تفسیر فرات کوفی (کتاب)

تفسیر فرات کوفی

اطلاعات کتاب
نویسنده	فرات بن ابراهیم کوفی (متوفای ۳۵۲ ق)
موضوع	تفسیر قرآن
سبک	روایی
زبان	عربی
مجموعه	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	وزارت ارشاد

تفسیر فرات کوفی تفسیری روایی به زبان عربی، اثر ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی از عالمان، محدّثان و مفسران شیعی نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم قمری است. مولف در این تفسیر تنها آیاتی را گردآورده که در‌ شأن اهل بیت(ع) نازل شده‌اند. تفسیر فرات کوفی، از مهم‌ترین مصادر تفسیری شیعی است.

درباره مؤلف

از زندگی فرات کوفی و سال تولد و مرگ او اطلاع دقیقی در دست نیست و نام او نیز در منابع کهن تراجم و رجال نیامده است؛ اما با توجه به سال زندگی کسانی که او در تفسیرش از آنها بی‌واسطه روایت کرده است، برخی حدس زده‌اند که او از علمای شیعه نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم است. رجال‌شناسان متقدم شیعه نظیر کشّی، نجاشی، شیخ طوسی و متأخرانی چون ابن داوود حلی، علامه حلّی و محمد بن علی اردبیلی درباره وی هیچ اطلاعی نداده‌اند؛ اما رجال‌شناسان معاصر و عالمان دینی قرون اخیر او را موَثَّق(= مورد اعتماد در نقل حدیث) دانسته‌اند؛ زیرا روایاتش را با احادیث معتبر امامیه هماهنگ دیده‌اند. آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: شیخ صدوق به واسطه پدرش علی بن بابویه و به واسطه محدثانی چون حسن بن محمد بن سعید هاشمی در بسیاری از تألیفات خویش از تفسیر فرات نقل کرده است.

مذهب مؤلف

در این که فرات کوفی، شیعه بوده است، اختلافی نیست؛ اما درباره امامی یا زیدی بودن او اختلافاتی میان پژوهشگران در گرفته است. برخی با توجه به مطابقت روایات فرات کوفی با احادیث اهل بیت(ع) بر امامی بودن او تصریح کرده‌اند. برخی دیگر با توجه به روایاتی که فرات از زیدیه نقل کرده و نیز عدم تصریح او به دوازده امام(ع) و وجود روایتی از زیدبن علی در اختصاص عصمت به پنج تن آل عبا در این تفسیر، احتمال داده‌اند که فرات هنگام نوشتن تفسیر زیدی بوده است.با این حال، روایات فرات از صادقین و امام رضا(ع) و وجود روایات متعدد دالّ بر خروج قائم یا مهدی(ع) و نیز روایاتی درباره سرچشمه نورانی امامان(ع) که بر خلاف دیدگاههای زیدیه در این باره است، احتمال زیدی بودن فرات را ضعیف می‌کند؛ در عین حال گرایش فرات را به برخی اعتقادات زیدیه نمی‌توان از نظر دور داشت.

اساتید و مشایخ حدیث

از اسناد روایات فرات کوفی در تفسیرش، می‌توان به نام برخی مشایخ او دست یافت. فرات کوفی بیشترین روایات را در تفسیر خویش از حسین بن سعید اهوازی‌ متوفای ۲۵۰ و از اصحاب امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) و از جعفر بن محمد بن مالک فزاری کوفی‌ متوفای ۳۰۰ و عبید بن کثیر عامر کوفی‌ متوفای ۲۹۴ نقل کرده است. مصحح این تفسیر در مقدمه کتاب، ۱۲۶ نفر از مشایخ فرات کوفی را نام می‌برد.

جایگاه کتاب

علم تفسیر

تفسیرهای مهم
شیعی	تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان
سنی	تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی)
گرایش‌های تفسیری
تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی
روش‌های تفسیری
تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی
شیوه‌های نگارش تفسیر
تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی
اصطلاحات علم تفسیر
اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی

از قرن چهارم قمری به بعد بسیاری از عالمان بزرگ شیعه فرات و تفسیرش را معتمَد دانسته و از آن روایت کرده‌اند. از این کسانند محمد بن حسن بن احمد بن ولید، از مشایخ صدوق، که در کتاب «فضل زیارة الحسین(ع)» از او نقل کرده و نیز حاکم حسکانی از عالمان اهل سنت در کتاب شواهد التنزیل.

بعدها محدثانی مانند علامه مجلسی و شیخ حر عاملی، فرات و روایاتش را در نهایت حسن و قابل اعتماد دانستند و به تبع آنان عالمان دیگر به تفسیر فرات رجوع و از او روایت کردند. کسانی چون قاضی سعید قمی در شرح الاربعین، مشهدی قمی در تفسیر کنزالدقائق، فیض کاشانی در تفسیر الاصفی، هاشم بن سلیمان بحرانی در البرهان، مامقانی در تنقیح المقال و محمد باقر خوانساری در روضات الجنات از این جمله‌اند.

محتوا

این کتاب ۷۷۵ حدیث تفسیری قرآن کریم را در بر دارد. غالب احادیث از امامان(ع)است و سپس صحابه و برخی تابعین. در تفسیر فرات کوفی تنها آن دسته از آیات تفسیر شده‌اند که روایت یا روایاتی در شأن نزول آنها در دست بوده است. این روایات غالبا از تعالیم و باورهای شیعی سخن می‌گویند و آیات مورد نظر را بنابر همین میزان تفسیر، تاویل قریب یا بعید می‌کنند.
کتاب با تفسیر سوره «فاتحه الکتاب» آغاز شده و با سوره «الناس» پایان یافته است.

روش شناسی و ویژگی‌های تفسیر

• این تفسیر، به روش ترتیبی است و بر اساس ترتیب سوره‌ها تنظیم شده است. با این حال، فرات کوفی تنها آیاتی را آورده که به باور او ارتباطی با تعالیم و اعتقادات شیعی داشته و در‌ شأن اهل بیت(ع) بوده‌اند.
• تفسیر فرات کوفی، تفسیر روایی است بدین معنا که او تنها به ذکر روایات تفسیری پرداخته و هیچ گونه‌اندیشه‌گری، اجتهاد و اظهار نظر شخصی درباره معانی آیات ارائه نکرده است.

چاپ‌ها

تفسیر فرات کوفی اولین بار در سال ۱۳۵۴ ه ق، در نجف اشرف به اهتمام و مقدمه شیخ محمد علی غروی اردوبادی‌ چاپ شد که ۷۶۶ حدیث دارد. این تفسیر با تحقیق و تصحیح محمدالکاظم‌ توسط وزارت ارشاد اسلامی در سال ۱۴۱۰ قمری در تهران با ۷۷۵ حدیث به چاپ رسید.

منابع

• تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة، بیروت،‌دار الاضواء، ۱۴۰۳ ق. ؛
• جواهری، محمد، المفید من معجم رجال الحدیث، قم، نشر محلاتی، ۱۴۲۴ق. ؛
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ ق. ؛
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق. ؛
• فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۰ق.؛ چاپ محمدعلی غروی اوردبادی، نجف ۱۳۵۴، چاپ افست قم، بی‌تا؛ همان، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
• مامقانی، عبداللّه، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹۱۳۵۲؛
• موحدی محب، عبداللّه، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، آینه پژوهش، سال ۱۰،ش ۶ (بهمن اسفند ۱۳۷۸)؛
• منبع اصلی این مقاله: دانشنامه جهان اسلام، ج۱ ص۳۷۱۶، ذیل مدخل «تفسیر فرات کوفی».

پیوند به بیرون

• منبع اصلی مقاله: دانشنامه جهان اسلام، ذیل مدخل «تفسیر فرات کوفی»
• روایات تحریف در تفسیر فرات کوفی