 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته می‌شوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
عراق با نام رسمی جمهوری عراق از کشورهای خاورمیانه و جنوب غرب آسیا است. بیشتر مردم این کشور شیعه‌اند. شیعیان این کشور غالباً در مناطق جنوبی و مرکزی سکونت دارند. مرقد شش تن از ائمه شیعه در شهرهای نجف، کربلا، کاظمین و سامرا و نیز مساجد مشهور شیعه مانند مسجد کوفه و مسجد سهله و سرداب غیبت، و حوزه علمیه نجف در این کشور واقع است. شیعیان بسیاری از سراسر جهان برای زیارت حرم امامان شیعه به عراق سفر می‌کنند. بزرگترین اجتماع شیعیان جهان هر ساله در راهپیمایی اربعین، در کربلا شکل می‌گیرد.
 | |||
| |||
| اطلاعات عمومی | |||
|---|---|---|---|
| نام رسمی | الجمهوریة العراقیة | ||
| دین رسمی | اسلام | ||
| جمعیت کل | ۴۴.۰۰۰.۰۰۰ | ||
| مساحت | ۴۳۷٬۰۷۲ | ||
| حکومت | جمهوری | ||
| واحد پول | دینار عراق | ||
| پایتخت | بغداد ۳۳°۲۰′ شمالی ۴۴°۲۳′ شرقی / ۳۳٫۳۳۳°شمالی ۴۴٫۳۸۳°شرقی | ||
| شهرهای مهم | بصره، اربیل، کربلا، نجف | ||
| ادیان(درصد) | اسلام ۹۷٪ (۶۰٪ شیعه ۳۷٪ سنی) • پیروان ادیان دیگر (مسیحیان، یهودیان، آشوریان و...) ۳٪ | ||
| زبان رسمی | عربی و کردی | ||
| سایت | سایت رسمی دولت عراق | ||
| اسلام | |||
| پیشینه اسلام | صدر اسلام | ||
| جمعیت مسلمانان | ۳۱،۱۰۸،۰۰۰ (۲۰۱۶م)(مرکز تحقیات pew در ۲۰۱۰) | ||
| درصد مسلمانان | ۹۷٪ | ||
| اطلاعات شیعی | |||
| جمعیت | ۲۲.۰۰۰.۰۰۰ (۲۰۱۶م) | ||
| درصد به جمعیت کشور | ۶۰٪ | ||
| پیشینه | صدر اسلام | ||
| وقایع تاریخی | جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نهروان • واقعه عاشورا • قیام مختار • قیام توابین • قیام زید بن علی • انتفاضه شعبانیه • انتفاضه صفر • جنگ ایران و عراق و... | ||
| آداب و رسوم | راهپيمایی اربعین در کربلا • مشعل گردانی در نجف | ||
| حکومت‌ها | بنی هاشم • آل بویه • صفویه • حمدانیان و... | ||
| احزاب | حزب الدعوه • مجلس اعلا • جنبش صدر • اتحاد کردهای فیلی | ||
| اقوام | کردهای فیلی • ترکمانان عراق | ||
| مراکز علمی | حوزه‌های علمیه نجف • بغداد • سامرا • حله • کربلا | ||
| زیارتگاه‌ها | حرم امام علی (ع) • حرم امام حسین (ع) • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم عباس بن علی و... | ||
| مساجد | مسجد کوفه • مسجد سهله • مسجد براثا • مسجد حنانه و... | ||
| مناطق شیعه‌نشین | نجف • کربلا • کوفه • حله • بغداد • و... | ||
سابقۀ تشیع در عراق به زمان امام علی(ع) برمی‌گردد و وقایع تاریخی صدر اسلام همچون جنگ جمل، صفین، نهروان، واقعه کربلا و قیام مختار در این کشور به وقوع پیوست. در این دوره تشیع در عراق گسترش یافت و از آنجا به دیگر مناطق از جمله ایران منتقل شد. هر چند در دولت‌های شیعی عراق همچون حمدانیان، آل بویه و صفویه، کم و بیش شیعیان در حکومت نقش داشتند. با تأسیس دولت عثمانی شیعیان از صحنه سیاسی حکومت عراق طرد شدند. در زمان اشغال عراق به دست انگلیسی‌ها شیعیان نقش فعالتری یافتند و محمدتقی شیرازی فتوای جهاد علیه انگیسی‌ها را صادر کرد. در همین دوره بود که حزب الدعوه از نخستین احزاب شیعی عراق، فعالیت سیاسی خود را آغاز کرد.
با روی کار آمدن حزب بعث عراق، سیاست طرد شیعیان شدّت بیشتری گرفت؛ پس از حمله عراق به کویت شیعیان علیه حکومت (حزب بعث) قیام کردند که به انتفاضه شعبانیه معروف شد. در پی این قیام باردیگر شیعیان از سوی نظام حاکم سرکوب شد و علاوه بر قتل عام شیعیان، بسیاری از رهبران شیعه زندانی، تبعید و یا کشته شدند.
پس از اشغال عراق توسط امریکا و سقوط صدام حسین در سال ۲۰۰۳م، شیعیان وارد صحنه سیاسی عراق شدند. در ساختار سیاسی جدید عراق، نخست وزیر از شیعیان انتخاب می‌شود.
پیشینه تاریخی عراق به پیش از میلاد برمی‌گردد؛ سومریان، اکدی‌ها، آشوری‌ها، اموری‌ها و کلدانی‌ها نخستین تمدن‌های عراق بودند. مسلمانان در سال ۱۴ قمری، مدائن را تصرف کردند و عراق در زمان خلیفه دوم جزئی از قلمرو اسلامی شد.
جغرافیا
عراق از کشورهای خاورمیانه و جنوب غرب آسیا است که از جنوب با عربستان سعودی و کویت، از غرب با اردن و سوریه، از شرق با ایران و از شمال با ترکیه همسایه است. عراق در جنوب، مرز آبی کوچکی با خلیج فارس دارد. دو رود دجله و فرات از شمال به جنوب این کشور روان هستند و به خلیج فارس می‌ریزند.[۱] مساحت عراق ۴۳۸،۳۱۷ کیلومتر مربع است.
کردستان عراق منطقه‌ای خودمختار در بخش شمال کشور عراق است. اقلیم کردستان دارای پارلمان ۱۰۰ نفره، نخست‌وزیر و هیات دولت محلی است. ۱۷ درصد بودجه کشور عراق به اقلیم کردستان اختصاص دارد. زبان رسمی آن کردی و پرچمش هم از پرچم عراق متفاوت است. اربیل پایتخت اقلیم کردستان، و سلیمانیه از شهرهای مهم آن است.[۲] روز عاشورا در کردستان عراق تعطیل رسمی است.[۳]
اقوام و مذاهب
نمودار نژادها در عراق عرب (70٪) کرد (20٪) فارس (4٪) ترکمن (6٪) دیگر (۰٪)
ترکیب جمعیت عراق از نظر نژاد، ۷۰٪ عرب، ۲۰٪ کرد، ۴٪ فارس و ۶٪ ترکمن و سایر اقوام است. در شهرهای شمالی ترک‌زبان‌هایی زندگی می‌کنند که مردم عراق آنها را ترکمن می‌خوانند.[۴]
مردم عراق از نظر مذهبی به شیعه و سنی تقسیم می‌شوند. حدود ۶۰٪ جمعیت آن شیعه، ۳۷٪ سنی و ۳٪ پیروان سایر ادیان (مسیحیان، یهودیان، آشوریان و...) هستند.[۵]
عرب‌های شیعه که بیشتر جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند، عموما در جنوب و مرکز این کشور ساکنند. اهالی کربلا، دیوانیه، حله، ذی قار، عماره و کوت شیعه‌اند. همچنین در استان‌های دیالی، بغداد و بصره اکثریت با شیعیان است. در نقاط دیگر نیز شیعیان پراکنده‌اند.[۶] عرب‌های سنی در بخش شمالی عراق تمرکز یافته‌اند. کردها، در مناطق کوهستانی شمال شرق کشور سکونت دارند. سلیمانیه و موصل کانون اصلی آنهاست.[۷]
| جمعیت کل | مسلمانان | شیعیان | درصد شیعیان | سال | منبع |
|---|---|---|---|---|---|
| ۲۳.۱۵۰.۹۲۶ | - | ۷۰ ٪ | ۲۰۰۰م | دائرة المعارف امام حسین(ع) | |
| ۲۳،۳۳۱،۹۸۵ | ۲۲،۶۳۲،۰۲۵ | ۱۵،۱۶۶،۷۹۰ | ۶۵ ٪ | کتاب شیعیان جهان[۱۰] | |
| ۲۸.۹۴۵.۶۵۷ | ۲۸.۰۸۶.۰۱۷ | ۱۷.۳۷۲.۷۹۴ - ۱۸.۸۲۰.۵۲۷ | ۶۰- ۶۵ ٪ | ۲۰۰۷م | «سازمان CIA» |
| ۲۸.۸۰۰.۰۰۰ | ۱۸.۱۵۸.۴۰۰ | ۶۳ ٪ | ۲۰۰۸م | مجمع جهانی اهل بیت | |
| ۳۵.۰۰۰.۰۰۰ | ۳۰.۴۲۸.۰۰۰ | ۲۲.۰۰۰.۰۰۰ - ۱۹.۸۰۰.۰۰۰ | ۶۵-۷۵ ٪ | ۲۰۰۹م | آمار انجمن دین و زندگی مؤسسه PEW |
| ۳۰،۴۲۸،۰۰۰ | ۱۹،۸۰۰،۰۰۰ | مجله گنجینۀ مجمع جهانی اهل بیت[۱۱] |
اقوام شیعه
ترکمانان
بیشتر ترکمانان عراق پیرو مذهب شیعه هستند. گفته شده که گسترش تشیع ترکمانان به زمان شاه روح، نوادۀ تیمور گورکانی و سپس دولت قراقويونلوها و حکومت صفویه مربوط است. ترکمانان در شهرهای تلّعفر، داقوق، تازه خورماتو و ناحیه بشیر در مسیر کرکوک به سمت جنوب ساکنند. همچنین شماری از ترکمانان شیعه در مناطق التون، کوبری، کرکوک و کفری، در کنار کردهای سنی زندگی می‌کنند.[۱۲][۱۳]
کردهای فیلی
کردهای شیعی معروف به کردهای فیلی در استان‌های دیالی، واسط، میسان، بصره و به‌ویژه در منطقه خانقین و محلۀ عقدالاکراد در بغداد زندگی می‌کنند. این کردها، شاخه‌هایی از عشایر کرد ایلام و کرمانشاه هستند و ارتباطی با کردهای شمال عراق ندارند و به لحاظ سیاسی خود را مستقل می‌دانند. در گذشته رفت و آمدشان به ایران زیاد بوده است، به همین دلیل به زبان فارسی، عربی و ترکی آشنا هستند. تعدادی از آنان در اربیل و کرکوک نیز زندگی می‌کنند. به گفته رسول جعفریان کردهای فیلی عراق نزدیک به یک میلیون نفر هستند، منابع دیگر جمعیت آنها را تا یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر برآورد کرده‌اند.[۱۴] کردهای فیلی دز زمان حاکمیت حزب بعث عراق به صورت گروهی از عراق اخراج و تابعیت عراقی شان لغو گردید. تعدادی نیز وادار شدند خود را عرب معرفی کرده و حتی تشیع خود را پنهان می‌کردند. با سقوط صدام حسین در ۲۰۰۳م کردهای فیلی به رعاق بازگشتند [۱۵] و با عنوان اتحاد اسلامی کردهای فیلی عراق در صحنه سیاسی عراق فعالیت دارند.[۱۶]
شبک‌ها
شَبَک‌ها از اقوام عراقی هستند که به زبان خاصی نزدیک به زبان کردی صحبت می‌کنند. اکثر شبک‌ها از لحاظ مذهبی پیوند نزدیکى با مذهب علویان آناتولی (قزلباش) دارند. محل اصلی زندگی شبک‌ها در استان موصل است. نزدیک به ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار شبک در این استان زندگی می‌کنند. ۵۰ روستا و شهرک در منطقه استان نینوا محل زندگی شیعیان شبک عراق است.
جمعیت استان‌های عراق بر اساس آمار ۲۰۰۴
| استان | مذهب | جمعیت | نسبت جمعیت به کل عراق | استان | مذهب | جمعیت | نسبت جمعیت به کل عراق | استان | مذهب | جمعیت | نسبت جمعیت به کل عراق |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ذی قار | شیعه | ۱۴۵۸۵۰۰ | ۵/۳۷ | قادسیه | شیعه | ۹۲۴۹۰۰ | ۳/۴۱ | اربیل | سنی | ۱۳۴۹۲۰۰ | ۴/۹۸ |
| دیالی | شیعه | ۱۳۹۷۵۰۰ | ۵/۴۹ | بابل | شیعه | ۱۳۵۴۷۰۰ | ۵/۳۶ | دهوک | سنی | ۴۹۶۱۰۰ | ۱/۸۳ |
| میسان | شیعه | ۷۸۴۳۰۰ | ۲/۸۹ | نینوا | سنی | ۲۵۱۴۸۰۰ | ۹/۲۷ | سلیمانیه | سنی | ۱۶۷۷۵۰۰ | ۶/۱۸ |
| نجف | شیعه | ۹۵۴۱۰۰ | ۳/۵۲ | المثنی | شیعه | ۵۳۷۷۰۰ | ۱/۹۸ | الانبار | سنی | ۱۲۶۰۲۰۰ | ۴/۶۴ |
| کربلا | شیعه | ۷۳۱۵۰۰ | ۲/۶۹ | واسط | شیعه | ۹۶۴۶۰۰ | ۳/۵۵ | صلاح‌الدین | سنی | ۱۱۱۳۴۰۰ | ۴/۱ |
| بصره | شیعه | ۱۹۱۶۰۰۰ | ۷/۰۶ | بغداد | شیعه-سنی | ۹۶۴۶۰۰ | ۳/۵۵ | تمیم | سنی | ۹۷۲۲۰۰ | ۳/۴۲[۱۷] |
تاریخچه
عراق پیشینه تاریخی بسیار کهنی دارد؛ از این رو، در جای جای آن، آثار تاریخی و باستانی از دوره‌های گوناگون، از هزاران سال پیش از میلاد تا پس از ظهور اسلام وجود دارد. سرزمین کنونی عراق در گذشته بین النهرین نامیده می‌شد و از قدیمی‌ترین مراکز تمدن آسیا بود.[۱۸]
پیش از اسلام
سرزمین عراق یا بین النهرین از حدود شش هزار سال قبل، تمدن‌های کهنی را در خود جای داده است.[۱۹] سومریان، اکدی‌ها، آشوری‌ها، اموری‌ها و کلدانی‌ها نخستین تمدن‌های باستانی عراق را چند هزار سال پیش از میلاد بنا نهادند. از پادشاهان نامدار این دوره حمورابی است. قانون او نخستین قانون مدون و مکتوب جهان محسوب می‌شود. پایتخت او شهر بابل بود که آبادترین شهر دنیای باستان به شمار می‌رفت.[۲۰]
حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد، کورش از شاهان هخامنشی، مرکز و شمال بین النهرین را به ایران ملحق کرد. پس از هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان بر عراق حکومت کردند. عراق در دوره ساسانی اهمیت بسیاری یافت و تیسفون (مداین) پایتخت شد. ایوان مداین (طاق کسری) از آثار این دوره است.[۲۱]
ساسانیان (۲۲۶ـ۶۵۲م) چهار قرن عراق را در تصرف خود داشت تا اینکه در سال ۱۶ قمری، سپاه مسلمانان، لشکریان ایران را شکست داد و دین اسلام وارد عراق و ایران شد.[۲۲] عراق کنونی در دوران پیش از اسلام، بخشی از ایران بود.[۲۳]
پس از اسلام
مدائن در سال ۱۴ هجری به تصرف مسلمانان درآمد. مسلمانان نیمه جنوبی بین‌النهرین را عراق و نام شمالی آن را جزیره می‌گفتند.[۲۴] سلمان فارسی و حذیفه بن یمان، از صحابه پیامبر اسلام، مدت‌ها حاکم مدائن بودند.[۲۵] در زمان خلیفه دوم، عراق جزئی از قلمرو اسلامی شد.[۲۶] امام علی(ع) در سال ۳۵ قمری مرکز حکومت را از حجاز به کوفه انتقال داد. سه جنگ جمل، صفین و نهروان در این سرزمین به وقوع پیوستند. در ۶۱ ق امام حسین(ع) و یارانش در کربلا، توسط یزید بن معاویه به شهادت رسیدند.[۲۷]
در زمان عباسیان بغداد مرکز خلافت شد.[۲۸] در سال ۶۵۶ق مغول‌ها عراق را تصرف کردند. سپس بخش‌هایی از عراق امروزی، تحت تسلط آق قویونلوها و صفویه قرار گرفت. قوای عثمانی در ۱۵۳۵م، عراق را به تصرف خود درآوردند. هنگامی که این سرزمین تحت قلمرو عثمانی درآمد به ایالت بغداد معروف شد.[۲۹]
عراق در ۱۹۱۹م از عثمانی جدا شد و تحت سرپرستی بریتانیا درآمد. با به قدرت رسیدن فیصل اول، «پادشاهی عراق» نام گرفت[۳۰] با مخالفت علمایی چون میرزا محمدتقی شیرازی، محمد خالصی‌زاده و آیت‌الله کاشانی با سرپرستی بریتانیا بر عراق، در سال ۱۹۳۲م استقلال یافت.[۳۱]
در ۱۹۵۸م عبدالکریم قاسم با کودتایی نظام سلطنتی را برانداخت و در کشور اعلام جمهوری کرد.[۳۲] ۱۰ سال بعد با روی کار آمدن بعثی‌ها، این کشور به جمهوری دموکراتیک خلق عراق تغییر نام داد.[۳۳]
پس از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش در ایران، صدام حسین در سال ۱۳۵۸ش/۱۹۷۹م به قدرت رسید و در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ش، جنگی علیه ایران آغاز کرد که ۸ سال طول کشید. عراق در سال ۱۹۹۱م به کویت حمله کرد.[۳۴] در ۲۹ اسفند ۱۳۸۱ش نیروهای امریکایی و انگلیسی به بهانه مجازات صدام حسین، و حاکم کردن دموکراسی بر این کشور، به عراق حمله نظامی کردند.[۳۵] در ۳۰ ژانویه ۲۰۰۵ انتخابات مجلس عراق برگزار شد. جلال طالبانی ریاست جمهوری و ابراهیم جعفری نخست وزیری را به عهده گرفتند. در ۲۵ اکتبر ۲۰۰۵ قانون اساسی عراق به تصویب رسید. در آوریل ۲۰۰۶ نوری مالکی جای ابراهیم جعفری را گرفت و تا اوت ۲۰۱۴ در این سمت بود. رئیس جمهور کنونی عراق برهم صالح و نخست‌وزیر آن مصطفی کاظمی است.
وقایع مهم تاریخی
جنگ‌های امام علی(ع)
- جنگ جمل
نخستین جنگ امام علی(ع) در زمان حکومتش با گروهی از مسلمانان به رهبری عایشه، طلحه و زبیر در سال ۳۶ قمری در خُرَیبَه، از نواحی بصره رخ داد.[۳۶] این جنگ سرانجام با پیروزی سپاه امام به پایان رسید.[۳۷]
- جنگ صفین
جنگ صفین، نبردی که در زمان حکومت امام علی(ع) بین سپاه او و لشکر معاویة بن ابی‌سفیان در سال ۳۷ قمری در منطقه صفین (منطقه‌ای در غرب رقّه) به وقوع پیوست و سرانجام منجر به حکمیت شد.[۳۸]
- جنگ نهروان
جنگ نهروان، نبرد امام علی(ع) با خوارج بود که در ۳۸ق در منطقه نهروان رخ داد. خوارج با اعتراض به حکمیت و با سر دادن شعار «لا حکم الّا لله» به جنگ با حضرت علی(ع) پرداختند.
صلح امام حسن(ع)
امام حسن(ع) در سال ۴۱ قمری در ناحیه مَسکِن قرارداد صلحی با معاویه بن ابی‌سفیان امضا کرد. بر اساس این قرارداد، حکومت به معاویه واگذار شد و عدم نصب جانشین از سوی معاویه و همچنین حفظ جان یاران و شیعیان امام علی(ع)، از مهمترین مفاد صلح‌نامه بود.[۳۹]
واقعه کربلا
۱۰ محرم سال ۶۱ قمری، سپاه یزید به فرماندهی عمر بن سعد امام حسین(ع) و یارانش را در کربلا به شهادت رساند. این حادثه به واقعه کربلا مشهور شد.
قیام‌ها
- قیام مختار
مختار بن ابوعبید ثقفی در سال ۶۶ قمری به خونخواهی امام حسین(ع) قیام کرد. شیعیان کوفه او را در این امر همراهی کردند. او در این قیام شمر بن ذی الجوشن، خولی بن یزید، عمر بن سعد و عبیدالله بن زیاد را به قتل رساند.
- قیام توابین
نخستین قیام شیعی پس از واقعه عاشورا که با هدف خونخواهی امام حسین(ع) و به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی در منطقه «عین الورده» انجام گرفت.
- قیام زید بن علی
زید بن علی در سال ۱۲۲ قمری قیام کرد که منجر به شهادتش شد. آگاهی زید از ستم‌های بنی‌امیه و دعوت مردم کوفه از وی، از انگیزه‌های او برای قیام بود. پس از شهادت زید، یارانش جنازه او را شبانه دفن کردند. امویان جنازه زید را بیرون کشیده و سرش را از بدنش جدا کردند و برای هشام بن عبدالملک فرستادند و بدنش را به دار آویختند. بدن وی تا زمان مرگ هشام بر دار ماند و پس از آن به امر ولید، جنازه را از دار پایین آورده، سوزانده و خاکسترش را به باد دادند.
حضور امامان شیعه در عراق
| امام | مدت امامت | حضور در عراق | خلفای معاصر | مدت خلافت | وقایع در عراق |
|---|---|---|---|---|---|
| امام علی(ع) | ۲۹ سال (۱۱-۴۰ق) | کوفه (پس از پذیرش حکومت) | ابوبکر عمر عثمان |
۴ سال و ۹ ماه | جنگ جمل جنگ صفین جنگ نهروان |
| امام حسن(ع) | ۱۰ سال (۴۰-۵۰ق) | کوفه (تا صلح با معاویه) | معاویة | ۶ ماه | صلح با معاویه |
| امام حسین(ع) | ۱۱ سال (۵۰-۶۱) | کوفه (تا صلح امام حسن(ع) با معاویه) کربلا (در جریان واقعه عاشورا) |
معاویة(۴۱-۶۰ق) یزید(۶۰-۶۴ق) |
واقعه کربلا | |
| امام سجاد(ع) | ۳۴ سال (۹۵-۶۱) | کربلا(در جریان واقعه عاشورا) کوفه(در دوران اسارت) |
یزید (۶۱-۶۴ق) عبد الله بن زبیر (مکه)(۶۱-۷۳) معاویة بن یزید(۶۴) مروان بن حکم( ۶۵) عبدالملک بن مروان(۶۵-۸۶) ولید بن عبد الملک(۸۶-۹۶) |
واقعه کربلا قیام توابین قیام مختار | |
| امام باقر(ع) | ۱۹ سال (۹۵-۱۱۴) | کربلا (در جریان واقعه عاشورا) | ولید بن عبدالملک(۸۶-۹۶) سلیمان بن عبدالملک(۹۶-۹۹) عمر بن عبدالعزیز(۹۹-۱۰۱) یزید بن عبدالملک(۱۰۱-۱۰۵) هشام بن عبدالملک(۱۰۵-۱۲۵) |
واقعه کربلا قیام توابین قیام مختار | |
| امام صادق(ع) | ۳۴ سال (۱۴۸-۱۱۴) | کوفه (در اواخر عمر؛ تربیت شاگرد)[۴۰] | ولید بن یزید(۱۲۵-۱۲۶) ولید بن عبدالملک(۱۲۶-۱۲۶) ابراهیم بن الولید(۱۲۶-۱۲۷) مروان بن محمد(۱۲۷-۱۳۲) ابوالعباس سفاح(۱۳۲-۱۳۶) منصور دوانیقی(۱۳۶-۱۵۸) |
قیام زید بن علی | |
| امام کاظم(ع) | ۳۵ سال (۱۴۸-۱۸۳) | بغداد (زندانی) |
منصور دوانیقی(۱۳۶-۱۵۸ق) |
||
| امام رضا(ع) | |||||
| امام جواد(ع) | ۱۷ سال (۲۰۳-۲۲۰) | بغداد(اواخر عمر به دستور معتصم) | مأمون(۱۹۳تا ۲۱۸ق) معتصم(۲۱۸ تا ۲۲۷ق) |
||
| امام هادی(ع) | ۳۴ سال (۲۲۰-۲۵۴) | سامرا (به دستور متوکل عباسی در ۲۳۳ ق تا زمان شهادت در آنجا بود) | معتصم(۲۱۸-۲۲۷) واثق(۲۲۷-۲۳۲) متوکل(۲۳۲-۲۴۸) منتصر(۲۴۸-۲۵۲) معتز(۲۵۲-۲۵۵) |
||
| امام عسکری(ع) | ۴ سال (۲۵۴-۲۶۰) | به همراه پدرش به سامرا آورده شد. | معتز (۲۵۲-۲۵۵) مهتدی (۲۵۵ـ۲۵۶ق) معتمد (۲۵۶ـ ۲۷۹ق) |
||
| امام زمان(عج) | امام مهدی(عج) در ۲۵۵ق در سامرا زاده شد. |
حاکمان عراق
پیش از اسلام
عراق پیش از اسلام تحت سلطه سومریان، آشوریان، بابلیان، هخامنشیان، ساسانیان و... بود، از این‌رو پادشاهان بسیاری همچون بُخت نصر، کورش هخامنشی و اسکندر مقدونی بر آن حکمرانی کردند.
بنی هاشم
بنی‌هاشم، تیره‌ای از قبیله قریش است که نسبشان به هاشم بن عبد مناف می‌رسد. رسول خدا(ص) و امامان شیعه از این تیره بوده‌اند. از بنی‌هاشم، امام علی(ع) و فرزندش امام حسن(ع) برای مدتی خلافت را در دست گرفتند. امام علی(ع) مرکز خلافت را از مدینه به کوفه منتقل کرد. امام حسن مجتبی(ع) در سال ۴۰ق، پس از شهادت پدرش حکومت را در دست گرفت. اما طولی نکشید که در سال ۴۱ق با صلح با معاویه حکومت را به او واگذار کرد.
امویان
بنی‌امیه (حکومت:۴۱-۱۳۲ق)، تیره‌ای از قبیله قریش هستند که نسبشان به امیة بن عبدشمس بن عبدمناف می‌رسد. امویان در ۴۱ق قدرت را در دست گرفتند و تا ۱۳۲ق بر عراق حکومت کردند. امویان خلافت را به سلطنت تبدیل کردند. بنی‌امیه با بنی‌هاشم دشمنی داشتند.[۴۱] معاویه و یزید نخستین خلفای اموی بودند. معاویه بن ابی‌سفیان:او نخستین خلیفه اموی بود. معاویه با صلح با امام حسن(ع) در ۴۱ق رسما حکومت را در دست گرفت. او مرکز خلافت را از کوفه به شام منتقل کرد. در زمان امام علی(ع) جنگ صفین را به راه انداخت.[۴۲] یزید بن معاویه: یزید (۲۵-۶۴ق) دومین خلیفه اموی بود و پس از پدرش به خلافت نشست. پدر یزید، معاویة بن ابوسفیان و مادرش، هند دختر عتبه از دشمنان سرسخت پیامبر اسلام(ص) پیش از فتح مکه بودند.[۴۳] یزید، نخستین کسی بود که بر خلاف سنّت خلفای پیشین، به انتصاب پدرش و به صورت موروثی مدعی خلافت شد. او به نواختن ساز و شرب خمر شهرت داشت.[۴۴] از مهمترین جنایات او می‌توان به واقعه کربلا، واقعه حره[۴۵] و حمله به کعبه[۴۶] اشاره کرد.[۴۷]
عباسیان
بنی‌عباس، بزرگترین سلسله خلفای اسلامی هستند که نسب آنان به عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اکرم(ص) می‌رسد. هر چند خلافت عباسیان با سفاح آغاز شد اما منصور را بنیانگذار آن می‌دانند. دوران زندگی امام ششم تا یازدهم از امامان شیعه، با خلافت عباسیان همزمان شد. این ۶ امام شیعه توسط خلفای وقت به شهادت رسیدند.
|
امامان معاصر با خلفای عباسی | |
| امامان شیعه معاصر با خلفای بنی عباس | |
|
امام شیعه امام صادق(ع) |
خلیفه عباسی سفاح، منصور |
عثمانیان
عثمانیان از سلسله‌های حکومتی در عراق بودند. سلطان سلیمان قانونی، از پادشاهان سنی عثمانی، در آبادانی نجف تلاش فراوانی کرد. او و پادشاهان شیعی صفوی در یک رقابت گسترده به نجف رونق زیادی بخشیدند.
حکومت‌های شیعی
- آل بویه: حکومت شیعی آل بویه از ۳۲۸ تا ۴۴۶ق در ایران و عراق بر حکومت عباسی تسلط یافت. این حکومت نخست در ایران تأسیس شد و سپس توسط احمد بن بویه به عراق هم کشیده شد. قدرتمندترین حاکم این دولت عضدالدوله بود. پس از او به دلیل اختلافات امرای آل بویه، زمینه‌های سقوط این حکومت شیعی فراهم شد و سرانجام سلطان محمود غزنوی به آن پایان داد. آنان با داشتن وزرایی شیعی چون ابن‌عمید، صاحب بن عباد، مهلبی و ابن‌سینا به گسترش تشیع کمک کردند. رسمی کردن مراسم سوگواری در روز عاشورا، نوشتن برخی شعائر شیعه بر سردر مساجد بغداد، زیارت قبور ائمه اطهار، ساختن مساجد و تأسیس ساختمان‌هایی در کربلا و نجف برای زائران، از جمله خدمات آل بویه بوده است.
- ایلخانان: ایلخانان مغول از دولت‌های شیعی حاکم در ایران هستند که در قرن هشتم و نهم بر عراق حکومت می‌کردند. برخی از دولتمردان ایلخانی در حرم امام علی(ع) دفن شده‌اند.
- صفویان: صفویان، از سلسه‌های حکومتی شیعی در ایران بودند که پایه‌های اصلی دولت خود را بر اساس مذهب تشیع بنا نهادند. بارزترین اقدام این دولت، رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع در حوزه فرهنگی ایران آن روز بود. انتقال آب فرات به نجف و عمده‌ترین بازسازی حرم کاظمین به دستور شاه اسماعیل صفوی از مهمترین خدمات آنان در عراق بود.
حکومت‌های محلی شیعی
| حاکمان بنی مزید | |
|
حاکم سناءالدوله علی بن مزید |
دوره سلطنت ۳۵۰-۴۰۸ |
- حمدانیان، از خاندان‌های شیعی دوازده امامی حاکم بر موصل و حلب، در قرن سوم و چهارم قمری بودند[۴۸]. مؤسس حکومت حمدانیان در موصل، ابوالهیجاء عبداللّه بن حمدان بود.[۴۹] وی در ۲۸۳ق دیوار پیرامون شهر نجف را بازسازی کرد و قبه‌ای بزرگ بر روی قبر امام علی(ع) ساخت. حفاظت از مرزهای قلمرو اسلامی در مقابل تهاجم رومی‌ها و درج اسامی پنج تن(ع) بر روی برخی سکه‌ها، از دیگر اقدامات دینی او بود.[۵۰]
- مزیدیان(حکومت:۳۵۰-۴۵۴ ق)، شاخه‌ای از اعراب بنی اسد بودند که در قرن‌های نخستین در محلی میان هیت و کوفه استقرار یافتند.[۵۱] علی بن مزید مشهور به سناءالدوله در حکومت احمد معزالدوله اجازه یافت در زمین‌های میان کوفه و هیت امارتی تحت نظر بویه پدید آورد. با آنکه آنان شهرهای کوفه و بصره را زیر سلطه خود درآوردند، شهر جدید حله را تأسیس کردند و آن را پایتخت خود قرار دادند.[۵۲] تأسیس حوزه علمیه حله مهمترین اقدام علمی - فرهنگی مزیدیان در قرن پنجم بود.[۵۳]
- دولت شیعی شاهینیه(حکومت:۳۳۸-۳۸۱ ق): این سلسله در بطایح، منطقه‌ای حد فاصل واسط و بصره پدید آمد. بناینگذار آن عمران بن شاهین بود[۵۴]. وی با امان خواستن از ابوالقاسم بریدی، به امارت جامده و نواحی بطایح منصوب شد.[۵۵]
- دولت شیعی بنی عقیل: شاخه‌ای از قبیله عامر بن صعصعه بودند که پیش از اسلام از جزیرة العرب به عراق کوچ کردند و تابع حمدانیان شدند. زمانی که قدرت بنی حمدان رو به ضعف نهاد، بنی عقیل بر موصل چیره شدند. بعدها دامنه حکومت آنان از بغداد تا حلب گسترش یافت و سرانجام در مقابله با حملات سلجوقیان، رهبری نظامی عراق را به امرای ترک واگذار کردند. پس از اینکه قدرت را از دست دادند، به سوی مراتع پیشین خود در شرق عربستان بازگشتند.[۵۶]
- بریدیان، از جمله خاندان‌های شیعی در عراق بودند که در اوائل قرن چهارم قمری بر جنوب عراق و خوزستان فرمانروایی داشتند. در آغاز ۳۲۰ قمری ابویوسف بریدی عهده‌دار بصره و توابع آن شد.[۵۷] ابوعبدالله بریدی در ۳۲۹ بر واسط و بغداد تسلط یافت و المتقی عباسی را وادار کرد تا منصب وزارت عباسیان را به او واگذار کند. اما طولی نکشید که وزارت از او پس گرفته شد[۵۸]. در زمان آل بویه، ابوالقاسم بریدی به فرمانروایی بصره برگزیده شد و در ۳۳۵ قمری حکومت واسط و اطراف آن نیز به او واگذار شد. تا سال ۳۴۹ بر بصره حکومت داشت.[۵۹]
- مشعشعیان: دولت شیعی توسط محمد بن فلاح مشعشعی، از شاگردان ابن‌فهد حلی در جنوب ایران و عراق پایه‌ریزی شد.[۶۰]
پیشینه تشیع
پیشینه تشیع در عراق به زمان امام علی(ع) برمی‌گردد. تشیع در آن زمان در کوفه خود را آشکار ساخت. تعداد پرشماری از محدثان کوفی، شیعه بودند و میراث تشیع را در نیمه قرن دوم به بغداد منتقل کردند.[۶۱] با آنکه زادگاه تشیع مدینه است، اما کوفه پایگاه اصلی تشیع به شمار می‌رفت و تاریخ این شهر با تشیع درآمیخته است تا بدانجا که ابوبکر خوارزمی (م۳۸۳) در نامه‌ای به شیعیان نیشابور، تشیع را پدیده‌ای عراقی معرفی می‌کند.[۶۲] در زمان امویان دست کم یک سوم شهر کوفه شیعه بودند.[۶۳]
تشیع در عراق، نخست در قرن دوم و سوم هجری از کوفه به بغداد منتقل شد به گونه‌ای که محلۀ کرخ بغداد، که امروزه سنی‌نشین است، در آن دوره شیعه‌نشین بود. در قرن چهارم، با حمایت دولت شیعی آل بویه شهرهای کربلا، نجف و کاظمین اهمیت یافت.[۶۴]
زمانی که عراق به تصرف صفویان درآمد بسیاری از بازرگانان شیعه ایرانی و هندی به عراق آمدند. پس از مهاجرت قبایلی از عربستان به عراق، شیعیان بر آنها تاثیر گذاشتند و سبب جذب آنها به تشیع شدند.[۶۵]
جغرافیای تشیع در عراق
بیشترشیعیان عراق در جلگه آبرفتی عراق، یعنی مناطق مرکز و جنوب این کشور زندگی می‌کنند. این منطقه، که در قدیم به آن سَواد می‌گفتند، از نظر اقتصادی اهمیت فراوانی دارد. زیرا بیشتر زمین‌های کشاورزی عراق را دربر می‌گیرد و از سویی ذخایر نفتی بسیاری نیز در این منطقه یافت می‌شود.
غیر از شهرهای مقدس شیعی همچون نجف، کربلا و کوفه که شیعه‌نشین بوده و هستند، شهرهای دیگری نیز دارای پیشینه شیعی بوده و اکنون نیز دارای جمعیت شیعی هستند:
تشیع در بصره
در جنگ جمل گروه بسیاری از شیعیان بصره به مخالفت با اصحاب جمل پرداختند. قبیله عبدالقیس در این شهر زندگی می‌کردند و شیعه امام علی(ع) به شمار می‌رفتند. قبایل خزاعه و بجیله بر مذهب تشیع بودند. زمانی که امام حسین(ع) به سمت کوفه آمد، نامه‌ای برای شیعیان بصره نوشت و آن را همراه غلام خود به این شهر فرستاد. شیعیان در منزل ماریه عبدیه دختر سعد اجتماع کردند. شریک بن اعور از چهرهای برجسته شیعه در بصره بود که اندکی پیش از شهادت مسلم در کوفه درگذشت. تعبیر شیعة البصره در منابع کهن آمده است. عبدالعزیز جلودی از نویسندگان شیعی در بصره بود. اسامی صدها نفر از شیعیان برجسته بصره در کتاب النصرة لشیعة البصرة آمده است. حاکمان شیعی همچون بریدیان، شاهینیه، بنی مزید و... در نواحی بصره قدرت را در دست گرفتند.
در دو قرن اخیر، تشیع در بصره رشد چشمگیری داشته و بسیاری از قبایل شیعی، از اطراف به این شهر کوچ کرده‌اند به طوری که به‌جز منطقه الزبیر، که مخلوطی از شیعه و سنی است، یکسره شیعی شده است.[۶۶]
تشیع در بغداد
از زمانی که بغداد تأسیس شد، مهاجرانی از کوفه، بصره و خراسان، در منطقه کرخ بغداد ساکن شدند؛ از جمله بسیاری از بزرگان شیعه که از اشراف بغداد و کارگزاران دولتی بودند. در منابع، از کرخ به محله رافضه یاد شده است[۶۷]. یاقوت حموی می‌نویسد: اهل الکرخ کلهم شیعة امامیة لا یوجد فیهم سنی البتة[۶۸][۶۹]. از سال ۳۳۴ق که آل بویه به بغداد آمدند، با حمایت آشکار از شیعه و علنی شدن مراسم شیعه در روز عاشورا و غدیر، درگیری میان سنیان محله باب البصره و شیعیان کرخ آغاز شد. با آمدن ترکان، شیعیان مورد اذیت و آزار قرار گرفتند. در مأذنه‌های کرخ حی علی خیر العمل گفته می‌شد که نشانه تسلط کامل شیعیان در آن منطقه بود.[۷۰] یکی از نقاط مهم کرخ، محله و مسجد براثا بود. مسجد براثا مکانی مقدس برای شیعیان بود و بارها مورد تخریب و ویرانی قرار گرفت[۷۱] و امروزه یکی از مراکز مهم اجتماع شیعیان برای نماز جمعه در بغداد است.[۷۲] به جز منطقه کرخ، بسیاری از شیعیان در منطقه باب الطاقه زندگی می‌کردند. حسین بن روح نوبختی در محله‌ای در حاشیه رصافه و باب الطاق زندگی می‌کرد که به نام نوبختیه نامیده می‌شد. مرقد وی در همان جاست و در حال حاضر به سوق الشورجه شناخته می‌شود که یکی از مناطق شیعه‌نشین بغداد امروزی است.[۷۳] مقابر قریش قبرستانی در شمال غربی بغداد، جایی بود که به مناسبت دفن امام کاظم و امام جواد علیهماالسلام به کاظمین شهرت یافت. سید مرتضی، خواجه نصیرالدین طوسی و شمار دیگری از شخصیت‌های شیعه در آنجا مدفونند.[۷۴]
امروزه شیعیان بخش بزرگی از جمعیت بغداد را تشکیل می‌دهند و بنابر برخی آمارها و گزارش‌ها، اکثریت جمعیت این شهر شیعیان هستند.[۷۵] شهرک صدر در شرق بغداد با بیش از دو و نیم میلیون جمعیت، یکی از مناطق شیعه‌نشین بغداد به شمار می‌آید.[۷۶]
تشیع در واسط
واسط شهری است که حجاج بن یوسف برای خود در حاشیه دجله و میان راه کوفه و بصره ایجاد کرد و به همین دلیل واسط نامیده شد. بعدها شهر واسط به دلیل طغیان رودخانه از میان رفت. اما امروزه استانی در عراق که مرکز آن الکوت است، واسط نام دارد و یک منطقه شیعه‌نشین است. سعید بن جبیر از مشهورترین تابعین که دارای تمایلات شیعی بود و نزد ابن‌عباس شاگردی کرد، آنجا می‌زیست. وی به دستور حجاج کشته شد و قبر او زیارتگاه مسلمانان شد. شهر واسط از شهرهایی بود که در دوره عباسیان به تدریج محل اقامت شیعیان امامی و زیدی گردید؛ هشام بن حکم متکلم مشهور شیعی به رغم اینکه در کوفه به دنیا آمد، اما رشدش در واسط و تجارتش در بغداد بود. ابراهیم بن حیان اسدی کوفی از اصحاب امام صادق(ع) از کوفه به واسط رفت و در آنجا ساکن شد. عبیدالله بن ابی زید احمد انباری، احمد بن سهل واسطی، علی بن بلال بغدادی و علی بن محمد شاکر لیثی واسطی نویسنده کتاب عیون الحکم و المواعظ در شهر واسط زندگی می‌کردند. حسن بن علی بن نصر بن عقل، معروف به ابوعلی عبدی واسطی بغدادی از شاعران عراق در قرن ششم قمری بود که برای امرای مختلفی شعر می‌سرود. ابوالفضل اسفندیار بن موفق بن محمد بن یحیی از شاعران شیعه در واسط زاده شد. محمد بن فلاح مشعشعی بنیانگذار دولت شیعی مشعشعی در جنوب ایران و عراق، در واسط زاده شد و در حله تحصیل کرد و از شاگردان ابن‌فهد حلی بود. شماری از فرزندان ائمه نیز در این منطقه مدفونند.[۷۷]
تشیع در نیمه شمالی عراق
تشیع در سامرا سابقه چندانی ندارد. تنها میرزای شیرازی دوران مرجعیت خود را در این شهر سپری کرد. اما بلد در فاصله ۲۰ کیلومتری سامرا از شهرهای شیعه‌نشین است. به جز اهالی چند روستا تمامی ساکنان بلد شیعه هستند.[۷۸] مزار امامزاده سید محمد از آثار شیعی این منطقه است. در جریان انتفاضه شعبان ۱۹۹۱، تعداد زیادی از افراد این شهر به زندان افتادند و ۳۹۵ نفر از شیعیان این شهر اعدام و ۲۲۵ نفر زندانی شدند و بیش از صد خانواده به اجبار در صحرای سماوه در جنوب غرب عراق اسکان داده شدند.[۷۹] اربیل نیز از شهرهای شیعی این منطقه است که علی بن عیسی اربلی (متوفای۶۹۲) نویسنده کشف الغمة از آن برخاسته است.[۸۰] تشیع در موصل به دوران حکومت حمدانیان و آل بویه برمی‌گردد. بدرالدین لؤلؤ موصولی حاکم موصل در قرن هفتم، در گسترش تشیع تلاش فراوانی کرد. مزار امامزادگان و وجود شعرا و ادیبان شیعی در قرن ششم و هفتم که در منابع با عنوان غالی و رافضی از آنها یاد شده، نشانه سابقه تشیع در این شهر است[۸۱].
در حال حاضر بیش از ۴۰۰ خانواده شیعی در محله فیصله موصل زندگی می‌کنند. در کرکوک در یکصد متری جنوب موصل، ترکمن‌های شیعه در محله تسعین زندگی می‌کنند.[۸۲]
تشیع در عشایر عراق
در جنوب عراق اتحادیه‌های عشایری وجود دارد که تشیع در برخی از آنها مانند بنی سلامه و طائی‌ها ریشه کهن دارد. تشیع در برخی دیگر مانند ربیعه، خزعل، بنوتمیم، زبید، بنوعمیر، الدوار، الدفافعه و... نوپاست.[۸۳] رفت و آمد ایرانی‌ها برای عتبات از این نواحی و حضور طلاب برای تبلیغ در میان عشایر سبب گسترش تشیع در عشایر عراق شد.[۸۴] ابراهیم حیدری بغدادی (م ۱۸۸۲م) در کتاب عنوان المجد از سیر تشیع عشایر عراق سخن گفته و شیعه و سنی بودن هر کدام را مشخص می‌کند.[۸۵]
وضعیت شیعیان در دوران معاصر
شیعیان در انقلاب ۱۹۲۰م
شیعیان با اینکه از دولت عثمانی رنج می‌بردند، اما در حمله انگلیسی‌ها به عثمانی، از خود مقاومت نشان دادند. این مقاومت با اجازه و فتوای علمای نجف شکل گرفت. سید محمد سعید حبّوبی، شیخ عبدالکریم جزایری و سید کاظم یزدی در نجف سخنرانی کردند. محمد مهدی خالصی در کاظمین بر مقاومت تأکید کرد. سید مهدی حیدری و محمد تقی شیرازی فتوای جهاد صادر کردند. محمد تقی شیرازی با به دست گرفتن رهبری شیعیان، مسئله استقلال عراق را مطرح کرد و پس از او شیخ الشریعه اصفهانی رهبری شیعیان را به دست گرفت.[۸۶]
پس از مخالفت‌های علمای نجف با سیاست‌های انگلستان در عراق، حاکمان عراق در ۵ شوال ۱۳۳۷ ق دستور تبعید علمای بین‌النهرین را صادر کردند. سید ابوالحسن اصفهانی، میرزا حسین نائینی و دیگران به ایران تبعید شدند.[۸۷][۸۸] در این دوره مناصب کلیدی عراق در اختیار اهل سنت بود. حزب الدعوه از ۱۹۵۸ فعالیت خود را آغاز کرد.[۸۹]
تا سال ۱۹۴۷ هیچ شیعه‌ای به منصب ریاست وزرا نرسیده بود. ملک فیصل تلاش کرد پای روحانیون شیعه را به حکومت باز کند. برای مدتی وزارت معارف را بر عهده سید هبة الدین شهرستانی گذاشت،[۹۰] و طی سال‌های ۱۹۴۷ تا ۱۹۵۸م سید محمد صدر (با سید محمد صدر از مراجع تقلید اشتباه نشود)، صالح جبر و عبدالوهاب مرجان برای مدتی نخست‌وزیر عراق شدند.[۹۱]
| سال | مجموع مناصب حکومتی | تعداد مناصب در اختیار شیعه | درصد |
|---|---|---|---|
| ۱۹۲۱-۱۹۳۲ م | ۱۱۳ | ۲۰ | ۱۷،۷ ٪ |
| ۱۹۳۲-۱۹۳۶م | ۵۷ | ۹ | ۱۵،۸ ٪ |
| ۱۹۳۶ -۱۹۴۱ م | ۶۵ | ۱۸ | ۲۷،۷ ٪ |
| ۱۹۴۱-۱۹۴۶م | ۸۹ | ۲۵ | ۲۸،۱ ٪ |
| ۱۹۴۷-۱۹۵۸م | ۲۵۱ | ۸۷ | ۳۴،۷ ٪ |
| مجموع | ۵۷۵ | ۱۵۹ | ۲۷٬۶ ٪[۹۲] |
شیعیان در دوره حزب بعث
- برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: انتفاضه صفر عراق، و انتفاضه شعبانیه عراق
سیاست حزب بعث، کنار گذاشتن شیعیان و کردها از حوزه سیاست بود. از ۱۹۲۰م تا زمان سقوط دولت بعثی عراق به وسیله آمریکا در سال ۲۰۰۳م، گروه‌های سنی نقش کلیدی در سیاست عراق داشتند. در سال ۱۳۵۰ش و ۱۳۵۴ش ایرانیان از عراق اخراج شدند و در سال ۱۳۵۸ش جنگ ایران و عراق اتفاق افتاد.
حزب بعث برگزاری مراسم‌های مذهبی را محدود کرد و همچنین هر نوع برقراری موکب و پیاده‌روی به کربلا ممنوع شد.[۹۳] مردم نجف در ۱۵ صفر ۱۳۹۸ق برابر با ۱۹۷۷م آماده برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین شدند.[۹۴] کاروان سی‌هزار نفری به سمت کربلاء حرکت کرد. این حرکت از ابتدا با برخورد حکومت مواجه شده و تعدادی شهید شدند. در نهایت در مسیر نجف به کربلا، نیروهای ارتش حمله کرده، هزاران نفر را بازداشت کردند.[۹۵] تعدادی کشته شدند، برخی به اعدام و برخی دیگر به حبس ابد محکوم گردیدند. سید محمد باقر صدر و سید محمد باقر حکیم در این انتفاضه نقش داشتند.[۹۶] امام خمینی نیز این قیام مردمی را تأیید کرد.[۹۷]
در سال ۱۹۹۱م که عراق به کویت، و در پی آن آمریکا به عراق حمله کرد، شیعیان انقلاب خودجوشی انجام دادند که انتفاضه شعبانیه نامیده شد. آیت الله خویی از این قیام حمایت کرد. در پی شکست این قیام، باردیگر قتل‌عام شیعیان آغاز شد. تانک‌های ارتش عراق در حالی که پرچم‌هایی حمل می‌کردند که روی آنها نوشته بود «لا شیعة بعد الیوم: بعد از این شیعه‌ای نخواهد بود»، عملیات کشتار شیعیان را آغاز کردند. بر اساس برخی منابع، در این حملات ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر کشته شدند.[۹۸] [۹۹]
شیعیان پس از صدام حسین
با سقوط حزب بعث در ۲۰ فروردین ۱۳۸۲ش، شیعیان عراقی که در کشورهای دیگر از جمله ایران و سوریه در تبعید بودند، به کشورشان برگشتند. در تیرماه ۱۳۸۲ش نخستین نهاد حکومتی عراقی پس از صدام به نام مجلس حُکم با ۲۵ عضو تشکیل شد. ۱۳ عضو این مجلس شیعه بود. نخستین ریاست آن بر عهده ابراهیم جعفری از شیعیان گذاشته شد. آیت الله سیستانی و مراجع دیگر مقیم عراق با تصمیم حاکم امریکایی برای نوشتن قانون اساسی عراق مخالفت کرد. در دوره کوتاهی جنگ‌های طائفه‌ای در عراق آغاز شد. چند عملیات انتحاری در کربلا و کاظمین و حرمین عسکریین اتفاق افتاد و تعدادی از شیعیان در مدائن کشته شدند.[۱۰۰]
شیعیان در تدوین قانون اساسی و دولت عراق
پس از سقوط حکومت صدام، شیعیان و کردها وارد عرصه سیاسی عراق شدند. در ۳۰ ژانویه ۲۰۰۵ انتخابات مجلس عراق برگزار شد. شیعیان ۴۸/۱ آراء و ۱۴۰ کرسی از ۲۷۵ کرسی را به دست آوردند. ابراهیم جعفری دولت جدید را تشکیل داد. در روز ۱۰ می ۲۰۰۵ تعداد ۵۵ نفر که ۲۸ نفرشان از لیست شیعیان بود، برای تدوین قانون اساسی تعیین شدند. اندکی بعد با مشارکت بیشتر اهل سنت این افراد به ۷۵ نفر رسید. در ۲۵ اکتبر ۲۰۰۵ انتخابات برای همه‌پرسی قانون اساسی عراق برگزار شد و با ۷۸٪ رای موافق به تصویب رسید. در حال حاضر نخست‌وزیری در اختیار شیعیان است و تا کنون، ابراهیم جعفری، نوری مالکی، حیدر عبادی، عادل عبدالمهدی و مصطفی الکاظمی به سمت نخست‌وزیری دست یافته‌اند.[۱۰۱]
سال‌شمار شیعی عراق
| سال قمری | واقعه |
|---|---|
| ۳۵ قمری | کوفه مرکز خلافت امیرالمومنین شد. |
| ۳۶ قمری | جنگ جمل[۱۰۲] |
| ۳۷ قمری | آغاز جنگ صفین[۱۰۳] |
| ۳۸ قمری | جنگ نهروان |
| ۴۰ قمری | شهادت امام علی(ع) در محراب مسجد کوفه[۱۰۴] |
| ۴۱ قمری | صلح امام حسن(ع)[۱۰۵] |
| ۶۱ قمری | شهادت امام حسین(ع) و یارانش در کربلا[۱۰۶] |
| ۶۵ قمری | قیام توابین[۱۰۷] |
| ۶۶ | آغاز قیام مختار در کوفه[۱۰۸] |
| ۱۲۲ | قیام زید بن علی در کوفه[۱۰۹] |
| ۱۳۳ | آشکار شدن موضع قبر امام علی(ع) در نجف[۱۱۰] |
| ۱۷۰ | بنای عمارتی به دست هارون الرشید بر قبر امیر المومنین(ع)[۱۱۱] |
| ۱۸۳ | شهادت امام کاظم(ع) در بغداد[۱۱۲] |
| ۲۲۰ | شهادت امام جواد(ع) [۱۱۳] |
| ۲۳۶ | تخریب مزار ائمه نجف و کربلا به دستور متوکل عباسی[۱۱۴] |
| ۲۵۴ | شهادت امام هادی(ع) در سامرا[۱۱۵] |
| ۲۵۵ | ولادت امام زمان(عج) در سامرا[۱۱۶] |
| ۲۶۰ | شهادت امام عسکری(ع) در سامرا[۱۱۷] |
| ۲۸۰-۲۸۳ | احداث گنبد و دیوار برای مراقد امام علی(ع) و امام حسین(ع) به دستور داعی صغیر حاکم طبرستان[۱۱۸] |
| ۳۲۶ | صدور فتوای بربهاری، واعظ حنبلی بغداد، بر تخریب مسجد براثا در بغداد[۱۱۹] |
| ۳۵۱ | فرمان معزالدوله دیلمی برای تعطیلی اماکن شهری قلمرو حاکمیتش به مناسبت واقعه روز عاشورا و برگزاری مراسم عزاداری در بغداد به صورت عمومی[۱۲۰] |
| ۳۶۷ | بنای دیوار در اطراف مزار ائمه مدفون در کاظمین |
| ۳۶۷ | تعرض قبایل عین التمر به کربلا و تخریب ضریح امام حسین(ع) و غارت اشیای قیمتی آن |
| ۳۶۹ | احداث کانال برای انتقال آب فرات به شهر نجف به فرمان عضدالدوله |
| ۴۴۱ | صدور فرمان از سوی خلافت بنی عباس برای ممانعت از برگزاری مراسم عزاداری شیعیان در عتبات مقدسه |
| ۴۴۳ | تعرض جمعی از ناصبیان به حرم کاظمین |
| ۹۱۴ قمری | دستور شاه عباس صفوی بر آغاز عمده‌ترین بازسای حرم کاظمین[۱۲۱] |
| ۱۲۱۶ قمری | حمله وهابی‌ها به کربلا |
| ۱۳۳۳ | فتوای جهاد سید مهدی حیدری علیه اشغالگران بریتانیا |
| ۱۳۳۸ | صدور فتوای محمد تقی شیرازی در ردّ امارت و سلطنت غیرمسلمان |
| ۱۹۲۰م | انقلاب ۱۹۲۰ عراق (ثوره العشرین) |
| ۱۹۳۲م | اعلام استقلال عراق و تشکیل نظام جمهوری |
| ۱۹۸۱م | آغاز جنگ ایران و عراق |
| ۲۰۰۳ م | سرنگونی صدام توسط امریکا و متحدینش |
| ۲۰۰۵ م | انتخابات پارلمانی و تشکیل دولت |
شهرهای مهم شیعی
- نجف: از شهرهای زیارتی شیعیان در عراق است؛ اهمیت نجف بیشتر به سبب وجود حرم امام علی(ع) است. به همین جهت مورد توجه حاکمان در دوره‌های مختلف بوده است. وجود حوزه علمیه بر اهمیت آن افزوده است.
- کربلا: از مهمترین شهرهای عراق است. اهمیت کربلا بیش از هر چیز به حرم امام حسین(ع) است. کربلا فراز و فرودهای بسیاری به خود دید و بارها مورد حمله قرار گرفت. حرم عباس بن علی(ع) و سایر شهدای کربلا بر اهمیتش افزوده است.
- کاظمین: از اماکن زیارتی عراق است که در شمال بغداد قرار دارد و حرم کاظمین در آن واقع شده است. این منطقه نزد شیعیان پس از شهرهای زیارتی نجف و کربلا اهمیت مذهبی بسیاری دارد.
- سامرا:از شهرهای زیارتی شیعیان در عراق است. علاوه بر امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع)، بسیاری از مشاهیر شیعه در سامرا مدفونند. این شهر به مدت نیم قرن مرکز خلافت عباسیان بود. سامرا، محل تولد امام زمان(عج) نیز به شمار می‌آید.
- کوفه: از شهرهای مهم عراق و از نخستین شهرهایی است که توسط مسلمانان تأسیس شد. کوفه در دوران امام علی و امام حسن علیهماالسلام مرکز خلافت اسلامی بود. بسیاری از خاندان‌های علمی شیعه از این شهر برخاسته‌اند. وجود برخی اماکن مقدس مانند مسجد سهله و مسجد کوفه به اهمیت آن افزوده است.
- بغداد: پایتخت کنونی کشور عراق است. در گذشته بغداد مورد توجه حاکمان و مرکز خلافت بود. در زمان هارون الرشید، امام هفتم شیعیان مدتی در این شهر زندانی شد. در قرن دوم و سوم هجری، تشیع از کوفه به بغداد منتقل شد و محلۀ کرخ بغداد، در آن دوره شیعه‌نشین بود. منطقه کاظمین در شمال این شهر بخاطر وجود حرم کاظمین از اماکن مهم زیارتی شیعیان است.
- حله: این شهر در قرن پنجم هجری قمری تبدیل به دارالعلم شیعه شد و علما و فقهای برجسته شیعه در آن ظهور کردند. در قرن هفتم به جای نجف، پررونق‌ترین حوزه علمیه و مقرّ بزرگترین علمای شیعه و محل تدریس آنها بود و خاندان علمی زیادی چون آل بطریق، آل نَما، آل طاووس، و آل مطهر در این شهر ظهور کردند.
اماکن مقدس
| حرم امامان و... | شهر | مرقد پیامبران | شهر | مساجد | شهر | مرقد یاران ائمه | شهر |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| حرم امام علی(ع) | نجف | مرقد آدم و نوح | نجف | مسجد کوفه | کوفه | مرقد کمیل بن زیاد | نجف - ثویه |
| حرم امام حسین(ع) | کربلا | مرقد یونس پیامبر | موصل | مسجد براثا | بغداد - کاظمین | مرقد هانی بن عروه | کوفه |
| حرم کاظمین | کاظمین | عزیر بن سرحیا | میسان | مسجد بنی کاهل | کوفه | مرقد میثم تمار | کوفه |
| حرم عسکریین | سامرا | شیث | موصل | مسجد غنی | کوفه | مرقد مسلم بن عقیل | کوفه |
| حرم حضرت عباس (ع) | کربلا | مرقد هود و صالح | نجف | مسجد جعفی | کوفه | مرقد سلمان فارسی | مدائن |
| امامزاده سید محمد | بلد - سامرا | جرجیس | موصل | مسجد حنانه | نجف | مرقد مختار بن ابوعبید ثقفی | کوفه |
| قبرستان وادی السلام | نجف | سلیمان | بصره | مسجد الحمراء | کوفه | مرقد رشید هجری | کفل |
| حرم طفلان مسلم | کربلا | ذوالکفل | کفل | مسجد سهله | کوفه | مرقد سعید بن جبیر | واسط - کوت |
| خانه امیرالمومنین(ع) | کوفه | ایوب | حله | مسجد صعصعه بن صوحان | کوفه | مرقد عمرو بن حمق خزاعی | موصل |
| یوشع | بغداد - مسجد براثا | مسجد رد الشمس | بابل | مرقد حر بن یزید ریاحی | کربلا |
- حرم امام علی(ع): مرقد نخستین امام شیعیان علی بن ابی طالب(ع) در نجف است. نخستین ساختمان حرم در دوران هارون الرشید عباسی بنا شد و پس از آن همواره در حال تجدید و عمران و توسعه بوده است. بسیاری از علما و پادشاهان شیعه در آن مدفونند.
- حرم امام حسین(ع): مرقد حسین بن علی(ع) در کربلا است که وجود روایاتی در فضیلت زیارت آن به اهمیتش افزوده است. حرم امام حسین(ع) از نظر حکم اختصاصی نماز مسافر، با مسجدالحرام، مسجد النبی و مسجد کوفه یکسان است.
- حرم کاظمین: مرقد امام کاظم و امام جواد علیهماالسلام از امامان شیعه است که در منطقه کاظمین در شمال بغداد واقع شده است. حرم کاظمین بارها مورد مرمّت و بازسازی قرار گرفت. عمده‌ترین آن توسط شاه اسماعیل صفوی ۲۱ سال به طول انجامید. آستان کاظمین بیش از ۱۴۵۱۴ متر مربع مساحت دارد. برخی از مشاهیر شیعه در آن مدفونند.
- حرم امامین عسکریین: مرقد امام دهم و امام یازدهم شیعیان در سامرا است که در دهه گذشته چندین بار مورد حمله قرار گرفت. آخرین این حملات در ۱۶ خرداد ۱۳۹۳ش از سوی داعش به قصد تخریب حرم عسکریین صورت گرفت که با مقاومت مردم و نیروهای امنیتی عراق خنثی شد.[۱۲۲]
- حرم عباس بن علی(ع):مرقد عباس بن علی در کربلا و در نزدیکی حرم امام حسین(ع) قرار دارد. فاصله حرم امام حسین(ع) تا حرم ابوالفضل العباس را بین الحرمین می‌گویند.
حوزه‌های علمیه شیعه
- حوزه علمیه بغداد: تأسیس حوزه علمیه بغداد به زمان امام کاظم(ع) برمی‌گردد. حوزه علمیه بغداد با ظهور عالمانی چون ابن‌جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی در عصر آل بویه مرجعیت علمی شیعه را عهده‌دار شد. اما با ورود طغرل سلجوقی به بغداد در ۴۴۷ق، حوزه بغداد از رونق افتاد و مرجعیت علمی شیعه به نجف منتقل شد.
- حوزه علمیه نجف: با حضور شیخ طوسی در حوزه علمیه نجف، این شهر مرکز علمی و فکری جهان تشیع شد. اما در قرن ششم با ظهور محمد بن ادریس حلّی در حله، حوزه علمیه نجف از رونق افتاد و مرکز علمی شیعه به حله انتقال یافت. حضور محقق اردبیلی در حوزه نجف بار دیگر به حوزه نجف رونق بخشید. از دهه چهارم قرن یازدهم، حوزه علمیه نجف همانند دیگر حوزه‌های شیعه درگیر اخباری‌گری شد. از قرن سیزدهم با آغاز فعالیت علامه بحرالعلوم در نجف و شاگردان وحید بهبهانی، حوزه نجف عظمت و شکوه خود را بازیافت و بار دیگر به مرکز علمی جهان تشیع تبدیل شد.
- حوزه علمیه حله: این حوزه علمیه در شهر حله توسط بنی مزید در قرن پنجم تأسیس شد[۱۲۳]. این حوزه از اواسط قرن ششم تا پایان قرن هشتم مرجعیت دینی شیعیان را بر عهده گرفت. ابن‌ادریس حلی، محقق حلی، علامه حلی و ابن‌طاووس از بزرگان حوزه علمیه حله به شمار می‌آیند.
- حوزه علمیه سامرا: در سال ۱۲۹۱ق. سید محمد حسن شیرازی در سامرا اقامت گزید و در آنجا حوزه علمیه تأسیس کرد. با حضور شاگردان و علمای بزرگ در سامرا، مکتب خاصی در فقه و اصول شکل گرفت که به مکتب سامرا شهرت یافت. فتوای تحریم تنباکو میرزای شیرازی از حوزه علمیه سامرا صادر شد.
- حوزه علمیه کربلا: از حوزه‌های علمیه شیعه در کشور عراق عالمان دینی، پس از شهادت امام حسین(ع) به مرور در این شهر سکنی گزیدند و مدارس دینی ساخته شدند. پس از سقوط اصفهان به دست محمود افغان با مهاجرت علمای ایران به کربلا، حوزه کربلا محل منازعه بین اخباریان و اصولیان بود. با مهاجرت محمد تقی شیرازی به کربلا، حوزه این شهر رونق گرفت. او فتوای مشهور خود علیه انگلیس را از حوزه علمیه کربلا صادر کرد.
| مراجع تقلید کنونی عراق | شهر سکونت | مراجع تقلید سابق | مراجع تقلید سابق | علمای مبارز عراق | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| سید علی سیستانی | نجف | شیخ انصاری | محمد تقی شیرازی | مهدی خالصی | ||||
| سید محمدسعید حکیم | نجف | میرزای شیرازی | شیخ الشریعه اصفهانی | سید محمد باقر صدر | ||||
| بشیر نجفی | نجف | محمد طه نجف | سید ابوالحسن اصفهانی | سید مقتدی صدر | ||||
| محمد اسحاق فیاض | نجف | محمد کاظم خراسانی | سید محسن حکیم | سید مرتضی عسکری | ||||
| محمد کاظم یزدی | سید ابوالقاسم خویی | محمد خالصی زاده |
قبایل شیعی
- اشعریان
اشعریان از قبایل قحطانی یمن بودند[۱۲۴] که با بعثت پیامبر اکرم(ص) و انتشار دین اسلام در یمن، تعدادی از آنان به اسلام گرویدند. اشعریان پس از فتوحات ایران، در کوفه مستقر شدند و نقش برجسته‌ای در تحولات سیاسی و اجتماعی عراق ایفا کردند. آنان به سبب سختگیری‌های حجاج بن یوسف نسبت به شیعیان، از کوفه به قم مهاجرت کردند.[۱۲۵]
- بنی اسد
بنی اسد تیره‌ای از عرب عَدنانی هستند که گروهی از آنان در اطراف کوفه، بصره و شام ساکن شدند[۱۲۶]. حبیب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه از مشهورترین شهدای کربلا، از این قبیله بودند. آنان پیکر شهدای کربلا را به خاک سپردند.[۱۲۷][۱۲۸] مزیدیان شاخه‌ای از قبیله بنی اسد بودند. که در حکومت خود شهر حله را تأسیس کردند[۱۲۹] تأسیس حوزه علمیه حله مهمترین اقدام علمی - فرهنگی آنان بود.
- قبیله عبدالقیس
- قبیله طی[۱۳۰]
احزاب شیعی
- حزب الدعوة الاسلامیة، از مهمترین احزاب شیعی در عراق است. این حزب در ۱۳۳۶ش در نجف با حضور افرادی چون سید محمد باقر صدر، سید محمد باقر حکیم و محمدصادق قاموسی تأسیس شد.[۱۳۱] سید مرتضی عسکری نیز به عضویت آن درآمد.[۱۳۲]
- مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، از احزب سیاسی عراق است که در ۲۶ آبان سال ۱۳۶۱ش / ۱۷ نوامبر ۱۹۸۲ با هدف سرنگونی حکومت صدام حسین با حمایت ایران در تهران تأسیس شد. [۱۳۳] خانواده حکیم به ویژه سید محمد باقر حکیم نقش محوری در تأسیس مجلس اعلا ایفا کرده‌اند.[۱۳۴] در این مجلس، اعضای عرب، کرد، ترکمن و نیز اعضای شیعه و سنی وجود دارند ولی اکثریت اعضای آن را شیعیان عرب تشکیل می‌دهند. حزب الدعوة الاسلامیه، منظمة العمل الاسلامی، حرکة المجاهدین العراقیین، حزب الله کردستان و گروهی از اخوان المسلمین عراق[۱۳۵]، احزاب و گروه‌های مهم تشکیل‌دهنده مجلس اعلا هستند. سید محمود هاشمی شاهرودی، محمد باقر حکیم و عبدالعزیز حکیم در گذشته ریاست این حزب را بر عهده داشتند[۱۳۶] و اکنون رئیس آن عمار حکیم است.[۱۳۷]
- جنبش صدر؛
- حزب الدعوة الاسلامیة ولایة الفقیه؛
- اتحاد اسلامی کردهای فیلی عراق؛
| عنوان حزب | تأسیس | مؤسس | رهبران گذشته | رهبر کنونی حزب |
|---|---|---|---|---|
| حزب الدعوة الاسلامیة | ۲۰ مهر ۱۳۳۶ | سید محمد باقر صدر، سید محمد باقر حکیم، محمد صادق قاموسی | سید مرتضی عسکری، محمدهادی سُبَیتی، ابراهیم جعفری، سید کاظم حائری | نوری مالکی |
| مجلس اعلای اسلامی عراق | ۱۳۶۱ش | سید محمد باقر حکیم، خاندان حکیم و.. | سید محمود هاشمی، سید محمد باقر حکیم، عبدالعزیز حکیم | عمار حکیم |
| جنبش صدر | مقتدی صدر | |||
| حزب الدعوة الاسلامیة ولایة الفقیه | ۱۱ دی ۱۳۶۶ | سید کاظم حائری | سید کاظم حائری[۱۳۸] | |
| اتحاد اسلامی کردهای فیلی عراق[۱۳۹] |
رسانه‌های شیعی عراق
رسانه‌های حزب الدعوه
- شبکه تلویزیونی ماهواره‌ای آفاق
- رادیو آفاق
- رادیو بنت الهدی
- نشریه الدعوة الاسلامیة که پس از ۱۰ شماره توقیف شد
- نشریه صوت الدعوة
- روزنامه‌های البیان و الدعوة و مجله قبضة الهدی[۱۴۰]
تأثیر تشیع عراق (کوفه، نجف، حله) بر ایران
تشیع اصیل در کوفه، بغداد، نجف و حله در چندین نوبت به صورت گسترده به ایران انتقال یافت که عبارتند از:
- مرحله نخست انتقال اشعریون به قم: اشعریون قبیله‌ای یمنی بودند که پس از پیامبر به قصد مشارکت در فتوحات به عراق آمدند. این گروه در جریان دعوت‌های شیعی در عراق به ویژه شاگردی شماری از ایشان در مکتب امیرمؤمنان(ع) به تشیع گرویدند. در پی فشارهای امویان به شیعیان در عراق، راهی ایران شدند و در قم سکونت گزیدند. این گروه هویت عربی خود را تا چند قرن حفظ کردند.[۱۴۱]
- انتقال تشیع از مکتب بغداد و عراق به ایران: در دوران شیخ طوسی و فرزندش ابوعلی بود. شیخ بخش مهمی از عمرش را در بغداد سپری کرد و زمانی که کتابخانه‌اش به آتش کشیده شد به نجف آمد و حوزه علمیه نجف را پایه‌ریزی کرد. در همان زمان شماری از ایرانیان شیعه از شهرهای قم، ری، ساری، گرگان و... راهی عراق شدند و در مکتب شیخ و اندکی پیش از آن در مکتب شیخ مفید و سید مرتضی شاگردی کردند. بسیاری از شاگردان شیخ طوسی القاب قمی، نیشابوری، جرجانی، آملی، نسفی، مروزی، قزوینی و... دارند.[۱۴۲]
- انتقال تشیع مکتب حله به ایران: مکتب حله توسط ابن‌ادریس، محقق حلی و علامه حلی اداره شد و بر دیگر نقاط جهان اسلام تأثیر گذاشت. شاگردان ایرانی این مکتب بسیار فراوان بودند و در طول دو قرن اندیشه‌های علامه حلی در ایران ترویج می‌شد. علاوه بر رفت و آمد طلاب به حله، مسافرت علامه حلی به ایران در دوره سلطان محمد خدابنده تأثیر زیادی بر رواج تشیع در ایران داشت. این نهضت علمی در زمان فخرالمحققین ادامه یافت.[۱۴۳]
- تأثیر تشیع حوزه نجف بر ایران: این دوره مربوط به هجرت گسترده علمای جبل عامل به ایران است. برخی از اینان از عراق و برخی مستقیما از جبل عامل به ایران آمدند. شمار بسیاری از مشایخ جبل عامل به دعوت شاه طهماسب و شاهان دیگر صفوی عازم ایران شدند و به تقویت حوزه‌های علمی ایران پرداختند. آنان بسیاری از متون شیعی را با خود آوردند که در بارور کردن مکتب شیعی قزوین و اصفهان در دوره صفوی مؤثر افتاد. محقق کرکی از برترین نمونه‌ها در این دوران بود.[۱۴۴]
روابط با ایران
عراق تا قرن هفتم میلادی بخشی از سرزمین ایران در دوران باستان بود. پس از تأسیس دولت عثمانی در استانبول، عراق بین سلاطین عثمانی و حکومت‌های شیعی ایران دست به دست می‌شد. شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۱۴ قمری بغداد را به تصرف خود درآورد. در سال ۱۰۵۹ قمری سرزمین عراق برای همیشه توسط سلطان مراد چهارم پادشاه عثمانی از ایران جدا شد و ضمیمه دولت عثمانی گشت. با سقوط امپراتوری عثمانی، اختلاف میان تهران و بغداد بر سر حاکمیت بر اروند رود آغاز شد. با موافقتنامه سال ۱۹۳۷، روابط این دو کشور بهبود یافت و تا سال ۱۹۵۸ ادامه یافت.[۱۴۵]
با به قدرت رسیدن حزب بعث عراق، اختلافات مرزی گذشته ایران و عراق دوباره مطرح شد. حزب بعث، حدود یک هزار تن از اتباع ایران مقیم عراق را در سال ۱۳۴۹ اخراج کرد و با پناه دادن به افرادی چون تیمور بختیار رئیس پیشین ساواک ایران، بر شدت تنش روابط با تهران افزود. با پیمان نامه الجزایر در ۱۹۷۵ که به امضای طرفین رسید، روابط ایران و عراق بهبود یافت. وقوع جنگ ۸ ساله ایران و عراق تیره‌ترین دوران روابط دو کشور را رقم زد.[۱۴۶] اما پس از سقوط حزب بعث، روابط دو کشور رو به بهبودی نهاد و روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دو کشور به حالت عادی بازگشت.[۱۴۷] [۱۴۸] در جریان هجوم گسترده داعش به شمال عراق، ایران از این کشور حمایت کرد.[۱۴۹][۱۵۰][۱۵۱] [۱۵۲]
- تبعید علما: پس از آنکه میرزا محمد تقی شیرازی فتوای جهاد علیه اشغالگران انگلیسی صادر کرد، نیروهای انگلیسی آماج حملات مبارزان ایرانی و عراقی قرار گرفتند و افرادی چون سید محمد یزدی، سید علی داماد تبریزی، شریعت اصفهانی، میرزا محمد شیرازی، سید محمد تقی خوانساری و صدها ایرانی دیگر به میدان‌های جنگ رفتند. نیروهای انگلیس در ۵ شوال ۱۳۳۷، میرزا محمد شیرازی فرزند بزرگ میرزای شیرازی، شیخ جواد زنجانی، محمد تقی خوانساری و سید عبدالکریم پویان را به جزیره هنگام تبعید کردند.[۱۵۳] هنگامی که آیت الله شیرازی در ۳ ذی‌الحجه ۱۳۳۸ق درگذشت، رهبران انقلاب با مهاجرت به نجف، شریعت اصفهانی را به پیشوایی برگزیدند و موج جدیدی در مبارزه با انگلیس سامان دادند که منجر به تبعید شیخ محمد خالصی و بسیاری علمای ایرانی به قم گردید.[۱۵۴] [۱۵۵]
- ایرانیان عراقی: مردمانی ایرانی بودند که از دیرباز به عراق مهاجرت کرده بودند. ایرانیان به صورت عمده ساکن شهرهای کربلا، نجف و کاظمین بودند. بخشی از اینان که در زمان حکومت صدام حسین از کشور عراق اخراج شدند،[۱۵۶] به معاودین (بازگشت‌داده‌شدگان) معروف شدند. برخی از آنان پس از سرنگونی صدام به عراق بازگشتند.[۱۵۷] خاندان حکیم از خاندان‌های علمی و سیاسی شیعی معروف در عراق معاصر، تبار ایرانی دارند. در قرن یازدهم هجری، جد بزرگ این خاندان به نام سید علی حکیم، پسر سید مراد بن سید شاه اسداللّه، طبیب ویژه شاه عباس اول صفوی بود. سیدعلی به همراه شاه عباس صفوی برای زیارت مرقد امیرمؤمنان(ع) به نجف رفت و با اصرار مردم آنجا برای طبابت در نجف سکونت گزید. از این زمان به سیدعلی حکیم شهرت یافت و فرزندانش نیز به همین نام مشهور شدند.[۱۵۸] [۱۵۹]
- اخراج ایرانیان: در سال ۱۹۷۱م صدام حسین، ۵۰ هزار ایرانی را با عدم تمدید اقامتشان، از کشور عراق اخراج کرد.[۱۶۰] در میان اینان تعدادی کرد فیلی بود. عراق بار دیگر از آوریل ۱۹۸۰، ۴۰ هزار ایرانی را اخراج کرد. در سال ۱۹۸۵ مجموع پناهندگان و اخراج‌شدگان از عراق به ۴۰۰ هزار نفر رسید. در اکتبر سال ۱۹۹۰، مقامات ایران گزارشی درباره مهاجران عراقی انتشار دادند که تعداد آنان را در نیمه آن سال بیش از یک میلیون نفر اعلام می‌کرد.
- جنگ ایران و عراق: در سال ۱۳۵۹ش (۱۹۸۰) جنگ ایران و عراق با حمله غافلگیرانه صدام به مرزهای ایران آغاز شد[۱۶۱] و با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ از سوی ایران پایان یافت.[۱۶۲] [۱۶۳]
- عراقی‌های ایران: مردمانی از عراق کنونی متشکل از عرب‌ها و کردها که به صورت مهاجر و گاه پناهده وارد ایران شده‌اند. بر اساس سرشماری سال ۲۰۰۱، تقریبا ۲۰۳ هزار عراقی در ایران زندگی می‌کنند. اما گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد تعداد آنان را ۲۰۴ هزار نفر می‌داند. برخی آمارها جمعیت واقعی عراقی‌های ایران را گاه تا ۵۰۰ هزار نفر تخمین زده‌اند. برخی از این عراقی‌ها تبعه ایران شده و در قم، تهران، خراسان، خوزستان و... زندگی می‌کنند. برخی نیز با سقوط صدام حسین به کشورشان بازگشتند.[۱۶۴]
آیین و رسوم شیعیان
- اربعین در کربلا: بزرگترین اجتماع شیعیان جهان در اربعین در کربلا شکل می‌گیرد. در این ایام بسیاری از شیعیان از کشورهای دیگر در قالب کاروان‌های زیارتی وارد عراق می‌شوند. زائران با پای پیاده از شهرهای مختلف از جمله نجف راهی کربلا شده و هیئت‌های بسیاری با برپایی ایستگاه‌هایی در طول مسیر نجف تا کربلا از زائرین و عزاداران پذیرایی می‌کنند. قیمه نجفی جزء معروف‌ترین نذری‌های شیعیان نجف است که در ایام محرم و اربعین میان عزاداران پخش می‌شود.[۱۶۵] در ۳۰ سال گذشته و به ویژه پس از روی کار آمدن صدام حسین در سال ۱۹۷۹، شیعیان عراق از اجرای مراسم عزاداری برای امام حسین(ع) که یک سنت تقریبا هزار ساله بود منع شدند.[۱۶۶] با سقوط حزب بعث عراق بار دیگر مراسم عزاداری رونق چشمگیری گرفت. در قانون اساسی جدید، احترام اماکن مقدس عراق مورد توجه قرار گرفت.
- مشعل گردانی در نجف از مراسم‌هایی است که از گذشته در نجف نزد شیعیان وجود داشته است. این مراسم از روز هفتم ماه محرم به یادبود سوزانده شدن خیمه‌های امام حسین(ع) و اهل بیتش شروع می‌شود و با رجزخوانی همراه است. مشعل، چوب بلندی است که بر آن چندین مشعل کوچک افروخته قرار دارد. در این مراسم شخصی نیرومند به تنهایی آن را برداشته و می‌چرخاند و پس از آن به سوی مرقد امام علی(ع) حرکت می‌کند. بسیاری از اندیشمندان مذهب تشیع، از اجتماع مردم در چنین مراسم‌هایی برای منتشر کردن فکر و اندیشه امام حسین(ع) بهره جسته‌اند.[۱۶۷]
آثار تاریخی و هنری
| عنوان اثر | مکان | تصویر | توضیحات |
|---|---|---|---|
| ایوان مداین | مداین |  |
طاق کسری از کاخ‌های پادشاهان ساسانی در عراق است. این کاخ در شهر مداین (تیسفون) قرار دارد. مدائن پایتخت پادشاهان ساسانی ایران بود.[۱۶۸] بر اساس روایاتی در شب میلاد پیامبر(ص) بخش‌هایی از آن فرو ریخت.[۱۶۹]امام علی(ع) در آنجا نماز گذارد.[۱۷۰][۱۷۱] |
| جامع متوکل | سامرا |  |
از قدیمی‌ترین مساجد عراق است که ساخت آن به زمان متوکل عباسی برمی‌گردد. مناره ملویه در ضلع شمالی مسجد، به دستور متوکل ساخته شد. از این مسجد تنها دیوارهای آن و مناره ملویه باقی است.[۱۷۲] |
| قلعه نجف | نجف | قلعه‌ای مستحکم که در دوران عثمانی به عنوان سربازخانه از آن استفاده می‌شد.[۱۷۳] | |
| کاخ اخیضر | کربلا | این کاخ در ۵۵ کیلو متری جنوب غربی کربلا قرار دارد که در قرن گذشته سالم از زیر خاک بیرون آورده شد درباره تاریخ آن،اختلاف نظر وجود دارد، برخی آن را ساسانی دانسته و گروهی دیگر از ساخته‌های دوران عباسیان می‌دانند.[۱۷۴] | |
| بورسیبا | بابل |  |
برج نمرود جایگاهی است که نمرود حضرت ابراهیم(ع) را از آنجا به آتش افکند.[۱۷۵] |
| شهر بابل | بابل | شهری باستانی و مشهورترین پایتخت دوران باستان عراق است؛ باغ های معلق بابل یکی از عجایب هفتگانه جهان باستان، در کنارۀ این شهر قرار داشته است.[۱۷۶] | |
| متوکلیه | سامرا | متوکلیه، شهر کهن سامراست توسط متوکل ساخته شد ویرانه‌های آن در شمال سامرا نمایان است. | |
| مناره موجده | کربلا | در ۴۰ کیلومتری غرب کربلا قرار دارد. برای راهنمایی و راهیابی کاروان‌ها و مسافران، در شب بر بالای آن آتش می‌افروختند.[۱۷۷] | |
| قصر خُوَرنق | نجف | نعمان بن امرؤالقیس | |
| صفه صافی صفا | نجف | مرقد یکی از پادشاهان یمن است. | |
| قصرهای سامرا | سامرا | مجموعه قصرهایی که به دست خلفای عباسی ساخته شد. | |
| جامع ابی دلف | سامرا | مسجدی که به نام ابودلف قاسم بن عیسی از فرماندهان عباسی و از شیعیان معتقد است. | |
| مسجد ابوحنیفه | اعظمیه - بغداد |  |
از مساجد مهم مسلمانان اهل سنت در اعظمیه بغداد است. این مسجد مدفن ابوحنیفه نعمان بن ثابت است. |
حمله داعش به شمال عراق
در دی ۱۳۹۲/ ژانویه ۲۰۱۴ پس از به آتش کشیدن چادر معترضین در استان‌های سنی‌نشین عراق توسط نیروهای امنیتی و عقب‌نشینی ارتش از دو شهر رمادی و فلوجه، نیروهای داعش دو شهر رمادی و فلوجه مرکز استان الانبار را به تصرف خود درآوردند.[۱۷۸] اما طی نبردی، سرکرده داعش در رمادی کشته شد و کنترل این دو شهر از دست آنان خارج گردید.[۱۷۹] [۱۸۰]
داعش در سال ۱۳۹۳ (۹ ژوئن ۲۰۱۴ میلادی) به شمال عراق حمله کرد و موصل دومین شهر عراق را تصرف نمود[۱۸۱]. گروه داعش پس از اشغال شهر تاریخی موصل در شمال عراق، اماکن مقدس به ویژه مساجد و آرامگاه‌های مقدس در نزد شیعیان را تخریب کرد. نیروهای داعش آرامگاه‌های یونس پیامبر، جرجیس، شیث پیامبر و بقعه یحیی بن زید در حومه شهر کوفه را منفجر کردند.[۱۸۲] [۱۸۳] پس از اشغال موصل توسط داعش، نیروهای آنان به برخی دیگر از شهرهای عراق حمله‌ور شدند. آیت الله سیستانی، از شهروندان عراقی خواست تا سلاح بردارند و با داعشیان مبارزه کنند.[۱۸۴] این درخواست، استقبال گسترده مردم را در پی داشت.[۱۸۵]
داعش در سال ۱۳۹۳ش توانست کنترل برخی از شهرهای شمالی عراق (استان‌های همجوار سوریه) را ازجمله مناطقی مانند استان نینوا، تکریت، دهلاویه و یثرب به دست آورد.[۱۸۶] [۱۸۷] هر چند آمار رسمی از قربانیان حملات داعش در عراق منتشر نشده، اما بنابر گفته نیروهای سازمان ملل متحد، تنها در ماه اوت ۲۰۱۴ در عراق ۱۴۲۰ تن کشته و دست کم ۱۳۷۰ نفر زخمی شده‌اند.[۱۸۸] بنابر برخی گزارش‌های غیر رسمی، در پی حملات داعش نیم میلیون عراقی آواره شده‌اند و تنها در نینوا و صلاح الدین هزار کودک کشته شدند.[۱۸۹] سازمان‌های بین‌المللی[۱۹۰] [۱۹۱] [۱۹۲] [۱۹۳] [۱۹۴] و دولت‌های بسیاری[۱۹۵] [۱۹۶] [۱۹۷] [۱۹۸][۱۹۹] از جمله جمهوری اسلامی ایران جنایات داعش در عراق را محکوم کردند.[۲۰۰] [۲۰۱]
نگارخانه
-
-
-
-
تصویر نمای ورودی مسجد براثا
-
بغداد پایتخت عراق
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ گلی‌زواره، سرزمین اسلام، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۲.
- ↑ کردستان عراق را دریابیم، خبرآنلاین.
- ↑ روز عاشورا در اقلیم کردستان تعطیل اعلام شد، رجا نیوز.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۹۱ش، ص۶۶؛ بطاطو، العراق، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۵۷-۵۹.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۹۱ش، ص۶۶.
- ↑ گلی‌زواره، ص۱۲۹.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۹۱ش، ص۶۶.
- ↑ تقی‌زاده داوری، گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان، ۱۳۹۰ش، ص۴۴.
- ↑ پورتال اهل بیت(ع).
- ↑ شیعیان جهان، مجمع جهانی اهل بیت.
- ↑ گنجینه، شماره ۳۳.
- ↑ جعفریان، تشیع در عراق، ۱۳۸۶ش، ص۲۷؛ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۸.
- ↑ موسوعة الترکمان العراق.
- ↑ Minorityrights, Faili Kurds, Minorityrights website
- ↑ خبرگزاری جمهوری اسلامی، «کردهای فیلی؛ رنج دیدگان فراموش شده در عراق»، وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی
- ↑ جعفریان، تشیع در عراق، ۱۳۸۶ش، ص۲۷؛ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۰؛ بطاطو، العراق، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۵۷-۵۹.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۸.
- ↑ گلی زواره، سرزمین اسلام، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۳.
- ↑ عتبات عالیات عراق؛ اصغر قائدان.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۹۱ش، ص۶۱.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۷۴-۷۵؛ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۸۹ش، ص۶۱.
- ↑ اماکن زیارتی و سیاحتی عراق.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۹۱ش، ص۵۸.
- ↑ لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ص۲۶.
- ↑ حموی، معجم البلدان(۱۹۹۵م)، ج۵، ص۷۴-۷۵.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۷۴-۷۵؛ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۸۹ش، ص۶۱.
- ↑ گلی‌زواره، سرزمین اسلام، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۳.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۹۱ش، ص۵۸.
- ↑ گلی‌زواره، جغرافیای جهان اسلام، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۳.
- ↑ گلی‌زواره، جغرافیای جهان اسلام، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۳.
- ↑ گلی‌زواره، سرزمین اسلام، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۳-۱۲۵.
- ↑ گلی‌زواره، سرزمین اسلام، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۵-۱۲۷.
- ↑ گلی زواره، جغرافیای جهان اسلام، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۳.
- ↑ گلی‌زواره، سرزمین اسلام، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۵-۱۲۷.
- ↑ گلی‌زواره، جغرافیای جهان اسلام، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۵.
- ↑ بلاذری، ج۲، ص۱۷۴؛ یاقوت حموی، ذیل کلمه خُرَیبَة.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، موسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۴، ص۵۰۰-۵۰۱؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۱۰۴-۱۰۶.
- ↑ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۸؛ خلیفة بن خياط، تاریخ، دارالفکر، ص۱۹۱.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۴.
- ↑ اسد حیدر، ج۱، الامام صادق علیه‌السلام و المذاهب الاربعة، ص۳۱۸؛ مکتب حدیثی کوفه).
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۶۲؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، موسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۳، ص۲۵۲.
- ↑ ولهاوزن، الدولة العربية وسقوطها، ۱۳۷۶ق، ص۱۰۸.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، دار التراث، ج۳، ص۶۱؛ ابن‌هشام، ج۲، ص۴۱۲.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، ج۸، ص۲۳۵ .
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۷۳ تا۷۵.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، مصر، ج۱۱، ص۶۳۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۲، ص۲۵۳ و ابن‌الطقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، ص۱۱۶.
- ↑ ابوفراس حمدانی، دیوان، ۱۴۲۰ق، ص۳۳۷، ۳۵۱ـ۳۵۲.
- ↑ ابن‌اثیر، ج۷، ص۵۳۸.
- ↑ ابن‌ظافر ازدی، اخبار الدوله الحمدانية، ص۳۷؛ ابن‌حوقل، ص۲۴۰.
- ↑ خضری، تشیع در تاریخ، ۱۳۹۱ش، ص۳۱۵.
- ↑ حموی، معجم البلدان(بی نا)، ج۲، ص۳۳۸-۳۳۹؛ خضری، تشیع در تاریخ، ۱۳۹۱ش، ص۳۲۳-۳۲۴.
- ↑ خضری، تشیع در تاریخ، ۱۳۹۱ش، ص۳۲۵.
- ↑ ابنخلدون، تاریخ، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۵۲۵.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۶۷.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۶۸-۳۶۹.
- ↑ ابن‌اثیر، ج۸، ۲۴۶.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۶۲.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۶۵.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۱.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۵۹.
- ↑ خوارزمی، رسائل، ص۱۶۴-۱۶۵؛ اطلس شیعه، ص۳۵۹؛ جعفریان، تشیع در عراق، ۱۳۸۶ش، ص۲۷.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۶۱.
- ↑ افق، حسین، تشیع عراق، مجله زمانه، شماره ۹۵، ۱۳۸۹ش، ص۵۰.
- ↑ افق، حسین، تشیع عراق، مجله زمانه، شماره ۹۵، ۱۳۸۹ش، ص۵۱.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۶۶.
- ↑ بغدادی، تاریخ مدینة الاسلام، ج۱، ص۳۹۲.
- ↑ معجم البلدان، ج۴، ص۴۴۹.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۷۵.
- ↑ ذهبی، ج۶، ص۳۰.
- ↑ معجم البلدان ج۱، ص۳۶۳.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۷۷.
- ↑ مرقد المعارف، ج۱، ص۲۴۹؛ جعفریان اطلس شیعه، ص۳۷۷.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۷۷.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۴.
- ↑ انفجار مرگبار در شهرک شیعه‌نشین صدر عراق، خبرگزاری ابنا.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۱-۳۸۲.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۶.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۸.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۷.
- ↑ برای اطلاع از اسامی شاعران و ادیبان و همچنین امامزادگان: نک: جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۷.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۶-۳۸۷.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۱.
- ↑ نقاش، ص۷۶؛ جعفریان، تشیع در عراق، ۱۳۸۶ش، ص۶.
- ↑ حیدری، ص۱۱۴؛ جعفریان، تشیع در عراق، ۱۳۸۶ش، ص۷، ۱۰.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۲-۳۹۰.
- ↑ فرهمند، ص۱۹۱.
- ↑ فرهمند، تبعید علمای ایرانی از عراق و پیامدهای آن (دهه ۱۹۲۰).
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۳.
- ↑ کاظمی محمد صالح، ص۴۵؛ جعفریان، تشیع در عراق، ۱۳۸۶ش، ص۲۱.
- ↑ بطاطو، العراق، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۲۱۶؛ جعفریان، تشیع در عراق، ۱۳۸۶ش، ص۷۱.
- ↑ جعفریان، تشیع در عراق، ۱۳۸۶ش، ص۳۶.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۶۵.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۰۱.
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۸۱.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۶۹.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۷۰.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۳-۳۹۴.
- ↑ جعفریان، تشیع در عراق، ۱۳۸۶ش، ص۹۶-۱۰۰.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶-۳۹۴.
- ↑ خبرگزاری ابنا.
- ↑ طبری(موسسه اعلمی للمطبوعات)، ج۴، ص۵۰۱؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۱۱۳؛ یعقوبی(تهران)، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ یعقوبی(تهران)، ج۲، ص۱۸۸.
- ↑ ارشاد، ج۱، ص۹.
- ↑ باقر شریف قرشی، حیاةالحسن ص۴۷۱.
- ↑ ابن‌سعد، ج۶، ص۴۴۱.
- ↑ ابنخلدون، ج۲، ص۶۳.
- ↑ ابنخلدون، ج۲، ص۴۴.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۹.
- ↑ عبدالکریم بن طاوس، ص۱۱۸-۱۱۹.
- ↑ آل محبوبه، ج۱، ص۴۱. البته در خصوص ساخت نخستین بنا بر فراز مضجع امام علی(ع) میان مورخین اختلاف است. زین العابدین شیروانی در ریاض السیاحه، ص۳۰۹ نخستین بنا را در سال ۱۵۵ قمری ذکر می‌کند. همچنین نک: حمدالله مستوفی، نزهة القلوب.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۱۵.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۳.
- ↑ آل محبوبه، ج۱، ص۷۲؛ ابوالفرج اصفهانی، فرزندان ابوطالب، ج۲، ص۳۸۸-۳۹۱.
- ↑ مفید، ارشاد، ج۲، ص۲۹۷؛ نوبختی، فرق الشیعه، ص۱۳۴.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۳۹.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۱۳.
- ↑ صابی، ص۲۲.
- ↑ صولی، محمد بن یحیی، ص۱۳۶.
- ↑ فقیهی، ص۴۶۶.
- ↑ جولة فی اماکن المقدسة، ص۱۱۲.
- ↑ حمله به سامرا و حرم عسکریین(ع)، سایت روزنامه اطلاعات.
- ↑ خضری، تشیع در تاریخ، ۱۳۹۱ش، ص۳۲۵.
- ↑ السیره النبویه، ابن‌هشام، ج۱ص۸.
- ↑ تاریخ قم، ص۲۶۲، ۲۹۰-۲۹۱.
- ↑ ابن‌عدیم، بغیة الطلب، ج۱، ص۵۳۴.
- ↑ ابی مخنف، مقتل الحسین(ع)، پاورقی ص۱۳۶؛ زرکلی، الاعلام، ج۷، ص۲۲۲.
- ↑ علامه حلی، خلاصه الاقوال فی معرة الرجال، ص۱۳۲ .
- ↑ گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ تشیع، ۲۶۱.
- ↑ اطلس شیعه ص۱۵۱.
- ↑ علی مؤمن، ۲۰۰۴، ص۳۵، ۱۶۹، ۲۰۰؛ حسینی، ص۷۲ - ۷۴؛ الاحزاب و الحرکات و الجماعات الاسلامیة، ج۲، ص۳۳۷ - ۳۳۸؛ عاملی، ج۱، ص۲۴۵- ۲۴۶ و پانویس.
- ↑ حسینی، ص۶۸ - ۷۴؛ خرسان، ص۵۵ - ۵۶، ۶۳ - ۶۴؛ عاملی، ج۱، ص۲۵۵ - ۲۵۶.
- ↑ جعفری، ص۲۵۷؛ آندرسون و استنزفیلد، ص۲۳۱.
- ↑ خاندان حکیم، خبرگزاری مهر.
- ↑ تأسیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، سایت اسلام‌تایمز.
- ↑ تأسیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، سایت اسلام‌تایمز.
- ↑ خاندان حکیم، خبرگزاری مهر.
- ↑ خرسان، ص۴۰۹ – ۴۱۹؛ عادل رؤوف، ص۴۲، ۴۴.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۰.
- ↑ قناة آفاق الفضائیة و جریدة البیان و جریدة الدعوة...، ۲۰۱۱م.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۲.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۲.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۳-۳۸۲.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۳.
- ↑ تاریخچه روابط ایران و عراق، سایت راسخون.
- ↑ تاریخچه روابط ایران و عراق، سایت راسخون.
- ↑ روابط سیاسی ایران و عراق بعد از انقلاب اسلامی، مرکز مطالعات خلیج فارس.
- ↑ ایران با گسترش روابط اقتصادی در پی افزایش نفوذ در عراق، سایت تابناک.
- ↑ تقدیر آیت‌الله سیستانی از حمایت ایران از عراق، سایت خبری بولتن‌نیوز.
- ↑ ایران در نبرد علیه جنگجویان از عراق حمایت می‌کند، سایت خبری فرارو.
- ↑ آمریکا از نقش سازنده ایران در عراق حمایت می‌کند، سایت تابناک.
- ↑ اطلاعات بیشتر درباره روابط ایران و عراق در: روابط ایران و عراق در گذر تاریخ، پرتال جامع علوم انسانی؛ اختلافات مرزی ایران و عراق در گذر تاریخ، سایت راسخون؛ روابط سیاسی ایران و عراق بعد از انقلاب اسلامی، مرکز مطالعات خلیج فارس.
- ↑ مدرسی، ص۵۲.
- ↑ دولت آبادی، ج۴ ص۲۹۱.
- ↑ فرهمند، ص۱۹۱-۱۹۳.
- ↑ تاریخچه روابط ایران و عراق، سایت راسخون.
- ↑ عراقی‌های مقیم ایران پای صندوق‌های رای می‌روند، پایگاه خبری آفتاب.
- ↑ سراج، ص۲۱-۲۲؛ امینی، ج۱، ص۴۲۱؛ محمدحسین حرزالدین، ج۲، ص۲۸۷ـ۲۸۸.
- ↑ خاندان حکیم: دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ تاریخچه روابط ایران و عراق، سایت راسخون.
- ↑ تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، ج ۱، ص۶۸ـ۷۴؛ درویشی، ص۱۲۶ـ۱۴۷؛ پارسا دوست، ۱۳۶۹ ش، ص۲۵۹ـ ۳۹۵.
- ↑ ولایتی، ص۲۷۷ـ ۲۷۸ .
- ↑ اطلاعات بیشتر در: دانشنامه جهان اسلام: جنگ ایران و عراق(۱)،دانشنامه جهان اسلام: جنگ ایران و عراق(۲) متن قطعنامۀ ۵۹۸.
- ↑ عراقی‌های مقیم ایران پای صندوق‌های رای می‌روند، پایگاه خبری آفتاب.
- ↑ قیمه نجفی، نذری شیعیان عراق، سایت ممتازنیوز.
- ↑ نگاهی به تکثر اجتماعی و سیاسی مردم عراق، سایت باشگاه.
- ↑ مراسم «مشعل گردانی» در نجف اشرف، سایت شفقنا.
- ↑ حموی، معجم البلدان(۱۹۹۵م)، ج۴، ص۷۴-۷۵ .
- ↑ بحارالانوار، ج۱۵، ص۲۵۷، ۲۶۳؛ اعلام الورای، ص۱۱؛ صدوق، امالی، ۲۸۵.
- ↑ مستدرک ج۳، ص۴۴۸ .
- ↑ ایوان مداین، سایت تمدن ما.
- ↑ اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، ص۷۳ - ۷۵.
- ↑ آثار تاریخی نجف، سایت شمسا.
- ↑ آثار باستانی عراق.
- ↑ آثار باستانی عراق، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ دانشنامه موضوعی قرآن، پورتال جامع علوم و معارف قرآن.
- ↑ آثار باستانی کربلا، سایت کوی محبت..
- ↑ القاعده، کنترل فلوجه عراق را در دست گرفت، خبرآنلاین.
- ↑ فلوجه از دست شبه‌نظامیان القاعده خارج شد، خبرآنلاین.
- ↑ درگیری‌های شدید در فلوجه/ کشته شدن سرکرده دولت اسلامی عراق و شام، خبرآنلاین.
- ↑ خبرگزاری ابنا.
- ↑ تخریب ۳۰ مکان مذهبی عراق از سوی داعش، سایت انتخاب.
- ↑ داعش قبر یونس پیامبر را منفجر کرد، سایت انتخاب.
- ↑ خبرگزاری ابنا.
- ↑ خبرگزاری ابنا.
- ↑ داعش علاوه بر موصل، مناطق تکریت، دهلاویه و یثرب را تصرف کرد، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ داعش کنترل تکریت را به دست گرفت، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ خبرگزاری اهل بیت(ابنا).
- ↑ قتل عام ۱۰۰۰ کودک توسط داعش در آمار سازمان ملل، سایت فصل جوان.
- ↑ بان‌کی‌مون: تمام کشورها داعش را تحریم کنند، خبرگزاری ابنا.
- ↑ دیدبان حقوق بشر: داعش کودکان را به حمله انتحاری می‌گمارد، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ اتحادیه اروپا اقدامات تروریستی «داعش» در شمال عراق را بشدت محکوم کرد، خبرگزاری ابنا.
- ↑ جهان تحت تاثیر خطر کاهش تولید نفت عراق، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ دبیرکل یونسکو از طرف‌های درگیر در عراق، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ حمایت روسیه از دولت عراق، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ وزیر دفاع آلمان: ابتدا باید برای مهار داعش فکر کنیم، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ اعلام ایستادگی فرانسه در کنار عراق در مبارزه با داعش، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ خبرگزاری اهل بیت (ابنا): تحریم ۶ عضو گروه داعش در قطعنامه شورای امنیت، خبرگزاری ابنا.
- ↑ میشل سلیمان: "داعش سیاسی" لبنان را تهدید می‌کند نه "داعش نظامی"، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای.
منابع
- آل محبوبه، جعفر باقر، ماضی نجف و حاضرها، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، تهران، پدیده خاور، ۱۳۶۶ش.
- ابن‌الطقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیة، تحقیق عبدالقادر محمد مایو، بیروت، دارالقلم العربی، ۱۹۹۷م.
- ابنخلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابنخلدون، ترجمه عبدالحمید آیتی، بی‌جا، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبة الصدیق، ۱۹۹۳م.
- ابن‌ظافر ازدی، علی، اخبار الدولة الحمدانیة بالموصل و حلب و دیاربکر و الثغور، تحقیق تمیمة رواف، بی‌جا، دار حسان، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م.
- ابن‌عدیم، عمر، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، بی‌نا، ۱۹۸۸م.
- ابن‌میثم البحرانی، میثم بن علی، شرح نهج البلاغة، قم، مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۲ش.
- ابن‌هشام حمیری، عبدالملک، السیرة النبویة، قاهره، مکتبة محمدعلی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، مصر،هجر للطباعة والنشر والتوزیع والاعلان، ۱۹۹۷م.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۸، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۶م.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، فرزندان ابوطالب، ترجمه جواد فاضل، تهران، علمی، ۱۳۳۹ش.
- ابوفراس حمدانی، حارث بن سعید، دیوان، شرح خلیل دویهی، بیروت، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
- افق، حسین، «تشیع عراق»، در مجله زمانه، شماره ۹۵، ۱۳۸۹ش.
- الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م.
- امینی، محمدهادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، نجف، بی‌نا، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.
- اندرسون، لیام، و گرت استنزفیلد، عراق المستقبل: دکتاتوریة، دیمقراطیة أم تقسیم؟، ترجمة رمزی ق. بدر، تعلیقه ماجد شبّر، لندن، ۲۰۰۵م.
- باروت، جمال، و فیصل دراج، الاحزاب و الحرکات و الجماعات الاسلامیة، [دمشق]، المرکز العربی للدراسات الاستراتیجیة، ۲۰۰۶م.
- بطاطو، حنا، العراق، ترجمه عفیف الرزاز، بیروت، بی‌نا، ۱۹۹۰م.
- تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران، دفتر حقوقی وزارت امورخارجه، ۱۳۶۱ـ ۱۳۶۷ش.
- تقی‌زاده داوری، محمود، گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان، قم، موسسه شیعه‌شناسی، ۱۳۹۰ش.
- پارسادوست، منوچهر، نقش عراق در شروع جنگ، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۹ش.
- جعفری، ابراهیم، تجربه حکومت، ترجمه محمدرضا بلوردی، تهران، اندیشه‌سازان نور، ۱۳۹۰ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ش.
- جعفریان، رسول، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، تهران، موسسه مطالعاتی تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۶ش.
- حرزالدین مسلمی، محمدحسین بن علی، تاریخ النجف الاشرف، قم، بی‌نا، ۱۳۸۵ش.
- حسینی، سید محمد، محمدباقر صدر: حیاة حافلة... فکر خلاق، بیروت، دار المحجة البیضاء، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۵م.
- حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، ط الثانیة، ۱۹۹۵م.
- حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، تحقیق فرید عبدالعزیز الجندی، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
- حیدری، ابراهیم فصیح، المجد فی بیان احوال بغداد و البصرة و نجد، لندن، دار الحکمة، ۱۹۹۸م.
- خبرگزاری جمهوری اسلامی، «کردهای فیلی؛ رنج دیدگان فراموش شده در عراق»، وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب ۱۸ فروردین ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید ۱۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- خرسان، صلاح، حزب الدعوة الاسلامیة: حقائق و وثائق، فصول من تجربة الحرکة الاسلامیة فی العراق خلال ۴۰ عاماً، دمشق، المؤسسة العربية للدراسات والبحوث الإستراتيجية، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
- خضری، سید احمدرضا، تشیع در تاریخ، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۱ش.
- خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
- درویشی سه‌تلانی، فرهاد، «تمهیدات سیاسی و نظامی عراق برای آغاز جنگ»، در مجموعه مقالات ریشه‌های تهاجم: علل و زمینه‌های شروع جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۷۸ش.
- دولت‌آبادی، یحیی، حیات یحیی، تهران، جاویدان، ۱۳۶۲ش.
- سراج، عدنان ابراهیم، الامام محسن الحکیم: ۱۸۸۹ـ۱۹۷۰م، بیروت، بی‌نا، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، انتشارات کتابخانه اسلامیه، ۱۳۶۲ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صابی، ابراهیم هلال، المنتزع من کتاب التاجی، به کوشش ویلفرد مادلونگ، بیروت، ۱۹۸۷م.
- صولی، محمد بن یحیی، أخبار الراضي بالله والمتقي لله أو تاريخ الدولة العباسية، تحقیق هیورث دن، بیروت، دار المسیرة، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری، تهران،دارالکتب الإسلامیة، بی‌تا.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم والملوک، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۹۶۷م.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- عادل رؤوف، حزب الدعوة الاسلامیة: المسیرة و الفکر الحرکی، بیروت، مرکز ال‍دراس‍ات الاستراتیجیة و البحوث و ال‍ت‍وث‍ی‍ق، ۱۹۹۹م.
- عاملی، احمد عبدالله ابوزید، محمدباقر الصدر: السیرة و المسیرة فی حقائق و وثائق، بیروت، ۱۴۲۷–۱۴۲۸ق/۲۰۰۶–۲۰۰۷م.
- عبدالکریم بن طاوس، فرحة الغری: فی تعیین قبر امیرالمومنین علی بن ابی طالب، تحقیق سید تحسین آل شبیب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامية، ۱۴۱۹ق.
- عثمان، سعد بن حسین، و عبدالمنعم ابراهیم الجمیعی، الاعتداءات علی الحرمین الشریفین عبر التاریخ، مکه، مطبعة الجبلاوی، ۱۹۹۲م.
- علامه مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
- علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، چاپ یازدهم، قم، نشر معروف، ۱۳۹۱ش.
- فرهمند، علی، «تبعید علمای ایرانی از عراق و پیامدهای آن (دهه ۱۹۲۰)»، در مجله تاریخ روابط خارجی، شماره ۱۹، تابستان ۸۳.
- فرهمند، علی، «معرفی سند: تبعید علمای ایرانی از عراق و پیامدهای آن (دهه ۱۹۲۰)»، در فصلنامه تاریخ روابط خارجی، ۱۳۸۳ش، شماره ۱۹.
- فقیهی، علی اصغر، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، انتشارات صبا، ۱۳۵۷ش.
- قائدان، اصغر، عتبات عالیات عراق
- قمی، محمدرضا، اماکن زیارتی و سیاحتی عراق
- کاظمی، محمدصالح، احسن الاثر فیمن ادرکناه فی القرن الرابع عشر، بغداد، مکتبة النجاح، ۱۳۵۲ش/۱۹۴۳م.
- گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ تشیع، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۹ش.
- گلی زواره، غلامرضا، جغرافیای جهان اسلام: آشنایی با کشورهای اسلامی و قلمرو اقلیتهای مسلمان، قم،انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- گلی زواره، غلامرضا، سرزمین اسلام: شناخت کشورهای اسلامی و نواحی مسلمان‌نشین، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۸۰ش.
- مجمع جهانی اهل بیت، شیعیان جهان (نگاهی اجمالی به وضعیت شیعیان جهان)، تهران، زمستان۸۵.
- مجمع جهانی اهل بیت، مجله گنجینه، شماره ۳۳، ۲۰۰۹م.
- محدث نوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت علیهم السلام قم، ۱۴۰۸ ق.
- مدرسی، مرتضی، تاریخ روابط ایران و عراق، فروغی، تهران، ۱۳۵۱ش.
- مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر،ترجمه ابولقاسم پاینده،تهران،انتشارات علمی فرهنگی،۱۳۸۷ش.
- مسعودی، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
- مقدمه ابنخلدون، عبدالرحمن بن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،چ هشتم، ۱۳۷۵ش.
- مومن، علی، سنوات الجمر: مسیرة الحرکة الاسلامیة فی العراق: ۱۹۵۷-۱۹۸۶م، بیروت، المرکز الإسلامی المعاصر، ۲۰۰۴م.
- نقاش، اسحاق، شیعة العراق، ترجمه عبدالاله النعیمی، بیروت و سوریه، ۱۹۹۶م.
- نوبختی، حسن بن موسی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ترجمه محمد جواد مشکور، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۶۱.
- ولایتی، علی‌اکبر، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق بر جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۸۰ ش.
- ولهاوزن، یولیوس، الدولة العربیة و سقوطها، ترجمه یوسف عش، دمشق، ۱۳۷۶ق.
- ویلی، جویس ان، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمه مهوش غلامی، موسسه اطلاعات، ۱۳۷۳ش.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۲، بیروت: دار صادر، بی‌تا.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه ابراهیم آیتی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
- لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه:محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
- Minorityrights, faili-kurds, Minorityrights website, last updated November 2017, Accessed April 11, 2023
منابع مطالعاتی
| سید علی موجانی، بازسازی تاریخ فراموش شده عتبات عالیات: عراق، مجمع جهانی اهل بیت، تهران، ۱۳۸۹ش. |
| احمد علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، نشر معروف، قم، ۱۳۸۹ش. |
| شیعیان عراق، علی نادری دوست، مجمع جهانی شیعه‌شناسی، قم، ۱۳۹۰ش. |
| کتابخانه حج: عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان |
| کتابخانه حج: اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، محمدرضا قمی |
پیوند به بیرون
| سایت رسمی دولت عراق |
| ترجمه فارسی قانون اساسی عراق |
| عراق شناسی |