شام یا شامات منطقه وسيعى كه شامل سوریه، لبنان، اردن و بخشى از فلسطین مىشده است. به دمشق شام نیز گفته می‌شود. اسراى اهلبيت را پس از حادثه کربلا، به کوفه و شام بردند. شام، سرزمينى باستانى است و اماكن زيارتى و سياحتى فراوان دارد.
 محدوده جغرافیایی شام | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| ویژگی | از مناطق مهم جهان اسلام |
| زبان | عربی |
| ادیان | اسلام |
| اطلاعات تاریخی | |
| پیشینه اسلام | دوران حکومت خلیفه دوم |
| وقایع مهم | حضور اسیران کربلا در شام (کاخ یزید) |
| مکان‌های تاریخی | مسجد جامع اموی |
| اماکن | |
| قبرستان‌ها | قبرستان بابالصغیر، قبر عبدالله بن جعفر و بلال حبشی |
در دمشق مزاری منتسب به زینب دختر امام علی(ع) و رقیه دختر امام حسین(ع) که مورد احترام شیعیان است. قبرستان بابالصغیر كه محلّ دفن عدهاى از شهدا و سرهاى مطهّر شهدای کربلا است و قبر عبدالله بن جعفر و بلال حبشی و مسجد جامع اموی در این سرزمین قرار دارد.
محل و محدوده
این سرزمين، شامل كشورهاى كنونىِ سوريه، لبنان، فلسطين و اردن مىشده است. «الشأْم و الشَأم و الشآم» نامى بوده كه جغرافىدانان عرب بر اين منطقه نهادهاند. منطقهاى كه از طرف غرب به درياى روم (مدیترانه امروزی) و از طرف شرق به بيابانی کشیده‌شده از منطقه أيله تا فرات و از سوى ديگراز فرات تا مرز روم منتهى مىشود. بدين صورت، سرزمينهاى روم در شمال، مرز مصر و بيابان بنىاسرائيل در جنوب آن واقع شده و آخرين محدوده آن در سمت مصر «رَفَحْ» و سمت روم «الثُّغور» است.[۱]
علت نامگذاری
در نامگذارى شام چند نظريه است:
- شام را بدين جهت شام گويند كه در جهت شمال (شام) قبله قرار گرفته است.
- بر اين سرزمين «سام بن نوح» (شام بن نوح) حكومت داشته و آن شهر را بنا نهاده كه در نتيجه به اسم او شهرت يافته است.
- برخى گفتهاند: شام از «شامة» به معناى نقطه است كه به علت فراوانى روستاها و منطقههاى نزديک به هم آن را شام ناميدند؛ زيرا آنجا منطقهاى به رنگ هاى مختلف سبز، سياه و سفيد خال خال بود (همانطور كه خال بدن انسان را شام گويند) و سام بن ارم بن سام بن نوح، آن را ساخت.
- بعضى گويند: چون قومى از كنعان در اين سرزمين ساكن شدند؛ «فَتَشاءَمُوا إِلَيْها».[۲]
نام‌های دیگر
در دورانهاى گذشته، به سرزمين شام، سوريه نيز مىگفتند. بكرى گويد: «سوريه» (به ضم اول و كسر الراء و تخفيف الياء) نامى براى شام است.[۳] ارنست هرتز فيلد گويد: سوريه نامى «آشورى» است كه هنگام غلبه آشوريان بر اين كشور اطلاق مىشده و سين و شين در زبان سامى، به طور يكسان به كار مىرفته است. نام سوريه براى نخستين بار در اثر «هرودوت» به شكل «shryn»، در خط «ميخى» و «siryon» در زبان «عبرى» استعمال مىشده كه بر لبنان شرقى اطلاق مىشده است. [۴] در دوران يونانىها و بعد از آن، استعمال اين نام گسترش يافت و بر همه منطقه نهاده شد و تا پايان جنگ جهانى اول به همين معنا به كار مىرفت. [۵] بنابراين، سوريه نامى است برگرفته از قوم آسورى يا آشورى. در اثر هرودوت، فلسطين قسمتى از سوريه بوده و مورّخان جنگهاى صليبى، فلسطين را جزئى از سوريه دانسته اند. اصطلاح «syrian»- در زبان انگليسى در عصر حاضر، براى اين كشور استفاده می‌شود كه البته منظور کشور جمهورى عربىِ سوريه است و گاهى به پيروان كنیسه قديم سوريه يا كنيسه سریانیه كاتولیک نيز گفته شده است. [۶] در حقيقت اسم سريانى «syriac» مفهومى لغوى و دينى و «syrian» نيز براى اعراب مفهومى جغرافيايى و وطنى دارد.
وضعیت شام قبل از اسلام
قبل از اسلام، حکومتهای بسیاری بر منطقه شام تسلط داشتند. این سرزمین مدتی تسلط هخامنشیان بود و بعد سلوکیان آنجا را تحت سلطه خود در آوردند. پس از سلوکیان نوبت به رومیها رسید. در دوران رومىها شام يكى از ولايتهاى امپراتورى روم به شمار رفت كه پايتخت آن شهر رم بود. مقر اين ولايت شهر دمشق بود. در همين دوران بود كه حضرت يحيى عليه السلام توسط هيرودس حكمران رومى سوريه به شهادت رسيد و بنا به رواياتى در مسجد اموى به خاک سپرده شد.
پس از فروپاشی امپراتوری روم و تبدیل آن به دو حکومت روم شرقی و روم غربی، شام جزو روم شرقی قرار گرفت و غسانیان که دست‌نشانده رومیها بودند بر این سرزمین حکومت داشتند. حکومت غسانیان تا زمان فتح این منطقه به دست مسلمانان ادامه داشت.
وضعیت شام بعد از اسلام
شام در دوران خلفای راشدین
در دوران حکومت خلیفه دوم عمر، سرزمین شام به وسیله خالد بن ولید و ابوعبیده جراح گشوده شد و از آن هنگام سرزمین شام به عنوان یکی از ولایات اسلامی در عرصه جهانی ظاهر شد. در دوران خلیفه سوم عثمان، معاویه به عنوان والی دمشق برگزیده شد و پس از این که بر اثر کشته شدن عثمان، مردم با حضرت علی علیه السلام بیعت کردند، معاویه از بیعت با علی امتناع ورزیده و او را به همدستی در قتل عثمان متهم کرد و این امر باعث شد که جنگی بین معاویه و حضرت علی علیه‌السلام در منطقه صفین دهد که به حکمیت منجر شد و باعث تقویت جایگاه معاویه در سرزمین شام شد. پس از شهادت حضرت علی علیه‌السلام و بیعت مردم با امام حسن مجتبی علیه‌السلام، پیمان صلحی بین معاویه و امام حسن بسته شد که به موجب آن حکومت به معاویه رسیده و پس از فوت وی به امام حسن علیه‌السلام میرسد، اما چندی نگذشت که امام حسن علیه‌السلام بر اثر دسیسه معاویه مسموم شده و رحلت فرمود و معاویه فرزندش یزید را برخلافت صلح نامه به جانشینی انتخاب کرد.
شام در دوران اموی
سلسله پادشاهان اموی با حکومت معاویه بن أبی سفیان آغاز گردید و پس از وی پسرش یزیدبن معاویه به قدرت رسید. امام حسین علیه‌السلام به دستور یزید در کربلا به شهادت رسید. در دوران حکومت امویان دمشق به عنوان پایتخت خلافت انتخاب شد و قصرها و بناهای متعددی در آن ساخته شد. آخرین پادشاه اموی مروان بن محمد نام داشت که در سال ۱۳۲ق برکنار شد.ورود اسیران کربلا از خاندان رسول خدا به شام در زمان حکومت یزید یکی از مصائب تلخ حادثه عاشورا بود که به امر یزید بن معاویه به عبیدالله بن زیاد و در جریان اسارت اهل بیت امام حسین (علیه‌السّلام) رخ داد.حضرت امام سجاد (علیه‌السّلام) و حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) در کاروان اسیران بودند.
شام در دوران عباسی
در سال ۱۳۲ قمری (۷۵۰ م) مروان بن محمد آخرین خلیفه أموی پس فرار به مصر کشته شد و سرزمین شام توسط عبداللَّه بن علی (عموی خلیفه ابوالعباس) تصرف شد. در دوران خلافت عباسی، سوریه از رونق افتاده و توجه چندانی به آن نشد. منصور دوانیقی شهر رقه را بنا کرد و هارون الرشید در غرب آن شهر، دژی به نام دژ هرکول بنا نهاد و مامون نیز شهری به نام «الرحبه» بنا کرد که در نزدیکی شهر میادین فعلی واقع شده است. در دوره کوتاهی طولونی ها بر سوریه سیطره یافتند.
شام در دوران طولونیها
دولت طولون منسوب به موسس آن «أحمد بن طولون» است که موفق شد در سال ۲۵۷ قمری/ ۸۷۰ م. دولتی را در مصر تأسیس نماید و سپس بخشهای وسیعی از سرزمین شام را به تصرف خود در آورد. الموفق برادر خلیفه عباسی مزاحمتهایی را برای دولت طولونی فراهم آورد و سرزمین شام دوباره زیر سلطه عباسیها درآمد. چندی بعد «محمد بن طغج»، که فرزند یکی از فرماندهان طولونیها بود که به حکمرانی دمشق انتخاب شده بود پس از جلب اعتماد خلیفه عباسی المقتدر به حکمرانی دمشق برگزیده شد.
شام در دوران حمدانیها
یکی از حکومتهای شیعی سوریه است که توانست از ضعف خلافت عباسی استفاده کرده و در شمال سوریه به قدرت برسد، مقر اصلی آنان در شهر موصل عراق بود و در سال ۳۳۳ قمری/ ۹۴۴ م. سیفالدوله حمدانی موفق شد شهرهای حلب، حمص و دمشق را به تصرف خود درآورد. حمدانیها حملات متعددی به امپراتوری بیزانس کردند و در دوران آنان شعر و ادب و معماری رونق بسیاری یافت. نفوذ حمدانیها در دوران سعیدالدوله در سال ۳۸۱ ه. ق/ ۹۹۱ رو به افول نهاد و دولت آنان زیر سیطره حکومت فاطمی مصر قرار گرفت و در سال ۳۹۳ قمری/ ۱۰۰۳ حکومت آنان مضمحل گردید.
شام در دوران فاطمیها
پس از ضعف تدریجی حکومت حمدانی ها، به تدریج فاطمی ها بر سوریه سیطره یافتند. فاطمی ها آثار عمرانی چندانی در سوریه برجای ننهادند آثار باستانی برجای مانده از آن دوره در شهرهای بصری، صلخد و سلمیه قرار دارد. در سال ۹۶۹ م. «جوهر صقلی» یکی از فرماندهان معروف خلافت فاطمی شهر دمشق را فتح نمود و به تدریج سایر مناطق سوریه تحت نفوذ آنان قرار گرفت و از سال ۹۷۱ م خطبه به نام خلیفه المعزلدین اللَّه فاطمی در مساجد دمشق و حلب و حمص خوانده شد و پس از سال ۱۰۴۳ م. به تدریج قدرت فاطمی ها در سوریه رو به افول نهاد و سرانجام صلاح الدین ایوبی در سال ۱۱۷۱ م خلیفه العاضد، آخرین خلیفه فاطمی را از کار برکنار و خلافت فاطمی به پایان رسید.
شام در دوران ایوبیها
مؤسس این سلسله صلاح الدین ایوبی بود که توانست در سال ۱۱۷۱ م. آخرین خلیفه فاطمی را از کار برکنار نموده و سلسله پادشاهان ایوبی را پایهریزی نماید. پس از درگذشت صلاحالدین در سال ۱۱۹۳م. مملکت وی به وسیله سه فرزند او تقسیم شد و فرزند بزرگتر که أفضل نام داشت بر دمشق حکومت نموده و برادر دیگر که عزیز نام داشت بر مصر و برادر سوم که أزهر نام داشت بر حلب چیره شدند. اختلاف و درگیری بین فرزندان صلاحالدین و برادرش العادل تا مدتها باعث عدم استقرار حکومت ایوبی در سوریه و مصر بود و عاقبت آخرین پادشاه آنان توران شاه در سال ۱۲۵۹ توسط ممالیک به قتل رسید و سلسله پادشاهی ایوبی منقرض شد.
شام در دوران مغولها
مغولها در فرهنگ عربی به نام «تاتار» نامیده میشوند مغولها به فرماندهی هولاکو پس از حمله به بغداد و قتل آخرین خلیفه عباسی المستعصم باللَّه توانستند در سال ۶۵۸ق/ ۱۲۵۹م حلب و سپس دمشق را به تصرف درآورند، اما سلطه آنان بر سوریه دیری نپایید و در همان سال «ملک مظفر قطز» موفق شد سوریه را به تصرف خود درآورد. در سال ۶۹۹ ق/ ۱۲۹۹ م. مغولها موفق شدند که شهر دمشق را به مدت صد روز تصرف نمایند، اما بعد از این که آگاه شدند که لشکر ممالیک از مصر به سوی سوریه روانه شده است، از آن عقبنشینی کردند. تاتارها به رهبری «تیمور لنگ» در سال ۸۰۳ق/ ۱۴۰۱م به سوریه حمله کرده و شهر حلب را فتح نموده و در همان سال شهرهای حماه و حمص و دمشق را به تصرف خود درآورده و پس از هشتاد روز غارت و تجاوز این شهر را ترک نمودند.
شام در دوران ممالیک (۱۲۵۹ م- ۱۵۱۶ م)
«عزالدین أیبک» که از بردگان ترک در دربار ایوبیان بود با قتل پادشاه ایوبی به قدرت رسید و بدینگونه دوران حکومت ممالیک آغاز گردید. در سال ۱۲۵۹ م. «ملک مظفر قطز» با شکست مغولها، سوریه را به تصرف درآورده و به عنوان حکمران آن انتخاب گردید و از همان زمان تا سال ۱۵۱۶ که سلطان سلیم اول سوریه را تصرف کرد، این کشور یکی از ایالتهای تحت سیطره ممالیک مصر به شمار میرفت. حکومت ممالیک از سال ۱۲۵۰ م. تا سال ۱۳۸۳ م. در دست بردگان ترک بود و از سال ۱۳۸۳ م. به دست بردگان چرکسی افتاد که دوران زمامداری آنان تا سال ۱۵۱۶ م. ادامه داشت. دوران پادشاهان ممالیک با شکوفایی اقتصادی و معماری همراه بوده است و از جمله معروفترین این آثار این دوره گلدسته قایتبای در مسجد أموی دمشق است.
دوران عثمانی (۱۵۱۶ م- ۱۹۱۸ م)
در سال ۱۵۱۶ سلطان سلیم عثمانی توانست در جنگ «مرج دابق» ممالیک را شکست داده سوریه را به تصرف درآورد و سیطره عثمانیها بر سوریه به مدت چهارصد سال ادامه یافت. و تا دوران جنگ جهانی اول و شکست و انقراض حکومت عثمانی از ممالیک عثمانی محسوب می‌شد.
حکومت پادشاهی سوریه (۱۹۱۸م- ۱۹۲۰م)
پس از شکست عثمانیها در جنگ جهانی اول، سرزمینهای تحت تصرف آن بین فرانسه و انگلیس تقسیم شد، و امیر فیصل موفق شد با کمک ارتش انگلیس، ارتش عثمانی را شکست دهد و در دهم ژانویه ۱۹۱۸م دمشق را به تصرف درآورد. در روز هفتم مارس ۱۹۲۰م کنگره سوریه در دمشق تشکیل شده و امیر فیصل را به عنوان اولین پادشاه سوریه انتخاب کرد. بر اساس پیمان «سایکس پیکو» مقرر گردید سرزمین شام به دو بخش تحت نفوذ انگلیس و فرانسه تقسیم شود که فلسطین و اردن و عراق به تصرف انگلیسیها و لبنان و ساحل سوریه به تصرف فرانسویها در آمد و پس از آن دولت انگلیس تصمیم گرفت تا وعده بالفور در زمینه تأسیس دولت اسرائیل را عملی نماید. در ۲۶ ژوئیه ۱۹۲۰ دمشق و سایر مناطق سوریه به تصرف نیروهای فرانسوی درآمد و حکومت پادشاهی سوریه سقوط کرد.
دوران استعمار فرانسه (۱۹۲۰م- ۱۹۴۳م)
در سال ۱۹۱۸ نیروهای فرانسوی سواحل سوریه را به تصرف خود درآورده و ستوان «دولاروش»به عنوان حاکم منطقه وارد شهر لاذقیه شد. در ۲۵ ژوئیه ۱۹۲۰ بین نیروهای سوری و نیروهای فرانسوی جنگ درگرفت که به نام «جنگ میسلون» معروف شد و شهر دمشق در ۲۶ ژوئیه ۱۹۲۰ م. به تصرف فرانسویان درآمد. و ملک فیصل حسینی از کشور فراری شد و سوریه تا ۱۷ آوریل ۱۹۴۶ م. تحت اشغال فرانسویها بود. در دوران اشغال فرانسویها شورش و قیامهای مردمی فراوانی در سوریه شد از جمله قیام شیخ صالح العلی در ساحل، ابراهیم هنانو در شمال و سلطان پاشا اطرش در کوه عرب و حسن الخراط در غوطه دمشق است.
مناطق مهم
در سرزمین شام قبل از اسلام، مناطقی وجود داشت که دارای اهمیت بودند. برخی از این مناطق در دوران پس از اسلام نیز اهمیت خویش را حفظ کردند و برخی از مناظق نیز دیگر دارای اهمیت نیستند. مناطق حائز اهمیت در سرزمین شام قبل از اسلام عبارتند از:
۱- دمشق
دمشق از قديمىترين شهرهاى آباد جهان و از مهمترين پايتختهاى تمدّنى قديم محسوب مىشود و پيشينه تاريخى آن، به حدود پنج هزار سال قبل مىرسد و از لحاظ قدمت، بعد از «اريحا» (در قدس) است. امّتها و ملتهاى زيادى در اين شهر ساكن شدهاند؛ مانند: لودىها، آرامىها، فينيقىها، حيثون، عبرانيان، آشوريان، بابلىها، ميديون، (مادهاايرانيان) يونانىها، رومىها، اعراب و اقوام ديگرى چون تركها، كردها و ....این شهر پس از اسلام و در دوران اموی پایتخت حکومت بوده است.
۲- جولان
جولان منطقه‌ای است که در آخرین نقطه غرب و شمال غربی استان حوران قرار دارد و از لحاظ تقسیمات کنونی ایالتی سوریه، جزو استان قنیطره است. جولان از مناطق مشهور و قدیمی شام بوده و در دوران قدیم به آن «تراکونیت» می‌گفتند. این منطقه در گذشته از دامنه جبل شیخ تا وادی یرموک امتداد مییافته و شهر کنونی قنیطره یکی از شهرهای آن بوده است.[۷] در عصر حاضر جولان تنها به تپه‌هایی اطلاق می‌شود که در این منطقه به اشغال اسرائیل درآمده است.
۳- حلب
حلب یکی از مشهورترین مناطق شام است که از سی قرن قبل از میلاد دارای تمدن بوده است. این شهر در طول تاریخ شاهد سکونت اقوام حیثون، آشوریها، مصریها، یونانیها و رومیها بوده است. در قرون اسلامی این شهر به «حلب الشهبا» معروف بوده و اکنون نیز گاهی این نام در تحقیقات جدید به کار میرود. حلب در سال ۱۷ هجری توسط ابوعبیده جراح و به فرماندهی عیاض بن غنم فهری به صلح فتح شد.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ اصطخرى، المسالك و الممالك، بیروت دارصادر، ص ۵۵.
- ↑ شهاب الدين ابوعبداللَّه ياقوت بن عبداللَّه حموى، معجم البلدان، ج ۳، ص ۳۱۲.
- ↑ محمد كرد على، خطط الشام، ج ۱، ص ۴۷
- ↑ محمد كرد على، همان كتاب، ج ۱، ص ۴۷؛ عفيف البهنسى، الشام الحضاره، صص ۲۳- ۲۲.
- ↑ نجدت خماس، الشام فى صدر الاسلام، ص ۴۰ به نقل از: « syria history" The modern encyclopedia 1691- Article
- ↑ -Syria religeouse groups ,Encyclopedia britannica 51 th .p .919 -229
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج ۲، ص ۱۸۸؛ المعجم الجغرافی للقطر العربی السوری، ج ۱، ص ۵۰۶.
منابع
- اصطخری، احمد بن سهل، المسالک والممالک، بیروت دارصادر، بی تا.