صفا و مروه

کوه صفا

صفا و مَرْوه دو کوه کم‌ارتفاع در ضلع شرقی مسجد الحرام. فاصله بین این دو کوه مسعی نام دارد و محل انجام یکی از مناسک حج و عمره به نام سعی است. بنابر نقل‌های تاریخی، کوه صفا و مروه مکانی است که هاجر بین آن‌دو جهت یافتن آب برای اسماعیل(ع) جستجو می‌نمود. کوه صفا، نقطه شروع دعوت علنی پیامبر اسلام(ص) بود. همچنین در روز فتح مکه پیامبر بر فراز آن رفت و بشارت فتح مسلمانان را به مردم داد. نام این دو کوه یک‌بار در قرآن ذکر شده و در روایات اسلامی درباره علت نامگذاری آن‌دو، بزرگداشت آنها به عنوان یکی از شعائر اسلامی، ثواب سعی بین این دو کوه و... مطالبی ذکر شده است.

معرفی

صفا و مروه، دو کوهی هستند که در ضلع شرقی مسجدالحرام (كوه صفا در قسمت جنوب شرقی مسجدالحرام و كوه مروه در ناحیه شمال شرقی) در محلی به نام مسعی و با فاصله‌ای حدود ۳۹۵ متر رو در روی یکدیگر قرار گرفته‌اند.

كوه صفا، كوه كم‌ارتفاعی است در دامنه كوه «ابوقبيس». معنای آن در لغت، به معنی سنگ سخت و صاف است. كسی كه بر بالای صفا بايستد، روبه‌روی حجرالاسود قرار می‌گيرد.

مروه نيز بسیار كم ارتفاع (حدود ۸ متر) است و در دامنه كوه «قعيقعان» قرار دارد. مروه در اصل لغت به معنی سنگ سخت، سفيد و براقی است كه با آن آتش روشن می‌كنند.

پیشینه

پیشینه تاریخی کوه‌های صفا و مروه به زمان هبوط آدم (ع) به زمين، بازمی‌گردد. امام صادق (ع) فرمودند:

«صفا را صفا نامیدند، بدان جهت که آدمِ برگزيده (صفوة الله) بر آن فرود آمد، پس برای اين کوه نامی از اسم آدم را انتخاب کردند. خداوند می‌فرمايد: «ان اللّه اصطفي آدم و نوحا...» و حوا بر مروه فرود آمد و مروه را مروه ناميدند؛ زيرا زن بر آن فرود آمد پس نامی از مرأة برای اين کوه برگزيدند.

ولی شهرت اين دو کوه از زمان حضرت ابراهیم(ع) به بعد است آنگاه که او همراه با هاجر و اسماعيل به مکه آمده، آنان را در کنار حجر جای داد و خود به شام بازگشت.

کوه مروه

در روایات آمده است زمانی که هاجر در جستجوی آب برای اسماعیل بود، هفت بار میان کوه صفا و مروه رفت و برگشت. این سنت ابراهیمی حتی در جاهلیت نیز جزو مراسم حج به شمار می‌آمد و در آن زمان بتی در این سو و بتی در سوی دیگر قرار داشت و وقتی سعی کنندگان به بت‌ها می‌رسیدند، آنها را لمس می‌کردند. تصور مردمان جاهلیت بر این بود که این دو بت با نام‌های اُساف و نائِلِه، زن و مرد زناکاری بوده‌اند که تبدیل به سنگ شده‌اند.

اين بت‌ها همچنان بر روی کوه صفا و مروه قرار داشت تا آنگاه که در سال هفتم هجری پیامبر اسلام(ص) برای انجام عمره به مکّه آمدند. امام صادق (ع) فرموده‌اند:

«رسول خدا (ص) به مشرکان فرمود: تا بت‌ها را از صفا و مروه بردارند و آنان نيز چنين کردند و آن حضرت ميان صفا و مروه سعی نمود ولی پس از آن که طواف رسول الله (ص) پايان يافت، مشرکان بار ديگر آنها را بر روی صفا و مروه نصب کردند. يکی از صحابه که عمل سعی را انجام نداده بود نزد آنحضرت آمده اظهار داشت: قريش بار ديگر بت‌ها را در صفا و مروه نصب کرده و من نيز هنوز سعی را انجام نداده‌ام، سپس اين آيه نازل شد: «انّ الصفا و المروة من شعائرالله فمن حج البيت او اعتمر فلاجناح عليه ان يطّوّف بهما». بدنبال نزول اين آيه و در حالی که بت‌ها را در صفا و مروه نهاده بودند، مسلمانان سعی می‌کردند تا آنگاه که پيامبر (ع) حج گزارد و بت‌ها را برداشت.»

البته در حال حاضر اثرى از آن بت‌ها نيست.

تا سال ۱۳۷۴ شمسی (۱۴۱۶ق.) بخشی از كوه مروه برجای مانده بود؛ اما در این سال، به هدف گسترش محدوده دور زدن سعی كنندگان، قسمت باقی مانده را برداشتند و در انتهای آن، دری به بیرون گشودند، اما بخش عمده‌ای از كوه صفا همچنان باقی مانده و زائران برای قرائت قرآن بر آن می‌نشستند. در حال حاضر این قسمت نیز مسدود شده و امكان رفتن روی بخش باقی مانده صفا هم نیست. بخشی از این دو کوه سنگفرش شده و برای سعی، نیاز به بالارفتن بر بخشی از كوه نیست.

صفا و مروه در قرآن

در قرآن به نام کوه صفا و سعی بین آن و کوه مروه تصریح شده و این دو کوه را از شعائر الهی نام برده است: إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْ‌وَةَ مِن شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیهِ أَن یطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَیرً‌ا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِیمٌ (ترجمه:در حقیقت، «صفا» و «مروه» از شعایر خداست [كه یادآور اوست‌]؛ پس هر كه خانه [خدا] را حج كند، یا عمره گزارد، بر او گناهی نیست كه میان آن دو سعی به جای آورد. و هر كه افزون بر فریضه، كار نیكی كند، خدا حق شناس و داناست.)^{[بقره–۱۵۸]}

صفا و مروه در روایات

در روایات اسلامی درباره کوه صفا و مروه مطالبی ذکر شده است که در موضوعات زیر جای می‌گیرند:

• علت نامگذاری این دو کوه: امام صادق (ع) درباره نامگذاری این دو کوه فرموده‌اند: «صفا را صفا نامیدند، بدان جهت که آدمِ برگزیده (صفی) بر آن فرود آمد، پس برای این کوه نامی از اسم آدم را انتخاب کردند؛ خداوند (عزوجل) می‌فرماید: «ان اللّه اصطفی آدم و نوحا...» و حوّا بر مروه فرود آمد و مروه را مروه نامیدند؛ زیرا زن (حوا) بر آن فرود آمد پس نامی از مرأة (زن) برای این کوه برگزیدند.
• توقف بر صفا باعث ازدیاد مال: امام صادق (ع) فرمود: «چنانچه میخواهى اموالت زياد شود بر كوه صفا بسيار توقف كن.»
• سعی صفا و مروه باعث شفاعت ملائکه: امام سجّاد (ع) فرمود: «ملائکه سعی کنندگان میان صفا و مروه را شفاعت کنند، شفاعتی که مورد قبول قرار می‌گیرد.»
• محبوب ترین مکان نزد خدا: معاویة بن عمار از امام صادق (ع) روایت کرده که فرمود: «هیچ پرستشگاهی نزد خداوند تبارک و تعالی محبوبتر از مکان سعی نیست، زیرا که خداوند در این مکان هر ستمکار گردنکشی را حقیر و زبون می‌کند.» شبیه به همین روایت را ابابصیر از حضرت صادق (ع) نقل کرده است.
• ثواب سعی بین این دو کوه: پیامبر (ص) به مردی از انصار فرمود: «آنگاه که میان صفا و مروه سعی کنی، نزد خداوند پاداش آن که پیاده از شهرش به مکه آمده، و نیز پاداش آن کس که هفتاد بنده مؤمن را آزاد کرده، خواهی یافت.»
• سعی باعث پاکی از گناهان: پیامبر خدا (ص) فرمود: «حاجّ چون ميان صفا و مروه سعى كند از گناهانش پاك مى‌شود.»

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع

• ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
• ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
• جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۴ش.
• شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، تهران، نشر صدوق، ۱۳۶۷ش.
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، روائع التراث العربی، بی‌تا.
• طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۷۵ش.
• شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۹۰ق.
• فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، موسسه دار الهجرة، ۱۴۱۰ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.