محقق حلی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی |
| لقب | محقق اول• محقق حلی |
| تاریخ تولد | ۶۰۲ق |
| تاریخ وفات | ۶۷۶ق |
| محل دفن | حله |
| شهر وفات | حله |
| خویشاوندان سرشناس | علامه حلی و علی بن یوسف حلی(خواهر زادگان) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | پدرش حسن بن یحیی حلی • ابن زهره • محمد بن جعفر ابن نما • فخار بن معد موسوی |
| شاگردان | علامه حلی • ابن داود حلی • ابن ربیب آدمی • سید عبدالکریم بن احمد حلی • عبدالعزیز بن سرایای حلی • حسن ابی طالب یوسفی |
| تألیفات | شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام • المختصر النافع فی فقه الامامیة • المعتبر فی شرح مختصر • معارج الاصول • نهج الوصول الی معرفة علم الاصول • تلخیص الفهرست |
ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی(۶۰۲-۶۷۶ق)، مشهور به محقق حلی و محقق اول، فقیه، اصولی و شاعر شیعه در قرن هفتم بود. در آثار فقها، استفاده از کلمه «محقق» بدون قرینه و نشانه، اشاره به اوست.
علمایی چون علامه حلی، ابن داود حلی، سید عبدالکریم بن طاووس و ابن سعید حلی از شاگردان اویند. وی نزد خواجه نصیرالدین طوسی محترم بود. شرایع الاسلام و المختصر النافع فی فقه الامامیة از آثار اوست.
ولادت و تحصیلات
محقق حلی در سال ۶۰۲ق در شهر حله به دنیا آمد. ادبیات عرب را که زبان مادریاش بود بهخوبی فراگرفت، علوم هیئت، ریاضیات، منطق و کلام را به مقدار لازم تحصیل نمود. آنگاه فقه و اصول را پیش پدرش حسن بن یحیی و از محضر فقهای حله مانند محمد بن جعفر ابن نما و سید فخار موسوی، شاگردان فقیه نامی ابن ادریس حلی تکمیل نمود. او در پنج شنبه ۱۳ ربیعالاول ۶۷۶ق در سن ۷۴ سالگی درگذشت و در حله دفن شد.[۱]
اساتید
- پدرش شمس الدین حسن بن یحیی حلی.
- محمد بن جعفر ابن نما.
- ابوالمکارم ابن زهره. البته اینکه او شاگرد ابن زهره باشد محل تردید است. استاد مطهری مینویسد محقق در سال ۶۷۶ق درگذشته است و قطعا نمیتوانسته درس ابن زهره را که در سال ۵۸۵ق درگذشته است درک کرده باشد.[۲]
- ابوحامد نجم الاسلام محمد حلبی.
- شمس الدین ابوعلی فخار بن معد موسوی.
- سید مجد الدین علی بن حسن عریضی.
- تاج الدین حسن بن علی بن دربی.[۳]
شاگردان
تعداد شاگردان او در مقاطع مختلف زندگی خویش بیش از ۴۰۰ نفر بوده است از جمله میتوان به اینان اشاره کرد:
- علامه حلی خواهر زادهاش.
- ابن داود حلی.
- ابن ربیب آدمی.
- سید عبدالکریم بن احمد بن طاووس.
- سید مجد بن علی بن طاوس.
- مجد بن الشیخ الامام ملک الادبا.
- شیخ عبدالعزیز بن سرایای حلی.
- حسن ابی طالب یوسفی صاحب کشف الرموز فی شرح النافع.
- محمد بن علی کاشی.
- فخرالمحققین.
- علی بن یوسف حلی برادر علامه حلی.
- محمد بن شمس الدین محمد کوفی.[۴]
تالیفات
آثار قلمی و فکری محقق بسیار عمیق و انشا او بسیار روان است و کتابهای متعددی از او انتشار یافته است که صاحب ریحانة الادب و صاحب ریاض العلماء، چهارده جلد از آنها را نام میبرند. شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام یکی از آثار محقق است که از نظر لفظ و معنی، یکی از بهترین کتابهای فقه شیعه است و از سوی فقها و مجتهدان مورد توجه خاص قرارگرفته و شروح و تعلیقهها و توضیحات متعددی بر آن نگاشتهاند که کتاب جواهرالکلام در ۴۳ جلد بزرگ نمونهای از آن است. کتاب شرایع به برخی از زبانهای زنده جهان (فارسی، روسی، فرانسوی، آلمانی و اردو) نیز ترجمه گردیده است و در دانشکده هاو مراکز قضایی مورد استفاده است.[۵]
شعر و ادب
محقق حلی از گروه فقیهان شاعر است. اشعار او حاوی نکات اخلاقی، عرفانی، حکمتآمیز و به صورت مشاعره، مکاتبه و خطاب به پدر و دوستانش سروده است.[۶]
ترجمه: «اى خواب آلوده در حالى که مرگ و میرها خوابى ندارد و اى غافلى که تیرهاى روزگار همیشه اورا هدف گرفتهاند، فریب و مغرور بودن تو از چیست؟در صورتى که روزگار مراقب توست و نداى آن گوشها را پر کرده است.به خودت دلسوزى و مهر داشته باش،از آن رو محبت داشته باش که پیشانیها ازشدت آلام پیر میگردد.» [۷]
از نگاه دیگران
علامه حلی در اجازهنامهای که به خاندان زهره داده، محقق حلی را فقیهترین مردم روزگار خویش دانسته است.[۸]
محدث نوری او را این چنین میستاید:
- «کشف کننده حقایق شریعت با ظریفترین نکتههایی که تاکنون هیچ انس و جنی با آنها اُنس و آشنایی نداشته است. او رئیس علما و فقیه حکما، آفتاب درخشان فضلا، بدرِ(ماه شب چهارده)عرفا، و نام و دانش او بازگو کننده قصه جزیره خضرا و وارث علوم پیشوایان معصوم (ع) و حجتهای حق بر جهانیان میباشد. او برافرازنده پرچم تحقیق بر جهانیان است، خداوند متعال اشعه رحمت آشکار و پنهان خود را نثار قبر او کند و در بهشت، جایگاه شایسته و مکان عالی به او عنایت فرماید.»[۹]
سید حسن صدر صاحب کتاب تاسیس الشیعه مینویسد:
- «انگشت قلم، عاجز از بازشماری اوصاف اوست. او کتاب شرایع الاسلام دارد که به مثابه قرآنِ فقه است. کتاب معروف النافع، المعتبر، و دیگر المعارج در اصول فقه دارد و در علم کلام، رسالات و تالیفاتی دارد که در فهرست کتابهای مفصل آمده است و از مجلس عالی درس او بیش از ۴۰۰ مجتهدِ آگاه که شرح حال آنان در علم رجال آمده است، فارغ التحصیل گردیدهاند و چنین موفقیتی تاکنون نصیب احدی نگردیده است. وفات او در حله در ماه ربیع الاخر سال ۶۹۶ق. رخ داده است و بر قبر شریف او در حله قبه بلندی قرار دارد که هم اکنون مورد تبرک و زیارت علاقمندان قرار میگیرد.»[۱۰]
شیخ حسن فرزند شهید ثانی مشهور به صاحب معالم او را بدین گونه یاد میکند:
ابن داود حلی، شاگرد محقق، در کتاب رجالش درباره او مینویسد:
- «محقق یکتای عصر خویش و گویاترین اهل زمان و منطقیترین آنان بود، فردی که حضور ذهن سریع داشت.»[۱۲]
شهید مطهری در وصف او گوید:
- «در فقه کسی را بر او مقدم نمیشمارند. در اصطلاح فقها، هرگاه «محقق» به طور مطلق گفته شود، مقصود همین شخص بزرگوار است. فیلسوف و ریاضیدان بزرگ، خواجه نصیرالدین طوسی با او در حله ملاقات کرده است و در جلسه درس فقهش حضور یافته است. کتابهای محقق مخصوصا کتاب شرایع در میان طلاب یک کتاب درسی بوده و هست و فقهای زیادی کتب محقق را شرح کرده یا حاشیه بر آن نوشتهاند.»[۱۳]
آیت الله خامنهای یکی از عیوب حوزه علیمه را این دانسته که از موجودیِ انسانیِ کنونی حوزه، استفادهی بهینه نمیشود ولی براین باور است که «علاّمهی حلّی»، برای مقابله با این مشکل( جلوگیری از تضییع وقت طلاب و استفادهی بهینه از آنها) مدرسهی سیار درست کرده بود و با «الجایتوی خدابنده» به اطراف راه میافتاد و طلبه ها را با خودش به مدرسه میبرد. [۱۴]
پانویس
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۲۳۶؛ فرطوسی، تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۳۳۱.
- ↑ مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۲۹۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۹۱؛ خوانساری، روضات الجنات، نشر اسماعیلیان، ج۲، ص۱۸۸.
- ↑ افندی، ریاض العلما، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۰۴؛ خوانساری، روضات الجنات، نشر اسماعیلیان، ج۲، ص۱۸۳.
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۲۳۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۹.
- ↑ افندی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، نشر مطبعة الخيام، ج۱، ص۱۰۵. مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج ۵، ص ۲۳۴
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۹.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ۱۳۷۵ش،ص۳۰۵.
- ↑ صدر، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ۱۳۷۵ش، ص۳۰۵-۳۰۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۹.
- ↑ دوانی، «با مفاخر اسلام آشنا شویم - قرن هفتم هجری/ محقق حلی»، ص۶۴، ۶۵.https://ensani.ir/file/download/article/20120426095136-2177-146.pdf
- ↑ مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۲۹۹.
- ↑ سایت دفتر حفظ و نشر اثار آیت الله العظمی خامنهای
منابع
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، ۱۴۰۱ق.
- امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، نشر اسماعیلیان، بیتا.
- صدر، سید حسن، تاسیس الشیعة لعلوم الاسلام، تهران، اعلمی، ۱۳۷۵ش.
- دوانی، علی، «با مفاخر اسلام آشنا شویم - قرن هفتم هجری/ محقق حلی»، مجله مکتب اسلام، سال سوم، شماره اول، ۱۳۳۹ش.
- مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، قم، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۲ش.