سید هاشم بحرانی
| فقیه، محدث و مفسر شیعه | |
 مرقد سید هاشم بحرانی در بحرین | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سید هاشم بن سلیمان بن اسماعیل حسینی توبِلی |
| لقب | علامه بحرانی |
| نسب | از نوادگان سیدمرتضی علم‌الهدی |
| تاریخ تولد | حدود سال ۱۰۵۰ق |
| زادگاه | کتکان، بحرین |
| تاریخ وفات | ۱۱۰۷ یا ۱۱۰۹ق |
| محل دفن | گورستان ماتینی، بحرین |
| شهر وفات | توبَلی |
| اطلاعات علمی | |
| شاگردان | شیخ حر عاملی • محمود بن عبدالسلام مَعنی بحرانی • علی بن عبدالله بن راشد مَقابی بحرانی • سلیمان بن عبدالله ستراوی ماحوزی و ... |
| محل تحصیل | نجف • مشهد |
| اجازه روایت از | عبدالعظیم بن عباس استرآبادی • فخرالدین طریحی |
| تألیفات | البرهان فی تفسیر القرآن • حلیة الابرار • بهجة النظر • غایة المرام و ... |
| سایر | تألیف و تدریس |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | زعامت فقهی و مرجعیت دینی مردم بحرین • قضاوت و رسیدگی به امور حسبه |
سید هاشم بن سلیمان توبِلی بحرانی (حدود ۱۰۵۰ق-۱۱۰۷ق یا ۱۱۰۹ق) مشهور به علامه بحرانی از فقها، محدثین و مفسرین شیعه در قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم قمری و اهل بحرین است. او مرجعیت دینی و اجتماعی اهالی بحرین را برعهده داشت. کتاب تفسیری البرهان فی تفسیر القرآن از اوست. شیخ حر عاملی صاحب کتاب وسائل الشیعه شاگرد اوست.
زندگی
نام کامل او، هاشم بن سلیمان بن اسماعیل حسینی توبِلی، از نوادگان سید مرتضی علم الهدی است و نسبش به واسطه او به امام امام کاظم(ع) می‌رسد.[۱] بحرانی در خانواده‌ای روحانی در کتکان از قرای توبِلی، حاکم‌نشین آن روز بحرین زاده شد.[۲] ولادت او را در حدود سال ۱۰۵۰ق /۱۶۴۰م دانسته‌اند.[۳]
بحرانی در ۱۱۰۷ یا ۱۱۰۹ق درگذشت و پیکرش در توبَلی، در گورستان مشهور «ماتینی» بحرین دفن شد.[۴] مقبره او بعدها زیارتگاه شد.[۵]
تحصیلات
در منابع اطلاعی درباره دوران تحصیل او یافت نمی‌شود. درباره استادان او نیز آگاهی چندانی در دست نیست و از میان آنان تنها برخی از مشایخ اجازه او شناخته شده‌اند. بحرانی ظاهراً بخش مهمی از تحصیل خود را در وطنش گذراند و آن‌گونه که از برخی شواهد برمی‌آید، سفرهایی نیز به نجف و مشهد داشته است. در مشهد از عبدالعظیم بن عباس استرآبادی، عالم اخباری از شاگردان شیخ بهایی، اجازه نقل حدیث دریافت کرد،[۶] که زمان آن را پیش از ۱۰۷۴ق دانسته‌اند و در سفرش به نجف، از شیخ فخرالدین طریحی رمّاحی نیز اجازه‌ای دریافت کرد.[۷] سلسله مشایخ روایی بحرانی، چنانکه در پایان البرهان آمده است، به کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی می‌رسد.[۸]
موقعیت دینی و اجتماعی
بحرانی پس از درگذشت مرجع دینی بزرگ وقت، محمد بن ماجد ماحوزی، مرجعیت فقهی و مسند فتوایی بحرین را در کنار تدریس برعهده گرفت.[۹] بحرانی مقام قضا و رسیدگی به امور حسبه را نیز برعهده داشت و به سامان دهی امور اجتماعی می‌پرداخت و به کار مظلومان و ستمدیدگان رسیدگی می‌کرد. به گفته محسن امین، برخورد بحرانی با سلاطین و حکام بحرین و مبارزه او علیه ستم و چپاول و پایداری در امر به معروف و نهی از منکر، محبوبیتی عمیق در میان مردم به او بخشیده بود.[۱۰]
جایگاه علمی
گفته شده سید هاشم از علمای اخباری بوده و تأکید او بر لزوم فراگیری همه دانش‌های دینی از اهل بیت در مقدمه البرهان معرّف دیدگاه اوست. [۱۱] [یادداشت ۱] وی گذشته از ریاست دینی در روزگار خود، در گردآوری کتب حدیث پیشینیان تلاش کرده، به نظر یوسف بحرانی، از این جهت فقط علامه مجلسی برتر از او است، هر چند که او برخلاف مجلسی تنها به جمع و نقل روایات بی‌هیچ توضیح و تفسیری اهتمام داشته است.[۱۲]
محمد هادی معرفت، درباره سید هاشم بحرانی نوشته: او از محدثان فاضل و جزو پژوهندگان اخبار و روایات بود و احادیث فراوانی را گرد آورد؛ بی‌آنکه در جرح و تعدیل راویان آن سخنی بگوید یا به تأویل روایاتی که آشکارا با عقل و نقل در تعارض است، بپردازد؛ که شیوه بیشتر اخباریان افراطی است.[۱۳]
به دلیل کثرت تألیفات (۷۵ اثر به نوشته افندی اصفهانی)، [۱۴] و اطلاعات گسترده در زمینه‌های مختلف علوم دینی، به علاّمه بحرانی مشهور شده است.[۱۵]
به رغم تألیفات فراوانی که از او گزارش شده است و باوجود جایگاه اجتماعی او به عنوان مرجعی دینی، هیچ رساله فتوایی یا نظرات قاطع فقهی در لابه لای آثار او دیده نشده است.[۱۶] برخی به همین دلیل او را دارای بضاعت پایین فقهی دانسته اما برخی، آن را نتیجه تقوای وی گفته که از نوشتن رساله فتوایی خودداری کرده و به جای آن به گزارشی از مصادر فتوا در کتاب‌های خویش یا در جواب استفتائات پرداخته است؛ چنانکه این روش در تاریخ فقه امامیه سابقه دارد.[۱۷]
تالیفات
- البرهان فی تفسیر القرآن در موضوعات علوم شرعی، قصص، احادیث نبوی و فضایل اهل بیت(ع) و تناسب آنها با آیات قرآنی.
- ترتیب التهذیب.
- حلیه الابرار فی احوال محمد و آله الاطهار.
- معالم الزلفی فی معارف النشأه الاولی و الاخری.
- بهجه النظر.
- غایه المرام و حجة الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص و العام، شامل احادیث شیعه و سنی در فضایل امیرالمؤمنین و ائمه. این کتاب در زمان ناصرالدین شاه به دست محمّد تقی دزفولی با عنوان کفایة الخصام به فارسی ترجمه شد.
- الانصاف فی النص علی الائمة الاثنی عشر.
- مدینة المعاجز، درباره معجزات ائمه اثناعشر.[۱۸]
- تفسیر الهادی
- تفسیر نورالانوار [۱۹]
شاگردان
از شاگردان و راویان او کسانی چون شیخ حر عاملی، [۲۰] محمود بن عبدالسلام مَعنی بحرانی، [۲۱] علی بن عبدالله بن راشد مَقابی بحرانی، [۲۲] سلیمان بن عبدالله ستراوی ماحوزی، [۲۳] محمدعطار بغدادی، [۲۴] هیکل بن عبدعلی اسدی جزایری، [۲۵] و شیخ حسن بحرانی، [۲۶] را نام برده‌اند. فرزندان او عیسی و محسن نیز اهل دانش بوده‌اند.[۲۷]
پانویس
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۲۹۸.
- ↑ بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرین، ص۶۳.
- ↑ نک: ایرانیکا.
- ↑ بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرین، ص۶۴.
- ↑ امین، محسن، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۲۴۹.
- ↑ بحرانی، هاشم، البرهان، ج۴، ص۵۵۱؛ نیز نک: ایرانیکا.
- ↑ بحرانی، هاشم، مدینه المعاجز، ج۴، ص۳۱۱-۳۱۲.
- ↑ هاشم بحرانی، البرهان، ج۴، ص۵۵۱.
- ↑ امین، محسن، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۲۴۹؛ بلادی، علی، انوار البدرین، ص۱۳۹.
- ↑ بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرین، ص۶۳؛ نیز نک: امین، محسن، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۲۴۹.
- ↑ بحرانی، مقدمه تفسیر البرهان، الناشر: مؤسسة البعثة، ج۱، ص۶
- ↑ بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرین، ص۶۳.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۸۰ش، ج ۲، ص ۲۱۰.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۳۰۰.
- ↑ بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرین، ص۳؛ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۲۹۸.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۳۰۰-۳۰۱.
- ↑ بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرین، ص۶۳.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۲۹۹-۳۰۳؛ بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرین، ص۶۴-۶۶.
- ↑ الطهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه،۱۴۰۸ق، ج۳، ص۹۳.
- ↑ حر عاملی، امل الا¸مل، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ بحرانی، یوسف، لؤلؤه البحرین، ص۷۵؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۸، ص۱۸۳.
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ج۷، ص۸۰، ۸۵.
- ↑ بلادی، علی، انوار البدرین، ص۱۳۹.
- ↑ حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۳۲۹-۳۳۰.
- ↑ حسینی، احمد، تراجم الرجال، ج۲، ص۸۶۳.
- ↑ حسینی، احمد، تلامذه المجلسی، ص۲۲.
- ↑ افندی، ریاض العلما، ج۵، ص۳۰۰.
یادداشت
- ↑ فما جاء عنهم(عليهم السلام)فهو النور و الهدى،و ما جاء عن غيرهم فهو الظلمة و العمى...لا ريب أن محل ذلك من كتاب اللّه جلّ جلاله تحتاج معرفة إلى العلم به من أهل التنزيل و التأويل،-و هم أهل البيت(عليهم السلام)-الذين علمهم اللّه سبحانه و تعالى،فلا ينبغي معرفة ذلك إلاّ منهم،و من تعاطى معرفته من غيرهم ركب متن عمياء،و خبط خبط عشواء،فما ذا بعد الحق إلاّ الضلال فأنى تصرفون؟ بحرانی، مقدمه تفسیر البرهان، الناشر: مؤسسة البعثة، ج۱، ص۶
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، نشر اسماعيليان قم و كتابخانه اسلاميه، ۱۴۰۸ق.
- افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، چاپ احمد حسینی، ۱۴۰۱ق.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی، ۱۳۳۴ش.
- بحرانی، هاشم، مدینه المعاجز، قم، تحقیق: عزت الله مولایی، ۱۴۱۳ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤه البحرین، قم، چاپ محمد صادق بحرالعلوم، قم، بی‌تا.
- بلادی بحرانی، علی، انوار البدرین، قم، ۱۴۰۷ق.
- حرز الدین، محمد، معارف الرجال، قم، ۱۴۰۵ق.
- حرّعاملی، محمدبن حسن، امل الا´مل، قم، چاپ احمد حسینی، ۱۳۶۲ش.
- حسینی، احمد، تراجم الرجال، قم، ۱۴۱۴ق.
- حسینی، احمد، تلامذه المجلسی، قم، ۱۴۱۰ق.
- خوانساری، محمدباقربن زین العابدین، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، قم، چاپ اسداللّه اسماعیلیان، ۱۳۹۲ش
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، تهران، چاپ محمدرضا نوری نجفی، ۱۳۲۱ش.
پیوند به بیرون
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل بحرانی، هاشم
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل بحرانی، هاشم بن سلیمان
- فیلمی از مزار سید هاشم بحرانی