) از اباصلت نقل شده‌اند.^[۱۲]

در محضر امام جواد(ع)

در اینکه اباصلت، امام جواد(ع) را ملاقات کرده جای تردید نیست زیرا زمانی که امام رضا(ع) در بستر شهادت بود، امام جواد(ع) از مدینه به طوس آمده و گفت‌گویی میان امام جواد(ع) و اباصلت رخ داده است. بعد از شهادت امام رضا(ع) نیز دو ملاقات بین امام جواد(ع) و اباصلت گزارش شده است: یکی هنگام نماز خواندن امام جواد(ع) بر پیکر امام رضا(ع) بود و دیگری زمانی رخ داد که اباصلت به دستور مأمون زندانی شد و با معجزه امام جواد(ع) و حضور آن حضرت در زندان، رهایی یافت. ^[۱۳]

شخصیت علمی و حدیثی

او در طلب علم به نقاط مختلفی چون عراق، حجاز و یمن سفر کرد و از کسانی چون حماد بن زید، عطاء بن مسلم، معتز بن سلیمان، عبدالرزاق صنعانی، مالک بن انس، فُضیل بن عیاض و عبدالله بن مبارک استماع حدیث نمود.^[۱۴]

ابوالصلت چندی در بغداد به روایت حدیث پرداخت^[۱۵] و در روزگار مأمون به عزم جنگ به مرو آمد و چون به مجلس خلیفه وارد شد و مأمون کلام او را شنید، به او علاقمند شد و از خواصش قرار داد. ابوالصلت در رد مرجئه، جهمیه، زنادقه و قدریه می‌کوشید و بارها با بشر مریسی در حضور مأمون مناظره کرد.^[۱۶]

وثاقت و راویان

اباصلت هروی نزد همه رجالیان شیعه مورد وثوق است. در بین اهل سنت نیز رجالیانی همچون یحیی بن معین، عجلی، ابن شاهین وی را توثیق کرده‌اند^[۱۷] حال آنکه بعضی دیگر همچون جوزجانی، نسائی، ابوحاتم رازی، عقیلی، ابن حبان، ابن عدی و دار قطنی او را تضعیف نموده‌اند.^[۱۸]

اباصلت، احادیث بسیاری از امام رضا نقل کرده که بیشتر آنها را شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا، الأمالی و خصال نقل کرده است. از میان روایت کنندگان از ابوصلت فرزندش محمد، احمد بن یحیی بلاذری، عبدالله بن احمد ابی خثیمه، ابوبکر ابن ابی الدنیا، یعقوب ابن سفیان بسوی، سهل بن زنجله، احمد بن منصور رمادی و عباس بن محمد دوری را می‌توان یاد کرد.^[۱۹]

مذهب

با وجود آنکه اباصلت از یاران امام رضا(ع) شمرده شده ولی در مذهب او اختلاف وجود دارد. از یک سو شیخ طوسی او را از عامه شمرده^[۲۰]شوشتری در قاموس الرجال حضور او را در مجلس امام رضا با جمع دیگری از یاران حضرت و خطاب امام رضا به آنها با عنوان (معاشر شیعتی) را یکی از ادله شیعه بودن اباصلت دانسته است. ^[۲۱]ولی گروهی از محدثان اهل سنت، تنها بر تشیع او خرده گرفته‌اند.^[۲۲] این گروه، سنی بودن اباصلت را انکار کرده و فقط به دلایل گرایش‌های شیعی، او را مورد بی‌مهری و گاه توهین قرار داده‌اند.^[۲۳]

نشر احادیث فضایل امیرمؤمنان

یکی از نقاط برجسته شخصیت اباصلت هروی، نقل فضایل امیرمؤمنان به ویژه حدیث «مدینة العلم» از زبان محدثان بنام اهل سنت است. به عنوان نمونه، وی حدیث «مدینة العلم» را از طریق ابومعاویه و عبد الرزاق صنعانی نقل کرده است^[۲۴]برخی از گزارش‌های تاریخی حاکی از این نکته است که وی با روش‌های گوناگون سعی در نقل و نشر احادیث فضایل از طریق بزرگان اهل سنت داشته است.^[۲۵]از جمله در برخی منابع آمده است:

اباصلت که فردی دارا بود، در جستجوی این احادیث، مشایخ را إکرام می‌کرد تا آن احادیث را برایش روایت کنند^{[یادداشت ۱]}^[۲۶]

آثار

ابوالصلت کتابی در باره وفات امام رضا(ع) بنام وفاة الرضا تألیف کرده که نجاشی از آن نام برده^[۲۷] و ابن بابویه از آن در عیون اخبار الرضا^[۲۸] استفاده کرده است.

این‌که اخبار وفات امام رضا(ع) غالبا از ابوصلت روایت شده، نشان از آن دارد که کتاب وی در این موضوع دست‌کم تا قرن پنجم و حتی ششم موجود بوده است.^{[نیازمند منبع]}

آرامگاه

هم اکنون آرامگاهی منسوب به وی با نام خواجه اباصلت در سمت شرقی بیرون شهر مشهد وجود دارد. در قم و سمنان نیز مزارهایی منسوب به او موجود است.^[۲۹] مقبره و گنبد و صحن آرامگاه خواجه در مشهد، به همّت کربلایی محمد علی درویش و با کمک‌های مردمی تجدید بنا شده. برخی از اهل عرفان مثل درویش علی (متوفی ۷۲۶ق)، در کنار مزار او دفن شده‌اند.

مطالعه بیشتر

«پژوهشی درباره اباصلت هروی (مذهب و شخصیت)» که در ۱۰ فصل سامان یافته است؛ «اباصلت کیست؟، مذهب اباصلت، اباصلت و امام رضا(ع)، اباصلت و امامان دیگر(ع)، اباصلت و احادیث گوناگون از ائمه(ع)، مبارزه اباصلت با فرقه‌های منحرف، مشایخ و شاگردان اباصلت، مسافرت اباصلت به خراسان، وفات و مزار اباصلت هروی، و کرامات اباصلت هروی».^[۳۰]
اباصلت هروی: راوی آفتاب، نویسندگان: حسن حسینی، اسماعیل رضایی برجکی، محمد حسن پاکدامن
امین آفتاب: مقالات نخستین همایش بزرگداشت عبدالسلام اباصلت هروی، پدیدآورنده: غلامرضا جلالی
بررسی زندگی عبدالسلام بن صالح خواجه اباصلت هروی، نویسنده: غلامرضا اکبری^[۳۱]

پانویس

↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۶؛ سمعانی شافعی، الانساب، ۱۴۰۸ق، ج ۵، ص۶۳۷ - ۶۳۸.
↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۲۶.
↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۶؛ سمعانی شافعی، الأنساب، ۱۴۰۸ق، ج ۵، ص۶۳۷؛ مزّی شافعی، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، ج ۱۱، ص۴۶۰، ش۴۰۰۳؛ نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ۱۴۰۸ق، ص۲۴۵.
↑ نک: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۴۰۶ق، ج۱۱، ص۴۴۸.
↑ شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۶۱۵-۶۱۶.
↑ ذهبی، تذهیب التهذیب، ج۲، ص۴۵۷.
↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۵۱،ش ۵۷۲۸؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۴۰۶ق، ج ۱۱، ص۴۴۸.
↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۸ق، ص۲۴۵، ش۶۴۳؛ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۰ق، ص۳۸۰، ش۱۴ و ص۳۸۳، ش۴۸ و ص۳۶۹، ش۵؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۴، ص۳۹۶؛ ابن‌داود حلی، رجال ابن‌داود حلّی، ص۲۲۴، ش۹۳۸ (قسم اول)؛ علامه حلی، خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، ۱۴۱۷ق،ص۲۰۹، ش ۶۷۲، ص۴۲۰،ش ۱۷۰۹.
↑ مقدس اربیلی، حدیقة الشیعة، ج۲، ص۸۴۰.
↑ ابن حجر عسقلاني، تهذيب التهذيب، ۱۳۲۶ ق، ج۶، ص۳۱۹، مقدس اربیلی، حدیقة الشیعة، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۸۴۰.
↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۱۸۳-۱۸۴؛ ذهبی، تهذیب التهذیب،۱۳۲۶ق، ج۶، ص۳۱۹.
↑ اباصلت هروی و روایت حدیث «سلسلةالذهب» و چگونگی شهادت امام رضا(ع) خبرگزاری کتاب ایران.
↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۵.
↑ ابن‌ابی‌حاتم، الجرح و التعدیل، ۱۳۷۲ق، ج۳، ص۴۸؛ ابن‌عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۱۹۶۸؛ تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۲۶؛ تهذیب التهذیب، ج۶، ص۳۱۹.
↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۲۶، ج۱۱، ص۴۴۸.
↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۷.
↑ نک: عجلی، تاریخ الثقات، ۱۴۰۵ق، ص۳۰۳؛ ابن‌شاهین، تاریخ اسماء الثقات، ۱۴۰۶ق، ص۲۲۷؛ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۶۰۶۱؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۵۰.
↑ جوزجانی، احوال الرجال، ۱۴۰۵ق، ص۲۰۵، ۲۰۶؛ عقیلی، الضعفاء الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۴۸؛ ابن‌حبان، کتاب المجروحین، دار المعرفه، ج۲، ص۱۵۱؛ ابن‌عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۱۱، ص۵۱.
↑ بسوی، المعرفة و التاریخ، ج۳، ۱۳۹۶ق، ص۷۷؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ص۱۹؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۶؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۶ق، ج۱۱، ص۴۴۶ ۴۴۷؛ ذهبی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۶ق،ج۶، ص۳۱۹ و ۳۲۰.
↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۰ق، ص۳۹۶؛ قس: خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۷ و ۴۸.
↑ شوشتری، قاموس الرجال،۱۴۱۵ق، ج۶، ص۱۴۵.
↑ عقیلی، الضعفاء الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۷۰؛ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۶۱۶؛ قس: شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۶۱۵-۶۱۶.
↑ طبسی، جایگاه روایی اباصلت هروی از دیدگاه فریقین، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، شماره ۳۰، ص۹۹
↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۸ و ذهبی، تهذیب التهذیب،۱۳۲۶ق، ج۱۱، ص۴۶۲.
↑ طبسی، جایگاه روایی اباصلت هروی از دیدگاه فریقین، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، شماره ۳۰، ص۹۶
↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، دار الفکر، ج۷، ص۳۹۶؛ ابن‌عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۳۸۲
↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۶۱؛ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۵، ص۱۱۹.
↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۵.
↑ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۰۰ق، ج۲، ص۳۸۵-۳۸۶.
↑ کتاب نیوز؛ مروری کوتاه بر زندگانی اباصلت هروی
↑ پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران

یادداشت

↑ وَكَانَ أَبُو الصَّلْتِ رَجُلًا مُوسِرًا يُكْرِمُ الْمَشَايِخَ وَيُحَدِّثُونَهُ بِهَذِهِ الْأَحَادِيثِ... ممکن است غرض از نقل اینگونه تعابیر درباره اباصلت تضعیف احادیثی باشد که وی در باره فضایل امیرالمومنین(ع) نقل کرده است ومنظور این باشد که او با توان مالی ای که داشته می‌توانسته مشایخ حدیث را راویان این نوع احادیث قرار بدهد.^{[نیازمند منبع]} از همین رو در خصوص حدیث مشهور (انا مدینه العلم... ) تعبیر شده که این حدیث به حدیث اباصلت هروی معروف و شناخته شده است.

منابع

ابن‌ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق.
ابن‌حبان، محمد، کتاب المجرحین، به‌کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
ابن‌داود حلی، حسن بن علی، رجال ابن‌داود حلّی،
ابن‌شاهین، عمربن احمد، تاریخ اسماء الثقات، به‌کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۶ق.
ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال،
ابن‌عدی. عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ق.
ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
ابن‌کثیر دمشقی، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
اعتماد السلطنه، محمد حسن، مطلع الشمس، تهران، ۱۳۰۰ق.
بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، به‌کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۶ق.
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به‌کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۷ق.
جوزجانی، ابراهیم بن یعقوب، احوال الرجال، به‌کوشش صبحی بدری سامرائی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. و بیروت، دارالکتب العلمیه.
ذهبی، محمد بن احمد، تذهیب التهذیب، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به‌کوشش صالح سمر، بیروت، ۱۴۰۶ق.
ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، به‌کوشش علی‌محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق.
سمعانی شافعی، عبدالکریم، الانساب، تحقیق: عبدالله عمر بارودی، بیروت، دارالجنان، چاپ اول،۱۴۰۸ق.
شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، به‌کوشش مهدی الاجوردی، قم، چاپخانه علمیه و قم، ناشر رضا مشهدی، ۱۳۶۳ش.
شیخ طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال، به‌کوشش حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، نجف، ۱۳۸۰ق.
طبسی، محمدمحسن، جایگاه روایی اباصلت هروی از دیدگاه فریقین، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، زمستان ۱۳۸۸، شماره ۳۰، صفحه ۹۱ تا ۱۱۲.
عجلی، احمد بن عبدالله، تاریخ الثقات، به‌کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
عقیلی، محمد بن عمرو، الضعفاء الکبیر، به‌کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق.
علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال،
مزّی شافعی، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال،
مقدس اربیلی، احمد بن محمد، حدیقة الشیعة،
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، به‌کوشش محمد جواد نائینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.

پیوند به بیرون

منبع مقاله: دایره المعارف بزرگ اسلامی
منبع مقاله: جایگاه روایی اباصلت هروی از دیدگاه فریقین
مذهب اباصلت هروی از دیدگاه فریقین

[1] خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۶؛ سمعانی شافعی، الانساب، ۱۴۰۸ق، ج ۵، ص۶۳۷ - ۶۳۸.

[2] خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۲۶.

[3] خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۶؛ سمعانی شافعی، الأنساب، ۱۴۰۸ق، ج ۵، ص۶۳۷؛ مزّی شافعی، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، ج ۱۱، ص۴۶۰، ش۴۰۰۳؛ نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ۱۴۰۸ق، ص۲۴۵.

[4] نک: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۴۰۶ق، ج۱۱، ص۴۴۸.

[5] شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۶۱۵-۶۱۶.

[6] ذهبی، تذهیب التهذیب، ج۲، ص۴۵۷.

[7] خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۵۱،ش ۵۷۲۸؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۴۰۶ق، ج ۱۱، ص۴۴۸.

[8] نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۸ق، ص۲۴۵، ش۶۴۳؛ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۰ق، ص۳۸۰، ش۱۴ و ص۳۸۳، ش۴۸ و ص۳۶۹، ش۵؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۴، ص۳۹۶؛ ابن‌داود حلی، رجال ابن‌داود حلّی، ص۲۲۴، ش۹۳۸ (قسم اول)؛ علامه حلی، خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، ۱۴۱۷ق،ص۲۰۹، ش ۶۷۲، ص۴۲۰،ش ۱۷۰۹.

[9] مقدس اربیلی، حدیقة الشیعة، ج۲، ص۸۴۰.

[10] ابن حجر عسقلاني، تهذيب التهذيب، ۱۳۲۶ ق، ج۶، ص۳۱۹، مقدس اربیلی، حدیقة الشیعة، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۸۴۰.

[11] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۱۸۳-۱۸۴؛ ذهبی، تهذیب التهذیب،۱۳۲۶ق، ج۶، ص۳۱۹.

[12] اباصلت هروی و روایت حدیث «سلسلةالذهب» و چگونگی شهادت امام رضا(ع) خبرگزاری کتاب ایران.

[13] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۵.

[14] ابن‌ابی‌حاتم، الجرح و التعدیل، ۱۳۷۲ق، ج۳، ص۴۸؛ ابن‌عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۱۹۶۸؛ تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۲۶؛ تهذیب التهذیب، ج۶، ص۳۱۹.

[15] خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۲۶، ج۱۱، ص۴۴۸.

[16] خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۷.

[17] نک: عجلی، تاریخ الثقات، ۱۴۰۵ق، ص۳۰۳؛ ابن‌شاهین، تاریخ اسماء الثقات، ۱۴۰۶ق، ص۲۲۷؛ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۶۰۶۱؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۵۰.

[18] جوزجانی، احوال الرجال، ۱۴۰۵ق، ص۲۰۵، ۲۰۶؛ عقیلی، الضعفاء الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۴۸؛ ابن‌حبان، کتاب المجروحین، دار المعرفه، ج۲، ص۱۵۱؛ ابن‌عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۱۱، ص۵۱.

[19] بسوی، المعرفة و التاریخ، ج۳، ۱۳۹۶ق، ص۷۷؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ص۱۹؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۶؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۶ق، ج۱۱، ص۴۴۶ ۴۴۷؛ ذهبی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۶ق،ج۶، ص۳۱۹ و ۳۲۰.

[20] شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۰ق، ص۳۹۶؛ قس: خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۷ و ۴۸.

[21] شوشتری، قاموس الرجال،۱۴۱۵ق، ج۶، ص۱۴۵.

[22] عقیلی، الضعفاء الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۷۰؛ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۶۱۶؛ قس: شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۶۱۵-۶۱۶.

[23] طبسی، جایگاه روایی اباصلت هروی از دیدگاه فریقین، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، شماره ۳۰، ص۹۹

[24] خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۳۴۹ق، ج۱۱، ص۴۸ و ذهبی، تهذیب التهذیب،۱۳۲۶ق، ج۱۱، ص۴۶۲.

[25] طبسی، جایگاه روایی اباصلت هروی از دیدگاه فریقین، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، شماره ۳۰، ص۹۶

[27] ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، دار الفکر، ج۷، ص۳۹۶؛ ابن‌عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۳۸۲

[28] نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۶۱؛ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۵، ص۱۱۹.

[29] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۵.

[30] اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۰۰ق، ج۲، ص۳۸۵-۳۸۶.

[31] کتاب نیوز؛ مروری کوتاه بر زندگانی اباصلت هروی

[32] پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران

[26] وَكَانَ أَبُو الصَّلْتِ رَجُلًا مُوسِرًا يُكْرِمُ الْمَشَايِخَ وَيُحَدِّثُونَهُ بِهَذِهِ الْأَحَادِيثِ... ممکن است غرض از نقل اینگونه تعابیر درباره اباصلت تضعیف احادیثی باشد که وی در باره فضایل امیرالمومنین(ع) نقل کرده است ومنظور این باشد که او با توان مالی ای که داشته می‌توانسته مشایخ حدیث را راویان این نوع احادیث قرار بدهد.^{[نیازمند منبع]} از همین رو در خصوص حدیث مشهور (انا مدینه العلم... ) تعبیر شده که این حدیث به حدیث اباصلت هروی معروف و شناخته شده است.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[یادداشت ۱]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

ن ب و امام رضا علیه‌السلام
بستگان	امام کاظم(ع) (پدر) • نجمه (مادر) • سبیکه (همسر) • امام جواد (فرزند) • فاطمه معصومه(س) (خواهر) • حمزة بن موسی (برادر) • شاهچراغ (برادر) • سید میر محمد عابد (برادر) • قاسم بن موسی (برادر) • زید النار (برادر)
القاب	رضا • ضامن آهو • عالم آل محمد • غریب‌الغربا • کنیه‌ها و لقب‌ها
کنیه‌ها	ابوالحسن
سخنان	حدیث سلسلةالذهب • محض الاسلام و شرایع الدین • صحیفة الرضا • ما منا الا مقتول شهید • حدیث ریان بن شبیب
مناظرات	مناظره با ابو قرة • مناظره با جاثلیق • مناظره با رأس الجالوت • مناظره با زرتشتیان • مناظره با سلیمان مروزی • مناظره با صابئین • مناظره درباره توحید
اصحاب	بزنطی • اباصلت هروی • اسحاق بن موسی • حسین بن موسی بن جعفر • عبدالعظیم • خیران خادم • اصحاب امام رضا • ادامه
خلفای معاصر	هارون • امین عباسی • مأمون عباسی
مسیر حرکت	بصره • اهواز • نیشابور • مرو • مشهد • طوس • سفر امام رضا به مرو
شعر و هنر مرتبط	تائیه دعبل • مجموعه تلویزیونی ولایت عشق • قطعه‌ای از بهشت • با آل علی هرکه درافتاد ورافتاد
مکان‌ها و بناهای مرتبط و منسوب	حرم • قدمگاه نیشابور • صریا • سناباد • بقعه هارونیه • نوقان • مدرسه رضویه • مسجد فرط • قدمگاه فراشاه • مسجد بیرون • مسجد توران‌پشت • آرامگاه علی بن مهزیار
کتاب‌شناسی	عیون اخبار الرضا • طب الرضا • فقه الرضا • الحیاة السیاسیة للامام الرضا • الامام الرضا تاریخ و دراسة • دانشنامه امام رضا
وابسته	حمید بن قحطبه • سادات رضوی • ولایتعهدی امام رضا(ع) • رجاء بن ابی‌ضحاک • دهه کرامت • کنگره جهانی امام رضا(ع) • ابن‌الرضا • صلوات خاصه امام رضا(ع)
یاران امام رضا علیه‌السلام • حرم امام رضا(ع)

ن ب و مشهد
مساجد و مکان‌های زیارتی	حرم امام رضا(ع) • مسجد گوهرشاد • امام‌زاده یاسر و ناصر • مسجد کرامت • مسجد فیل
مراجع تقلید	سید حسن طباطبایی قمی • سید عبدالله موسوی شیرازی • سید عزالدین حسینی زنجانی • سید محمدهادی میلانی • سید حسین طباطبایی قمی
مدارس علمیه	حوزه علمیه مشهد • مدرسه آیت‌الله خوئی • مدرسه خیرات‌خان • مدرسه میرزا جعفر • مدرسه دو در • مدرسه نواب • مدرسه عباسقلی‌خان • مدرسه پریزاد • مدرسه علمیه سلیمانیه • فهرست مدارس علمیه مشهد • مکتب نرجس • مدرسه علمیه آیت‌الله موسوی‌نژاد
شخصیت‌ها و مشاهیر	شیخ حر عاملی • اباصلت هروی • علی فلسفی تنکابنی • حسنعلی نخودکی اصفهانی • حسنعلی مروارید • عباس واعظ طبسی • کاظم مدیرشانه‌چی • محمد واعظ‌زاده خراسانی • خواجه‌ربیع • ابوالقاسم فردوسی • عبدالجواد جودی خراسانی • حبیب خراسانی • محمود رامیار • محمدرضا شجریان • محمدباقر ساعدی خراسانی • محمدتقی بهلول • عباسعلی اسلامی
نهادها و مؤسسات	آستان قدس رضوی • بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی • دانشگاه علوم اسلامی رضوی • کتابخانه آستان قدس رضوی • کتابخانه مسجد گوهرشاد • کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علی(ع) • موزه آستان قدس رضوی
وابسته	کنگره هزاره شیخ طوسی • بقعه هارونیه • واقعه مسجد گوهرشاد • مشهد • طوس • ضریح امام رضا(ع) • نوقان • سناباد • مرو • مسیر حرکت امام رضا • کنگره جهانی امام رضا(ع) • خراسانی • بهشت رضا • پنجره‌فولاد • دائرةالمعارف آستان قدس رضوی • باب الرضا • باب الجواد • اسماعیل طلایی • مدفونان در حرم امام رضا(ع) • نقاره‌زنی
قم • تهران • اصفهان • شیراز