حرم عسکریین

حرم عسکریین
اطلاعات
مکان	سامرا عراق
پایه‌گذاری در	قرن ۲ (قمری)
گرداننده	آستان قدس عسکریین
معماری
سبک معماری	معماری ایران
گنبد(ها)	۱
مناره(ها)	۲
بلندی مناره	۳۶ متر
نوسازی‌شده در	دفتر آیت الله سیستانی و ستاد بازسازی عتبات عالیات
وب‌گاه	العتبة العسکریة المقدسة

حرم عسکریین محل دفن امام هادی(ع) و فرزندش امام حسن عسکری(ع) در شهر سامرا. نرجس خاتون همسر امام حسن عسکری(ع) و مادر امام زمان(عج)، حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) و تعداد دیگری از سادات علوی و علما در این حرم مدفون هستند. کنار این حرم، مسجدی بزرگ قرار دارد که آن را سرداب غیبت امام زمان(عج) می‌خوانند.

در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۶ ش. قسمت‌هایی از حرم عسکریین در دو انفجار تخریب شد. پس از این حملات تروریستی، بارگاه و ضریح این دو امام در دست بازسازی و نوسازی قرار گرفت.

جغرافیا

نوشتار اصلی: سامرا

حرم عسکریین در مرکز سامرا قرار دارد. این شهر در کرانه شرقی رود دجله، در میان راه بغداد تکریت واقع شده است. در حال حاضر، این شهر مرکز استان صلاح الدین است که از شرق به استان تمیم (کرکوک)، از شمال به نینوا، از غرب به استان الانبار و از جنوب به بغداد محدود می‌شود. سامراء در ۱۲۰ کیلومتری شمال بغداد قرار دارد.

تاریخچه

• امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) پس از شهادت در منزلشان به خاک سپرده شدند و تا سال‌ها شیعیان برای زیارت به این خانه می‌آمدند. این خانه در کنار مسجدی بود که می‌گویند محل نماز خواندن آن دو امام(ع) بود و وقتی که درِ خانه مذکور بسته بود، شیعیان پشت پنجره خانه تجمع می‌کردند و آن حضرات را زیارت کرده و سپس به مسجد مذکور می‌رفتند و نماز زیارت می‌خواندند. این بنا از سال ۲۶۰ تا ۳۱۸ هجری به همان حالت اولیه برقرار بود.

این خانه در کوچه‌ای جای داشت که نامش را «راضه» یا «وصافه» می‌گفتند. امام زمان(ع) در این خانه به دنیا آمد.

• دومین بنا به وسیله ناصر الدوله از آل حمدان انجام گردید ولی اول کسی که قبه بر این مرقد بنا نهاد و برای شهر سامرا پس از خرابی باروئی ساخت و ضریح را پرده کشید خاندان حمدان از خاندان‌های شیعه و از سلاطین آن سامان بودند.

• معزالدوله دیلمی در سال‌های ۳۳۵ تا ۳۳۷ تعمیراتی در حرم نمود که عبارتند از: پر کردن حوض آبی که در سرداب بود و تهیه ضریح چوبی جهت مرقد. وی اول کسی است که برای مرقد قبه و بارگاه ساخت. معزالدوله در عاشورای سال ۳۵۲ دستور داد در بغداد شیعیان شهر را تعطیل عمومی نموده عَلَم‌ها نصب نمایند و علنا برای سیدالشهدا عزاداری کنند.

• عضدالدوله دیلمی در سال ۳۶۸ هجری به قصد زیارت وارد سامرا شد و به تعمیر روضه امر کرد درهای آنجا را از چوب ساج ساخت، صحن را وسیع کرد و برای شهر حصاری محکم ساخت.

• ارسلان بساسیری در سال ۴۴۵ق تعمیراتی در حرم صورت داد و ساختمانی از گچ و آجر بر روی قبور ساخت، دو ضریح از چوب ساج تهیه کرد و بر قبر امامین قرار داد.

• به دستور سلطان برکیارق بن ملکشاه سلجوقی، مجدالدوله قمی در سال ۴۹۵ تعمیراتی را در بقعه عسکریین نمود. تعمیرات او عبارت بود از: فرش کردن کف حرم، تعمیر رواق‌ها، ساختن حجره‌هایی در صحن و تهیه درهای نفیس از چوب‌های قیمتی برای حرم مطهر.

• ابن فوطی بغدادی در کتاب الحوادث الجامعه فی المائه السابعه می‌نویسد: در سال ۶۰۴ حریقی در سامرا رخ داد و به ضریح علی الهادی و حسن العسکری سرایت کرد. در سال ۶۰۶ به دستور احمدالناصر لدین الله تعمیراتی در حرم امامین انجام گردید و بنای سرداب از اوست.

• در سال ۶۴۰ هجری در اثر عدم مواظبت و توجه خدام برای دومین بار حریقی در حرم روی داد که در آن ضریح امامین که بساسیری ساخته بود آتش گرفت و به دستور المستنصربالله حرمین و ضریحین بهتر از اول تعمیر شدند.

• تعمیراتی از طرف سلطان شیخ حسن جلایری در سال ۷۵۰ق. صورت گرفت که عبارت بود از: زینت نمودن ضریح و ساختن قبه و مأذنه.

• در اواخر صفویه به خاطر عدم توجه و مراقبت خدام آتش شمع در چوب‌های ضریح و صندوق قبور اثر کرد و بخش‌هایی از حرم سوخت. در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی در ۱۱۰۶ق ضریح از فولاد ساخته شد و حرم و رواق سنگ‌فرش شد. در نسخه خطی شماره ۱۶۳۶۲ کتابخانه آستان قدس رضوی که مجموعه‌ای متعلق به آقا جمال خوانساری است تاریخ این بازسازی ۱۱۰۹ق ثبت شده است.

• احمدخان دنبلی از حکام آذربایجان در حدود سال ۱۲۰۰ قمری تعمیرات اساسی و کامل از حرم و سرداب انجام داد. در این تعمیرات به کلی وضع حرم عوض شد و سرداب که در قدیم به وسیله پله و راهی تاریک به حرم متصل بود به وسیله راه دیگری مجزا شد.

• پس از کشته شدن احمدخان دنبلی، فرزندش حسنقلی خان در سال ۱۲۲۵ امر به اتمام تعمیرات داد، گنبد را به کاشی مزین نمود و مسجد، حمام و کاروانسرایی جهت زوار احداث کرد.

• به دستور ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۸۲ق و با نظارت عبدالحسین طهرانی تعمیرات مهم و کلی صورت گرفت. این تعمیرات عبارتند از: طلاکاری قبه، تعمیر صحن و ایوان، به کار بردن سنگ‌های مرمر سبز رنگ در اطراف مرقد و ترمیم قسمتی از دیوارهای صحن و کاشی کردن آنها.

• زمانی که میرزای شیرازی در سال ۱۲۸۸ قمری از نجف به سامرا مهاجرت کرد به دستور او تعمیراتی در صحن و حرم انجام شد. این تعمیرات عبارت است از: سنگ فرش کردن صحن، آئینه کاری بعضی از رواق‌ها، حرم و ساخت نماهای زیبا برای آن، نصب ساعتی بزرگ بر سردر بزرگ قبلی، تهیه پرده‌های قیمتی جهت درب‌های حرم و رواق، ساخت مدرسه دینی جهت سکونت طلاب علوم دینی.

• آقامیرزا محمد عسکری طهرانی تعمیراتی را بر حرمین عسکریین انجام داد که عبارتند از: نقره کردن درب‌های حرم و رواق و تهیه ۲۴ زوج در از چوب ساج جهت اطراف قبه؛ ۱۲ درب از داخل و ۱۲ درب از خارج به جای پنجره‌های قدیم جهت تهویه و روشنایی حرم. همچنین به دستور آیت الله بروجردی ساخت دو باب حمام و حسینیه جهت سکونت زوار صورت گرفت.

معماری حرم

گنبد و مناره‌ها

بر فراز بقعه و مرقد دو امام گنبدی ساخته بودند که از همه گنبدهای عتبات عالیات بزرگ‌تر و محکم‌تر بود. در عصر ناصر الدوله حمدانی، گنبد کوچکی از گچ و آجر برفراز مرقد ساخته شد. معز الدوله دیلمی گنبد دیگری ساخت. در زمان ناصرالدین شاه، آن را از ثلث ثروت امیرکبیر تذهیب و طلایی کردند و شیخ عبدالحسین تهرانی بر این کار نظارت داشت. محیط گنبد ۶۸ متر و ۷۲ هزار کاشی طلا در آن به کار رفته بود. داخل گنبد آینه کاری و مزین به آیه‌های قرآنی و نام ائمه اطهار با کاشی‌های هفت رنگ بود.

در دو طرف گنبد دو گلدسته بزرگ به ارتفاع ۳۶ قرار داشت. برای نخستین بار، الناصر، خلیفه عباسی، در ۶۰۶ق دو مناره برای حرم ساخت. این دو مناره در دورۀ ناصر الدین شاه توسط شیخ عبدالحسین مجتهد تهرانی (شیخ العراقین) تعمیر و بازسازی شدند و قسمت‌های بالای آن را حاج علی اصفهانی کهربایی در ۱۳۸۷ق به طلا آراست.

بعد از سقوط صدام و زمانی که عراق در اشغال نیروهای آمریکایی بود در دو انفجار تروریستی، گنبد و گلدسته‌های حرم تخریب شد.

رواق‌ها و ایوان‌ها

نقشه حرم عسکریین

در اطراف روضه و ضریح چهار رواق ساخته‌اند که به وسیله پنج در به داخل روضه و حرم وصل می‌شود؛ دو درب در سمت جنوب، دو درب در سمت شمال و یک درب در سمت مشرق. چهار در از جنس نقره و یک در از طلا و نقره است.

سقف و دیوار رواق‌های حرم یک شکل است و همه به دست هنرمندان ایرانی و با هزینه حاج علی نقی کاشانی آینه کاری شده است. رواق جنوبی نیز زمان میرزای شیرازی آینه کاری شده و ده متر ارتفاع دارد. مقابل درِ جنوبی حرم، ایوان مستطیل شکلی قرار دارد که دیوارهای آن با کاشی‌های زیبا توسط هنرمندان ایرانی تزیین شده است. این ایوان ۳۳ متر طول و ده متر عرض دارد که در قسمت جنوبی صحن واقع است و از شمال به رواق جنوبی حرم وصل می‌شود. وسط ایوان، قسمت شمال آن، ایوان کوچک دیگری قرار دارد که از آثار دوران آل بویه است. این ایوان وسط درِ ورودی رواق حرم واقع است. کف ایوان یاد شده با سنگ مرمر فرش شده و دیواره‌ها تایک متری از سنگ مرمر پوشیده‌اند. در دو طرف این ایوان نیز دو مناره ساخته شده است. کف رواق‌ها و ایوان‌ها نیز سنگ‌های مرمر است. این سنگ‌ها در ۱۳۸۱ق با سنگ‌های مرغوب ایتالیایی عوض شد. ساختمان حرم و رواق‌ها از سه جهت به صحن‌بزرگ و وسیعی محاط است و ضلع بیرونی آن ۶۲ ایوان کوچک دارد.

صحن حرم

مرقد عسکریین از سه صحن تشکیل شده است، یک صحن آن به سرداب اختصاص دارد، یک صحن در مقابل ایوان و صحن دیگر در کنار صحن اول قرار دارد. صحن‌ها به وسیله درهایی به هم وصل و به خارج مرتبط می‌شود. ضلع بیرونی ساختمان مشرف به صحن دارای ۶۲ ایوان است.

میرزا محمد تهرانی مقابل ایوان بزرگ حوضی ساخت که جلوۀ زیبایی داشت امّا بعدها این حوض را خراب کردند. طول صحن امامین، که بزرگ‌ترین صحن است، ۷۸ و عرض آن ۷۷ متر است. میرزا عبدالحسین مجتهد به دستور ناصر الدین شاه تعمیراتی در آن انجام داد و آن جا را کاشی کاری کرد. در ضلع شرقی و غربی این صحن هجده ایوان قرار دارد و مصلای بزرگ آستان از طریق صحن ارتباط می‌یابد.

صحن دوم؛ به نام صحن مصلی به طول پنجاه و عرض چهل متر است.

صحن سوم؛ به نام صحن الغیبه ۶۴ متر طول و ۶۱/۵ متر عرض دارد. در دوران اخیر، دیوار صحن‌ها را برداشته و دو سر صحن را به هم وصل کردند. چهار در نیز در آن تعبیه شد که یکی از آن‌ها را سلطان عبدالحمید عثمانی ساخته است. بر روی سر در مقابل ایوان، ساعتی نصب شده است.

صندوق و ضریح

تصویری از ضریح جدید حرم عسکریین که در قم ساخته شده است.

در قرن چهارم، معزالدوله دیلمی ضریحی از چوب بر روی این صندوق‌ها تعبیه کرد که در دوره‌های بعد بازسازی و مرمت شد. چندی بعد، در عصر صفوی، این ضریح چوبی در آتش سوخت و از بین رفت و از آن به بعد، یک ضریح فولادی، که به دستور شاه سلطان حسین صفوی در ۱۱۱۶ق ساخته شده بود، جایگزین آن گردید و برفراز چهار قبر نصب شد. ضریحی که به دستور سلطان حسین ساخته شده بود تا دوران فتحعلی شاه قاجار باقی بود تا این که وی ضریحی از نقره با پایه‌ای چوبی به جای آن نصب کرد. در ۱۳۶۰ق اسماعیلیان هند برای مرقد امام حسین(ع) ضریحی از نقره ساختند و ضریح قبلی را، که ناصر الدین شاه ساخته بود، تعمیر کردند و به سامراء بردند.

در ۱۳۷۵ق / ۱۳۳۵ش، هنرمندان اصفهانی ضریح زیبایی از طلا و نقره ساختند که استاد محمد صنیع خاتم از جمله آن هنرمندان بود. این ضریح روی چهار قبر مطهر نصب شد. طول این ضریح ۵/۳ و عرض شش گوشه آن ۲۶ متر بود. اطراف آن دارای هفده دهنه شبکه و دو درِ ورودی از طلا و نقره برای راه یابی به داخل بود. روی ضریح شش گلدان طلا و میان آن‌ها تاج‌های طلا قرار داشت. در گوشه‌های بالای ضریح اسماء الهی نوشته شده و حاوی سه ردیف کتیبه بود.

این صندوق و ضریح در دو انفجار سال‌های اخیر تخریب شدند و ساخت صندوق و ضریح جدید در قم به اتمام رسیده است.

مدفونان در حرم عسکریین

ردیف جلو از سمت چپ: مرقد امام هادی(ع)، مرقد امام حسن عسکری(ع)، مرقد نرجس خاتون. قبر تنها نیز مرقد حکیمه خاتون است.

نوشتار‌های اصلی: نرجس خاتون، حکیمه دختر امام جواد، حدیث (مادر امام حسن عسکری)، سمانه مغربیه و جعفر کذاب

• نرجس خاتون: قبر نرجس خاتون همسر امام حسن عسکری(ع) و مادر حضرت مهدی(ع)، در پشت مرقد امام حسن عسکری(ع) قرار گرفته است.
• حکیمه خاتون: قبر حکیمه دختر امام جواد(ع) و عمه امام حسن عسکری(ع)، پایین پا و چسبیده به ضریح عسکریین است.
• حُدیث: مادر امام حسن عسکری(ع) پس از فوت در خانه مسکونی خود، (آستان عسکریین) به خاک سپرده شد.
• حسین بن علی الهادی: حسین بن علی الهادی(ع) از زاهدان و عابدان روزگار بود و به امامت برادر خود اعتراف داشت. او نیز در حرم عسکریین مدفون است.
• ابوعبداللّٰه جعفر بن علی(جعفر کذاب): ابو عبداللّٰه جعفر فرزند امام علی النقی(ع) را پس از فوت، در خانه پدرش، همان جا که امام هادی دفن است، به خاک سپردند.
• سمانه بنت علی: سمانه یا سمانه مغربیه، مادر امام هادی(ع) در خانه امام هادی(ع) از دنیا رفت و در همان جا، کنار فرزندش، دفن شد.
• ابوهاشم جعفری: داوود بن قاسم فرزند اسحاق بن عبداللّٰه بن جعفر بن ابی طالب و از نواده‌های جعفر طیار است. قبر او در داخل ضریح و آستان عسکریین قرار دارد.
• آقا رضا همدانی از شاگردان خاص میرزای شیرازی در سامرا؛که پس از درگذشت وی، مرجعیت شیعیان را عهده‌دار شد.

سرداب غیبت

تصویر سرداب غیبت

نوشتار اصلی: سرداب غیبت

سرداب غیبت از زیارتگاه‌های شیعیان در شهر سامرا است. سرداب که در شمال غربی حرم عسکریین قرار دارد بخشی از خانه مسکونی امام حسن عسکری(ع) بود که در آن به عبادت می‌پرداخت و پس از او محل سکونت امام زمان(عج) بوده است. این محل قداست و احترام ویژه‌ای نزد شیعیان دارد.

تخریب حرم عسکریین بر اثر انفجارهای تروریستی

بازسازی حرم عسکریین بعد از تخریب

در گذشته، مکان سرداب فضای محدود و بسته‌ای بود که تعداد کمی از زائران موفق به ادای نماز و زیارت در آن مکان می‌شدند اما در حال حاضر زیر زمین صحن حرم مطهر در مجاورت این سرداب به مسجد بزرگی تبدیل شده که صدها زائر می‌توانند در آن مکان همزمان به نماز و عبادت مشغول گردند.

شیعیان سرداب را محل زندگی حضرت حجت ندانسته و معتقدند امام زمان(عج) در طول دوران غیبت، میان مردم بوده در مجامع شرکت می‌کند و بر امور عالم نظارت دارد نه اینکه تا زمان ظهور در سرداب مخفی شده باشد. سید محسن امین می‌نویسد: این توهمی فاسد است که برخی می‌پندارند حضرت مهدی(عج) در این سرداب است، جز این نیست که تبرک به این مکان تنها برای تبرک به آثار صالحین است. زیرا سه تن از امامان شیعه در این مکان زندگی کرده‌اند.

تخریب و بازسازی حرم عسکریین

نوشتار اصلی: تخریب حرم عسکریین

در ۳ اسفند ۱۳۸۴ش تروریستهای تکفیری وابسته به القاعده شاخه عراق به رهبری ابومصعب زرقاوی، با کارگذاری مواد منفجره TNT به وزن حدود ۲۰۰ کیلوگرم در داخل بنا، حرم را منفجر کردند. در این بمبگذاری، قسمتی از گنبد فرو ریخت. اما به علت استحکام بنا، پایه‌های گنبد، بدنه اصلی و دیوارها، سالم باقی ماند.

در ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ ش. تروریستها ساعت سه بامداد، وارد حرم شده و پس از درگیری با محافظان حرم، اقدام به بمبگذاری در سراسر حرم نمودند. در نتیجه انفجار این بمبها گلدسته سمت راست و چپ حرم به طور کامل تخریب شد.

پس از این حادثه کار بازسازی و ساخت گنبد حرم شروع شد و سال ۱۳۹۴ به پایان رسید. این گنبد با بیش از ۲۳ هزار خشت طلا پوشانده شده است. ضریح حرم نیز به همت آیت الله سید علی سیستانی ساخته شده است. تمامی هزینه‌های این پروژه که حدود ۷۰ کیلو طلا، ۴۵۰۰ کیلوگرم نقره، ۱۱۰۰ کیلوگرم مس و ۱۱ تن چوب ساج (با دوام بالغ بر ۳۰۰ سال) استفاده شده است، بر عهده دفتر این مرجع تقلید بوده است. ستاد بازسازی عتبات عالیات نیز در نوسازی و بازسازی حرم عسکریین مشارکت دارد.

ساخت ضریح عسکریین نیز از سال ۸۹ در ایران آغاز و پس از دوسال به اتمام رسید. در ساخت این ضریح حدود چهار تن و نیم نقره و بیش از ۶۰ کیلو طلا استفاده شده است. ضریح عسکریین در بهمن ۱۳۹۵ به سامرا منتقل شد و در ۴ اردیبهشت ۱۳۹۶ش از آن رونمایی گردید.

منابع

• قریشی، عبدالامیر، مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا، مشعر، تهران، ۱۳۹۱ش.
• مقدس، احسان، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، تهران، مشعر، ۱۳۸۸ش.
• قائدان، اصغر، عتبات عالیات عراق، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
• صحتی سردرودی، محمد، گزیده سیمای سامرا سینای سه موسی، مشعر، تهران، ۱۳۸۸ش.
• مقدسی، یدالله، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان (ع)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
• صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، قم، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۹۵ق.
• واثقی، حسین، ماده تاریخ دو تعمیر حرم عسکریین در سال ۱۱۰۹ق و در حدود ۱۲۰۰ق، مجله میراث شهاب، سال بیست و یکم، شماره۸۱-۸۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش.

پیوند به بیرون

• سایت حرم عسکریین