شهادت ثالثه: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۱۳: | خط ۱۳: | ||
عالمانی همچون [[شیخ صدوق]] و [[شهید ثانی]] اضافه کردن آن به اذان و اقامه را [[بدعت]] و روایاتی که در این زمینه نقل شده را [[حدیث موضوع|موضوع]] دانسته‌اند.<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۹۰؛ شهید ثانی، روض الجنان، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۸۶.</ref> [[شیخ طوسی]] نیز روایات مربوط به شهادت ثالثه در اذان را شاذ معرفی کرده و معتقد است کسی که در اذان شهادت ثالثه را بگوید، خطا کرده است،<ref>شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۶۹.</ref> ضمن آن که فضیلتی نیز برای اذان محسوب نمی‌شود و با گفتن آن، فصول و اجزای اذان کامل نمی‌شود.<ref>شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۹۹.</ref> | عالمانی همچون [[شیخ صدوق]] و [[شهید ثانی]] اضافه کردن آن به اذان و اقامه را [[بدعت]] و روایاتی که در این زمینه نقل شده را [[حدیث موضوع|موضوع]] دانسته‌اند.<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۹۰؛ شهید ثانی، روض الجنان، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۸۶.</ref> [[شیخ طوسی]] نیز روایات مربوط به شهادت ثالثه در اذان را شاذ معرفی کرده و معتقد است کسی که در اذان شهادت ثالثه را بگوید، خطا کرده است،<ref>شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۶۹.</ref> ضمن آن که فضیلتی نیز برای اذان محسوب نمی‌شود و با گفتن آن، فصول و اجزای اذان کامل نمی‌شود.<ref>شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۹۹.</ref> | ||
با این حال علامه مجلسی معتقد است که به سبب روایاتی که در این موضوع وارد شده است، بعید نیست که شهادت ثالثه جزء مستحبی در اذان و اقامه باشد.<ref>علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۱، ص۱۱۱.</ref> [[آقا رضا همدانی]] نیز گفتن آن در اذان و اقامه را اگر به قصد جزئیت نباشد، جایز دانسته است.<ref>همدانی، مصباح الفقیه، ۱۴۲۴ق، ج۱۱، ص۳۱۳-۳۱۴.</ref> [[سیدتقی طباطبایی قمی]] | با این حال علامه مجلسی معتقد است که به سبب روایاتی که در این موضوع وارد شده است، بعید نیست که شهادت ثالثه جزء مستحبی در اذان و اقامه باشد.<ref>علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۱، ص۱۱۱.</ref> [[آقا رضا همدانی]] نیز گفتن آن در اذان و اقامه را اگر به قصد جزئیت نباشد، جایز دانسته است.<ref>همدانی، مصباح الفقیه، ۱۴۲۴ق، ج۱۱، ص۳۱۳-۳۱۴.</ref> [[سیدتقی طباطبایی قمی]] بر این نظر است که اگر بدون قصد جزئیت باشد، گفتن آن در اذان و اقامه، رجحان دارد.<ref>طباطبایی قمی، مبانی منهاج الصالحین، منشورات قلم الشرق، ج۴، ص۳۵۳.</ref> فقیهانی همچون [[سید عبدالهادی شیرازی]]،<ref>مؤسسه سبطین، العروة الوثقی و التعلیقات علیها، ۱۴۳۰ق، ج۶، ص۴۶۸، پانویس۵.</ref> [[سید ابوالقاسم خویی]]،<ref>خویی، منهاج الصالحین، مؤسسة الخوئی الاسلامیة، ج۱، ص۱۵۰.</ref> [[سید علی حسینی سیستانی|سیدعلی حسینی سیستانی]]<ref>سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۹۱.</ref> و [[حسین وحید خراسانی]]<ref>وحید خراسانی، منهاج الصالحین، مدرسه امام باقر(ع)، ج۲، ص۱۶۸.</ref> بر این نظرند که شهادت ثالثه از اجزای اذان و اقامه نیست، ولی گفتن آن در اذان و اقامه مستحب است. | ||
فقیهانی همچون [[سید عبدالهادی شیرازی]]،<ref>مؤسسه سبطین، العروة الوثقی و التعلیقات علیها، ۱۴۳۰ق، ج۶، ص۴۶۸، پانویس۵.</ref> [[سید ابوالقاسم خویی]]،<ref>خویی، منهاج الصالحین، مؤسسة الخوئی الاسلامیة، ج۱، ص۱۵۰.</ref> [[سید علی حسینی سیستانی|سیدعلی حسینی سیستانی]]<ref>سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۹۱.</ref> و [[حسین وحید خراسانی]]<ref>وحید خراسانی، منهاج الصالحین، مدرسه امام باقر(ع)، ج۲، ص۱۶۸.</ref> بر این نظرند که شهادت ثالثه از اجزای اذان و اقامه نیست، ولی گفتن آن در اذان و اقامه مستحب است. | |||
سیدمحسن حکیم بر این نظر است که شهادت ثالثه، به‌ویژه در دوران حاضر (قرن چهاردهم و پانزدهم هجری) از نشانه‌های ایمان و نماد تشیع است و از این جهت رجحان شرعی دارد و حتی گاهی در اذان و اقامه، نه با این عنوان که جزئی از اجزاء آن‌ها باشد، گفتن آن [[واجب]] می‌گردد.<ref>حکیم، مستمیک العروة، ۱۳۸۹ق، ج۵، ص۵۴۵.</ref> برخی دیگر از عالمان مانند [[سید حسین طباطبایی قمی|سید حسین طباطبایی قمی]] گفتن آن را از باب [[تبرک]] جایز دانسته‌اند.<ref>مؤسسه سبطین، العروة الوثقی و التعلیقات علیها، ۱۴۳۰ق، ج۶، ص۴۶۸، پانویس۵.</ref> | سیدمحسن حکیم بر این نظر است که شهادت ثالثه، به‌ویژه در دوران حاضر (قرن چهاردهم و پانزدهم هجری) از نشانه‌های ایمان و نماد تشیع است و از این جهت رجحان شرعی دارد و حتی گاهی در اذان و اقامه، نه با این عنوان که جزئی از اجزاء آن‌ها باشد، گفتن آن [[واجب]] می‌گردد.<ref>حکیم، مستمیک العروة، ۱۳۸۹ق، ج۵، ص۵۴۵.</ref> برخی دیگر از عالمان مانند [[سید حسین طباطبایی قمی|سید حسین طباطبایی قمی]] گفتن آن را از باب [[تبرک]] جایز دانسته‌اند.<ref>مؤسسه سبطین، العروة الوثقی و التعلیقات علیها، ۱۴۳۰ق، ج۶، ص۴۶۸، پانویس۵.</ref> | ||
نسخهٔ ۱۹ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۲۰
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب در تاریخ ۳۰ مهر ۱۴۰۳ توسط کاربر:H.ahmadi برای جلوگیری از تعارض ویرایشی اینجا گذاشته شده است. اگر بیش از پنج روز از آخرین ویرایش مقاله میگذرد میتوانید برچسب را بردارید. در غیر این صورت، شکیبایی کرده و تغییری در مقاله ایجاد نکنید. |
شهادت ثالثه گواهی‌دادن به ولایت حضرت علی (ع) پس از شهادتین با عبارت «أشهَدُ أَنّ عَلیاً ولیُّ الله» یا «أشهَدُ أَنّ عَلیاً حُجَّةُ الله» در اذان است. شهادت ثالثه در منابع فقهی و حدیثی شیعه به‌عنوان بخشی از اذان و اقامه مطرح نشده است. به نظر بسیاری از فقیهان شیعه این فراز جزء اذان و اقامه نیست؛ اما گفتن آن به قصد قربت خوب است.
مفهوم‌شناسی و اهمیت
شهادت ثالثه، گواهی دادن به ولایت امام علی(ع)، پس از گواهی به شهادتین، یعنی توحید و نبوت است[۲] و با عبارت‌هایی همچون «أشهَدُ أَنّ عَلیاً ولیَُ الله» و «أشهَدُ أَنّ عَلیاً حُجَّةُ الله» و «أشهَدُ أَنّ عَلیاً اَمیرالمؤمنین حقاً»، بیان می‌شود.[۳]
سیدمحسن حکیم و سیدتقی طباطبایی قمی آن را شعار و نماد تشیع به شمار آورده‌اند.[۴] در برخی روایاتی که در منابع روایی شیعه وارد شده، محتوای آن مورد تأیید واقع شده و به اقرار بر ولایت امام علی(ع) تأکید شده است.[۵] برای نمونه طبرسی در کتاب الاحتجاج روایتی از امام صادق(ع) نقل کرده است که هرگاه کسی از شما می‌گوید: «لا إله إلَّا الله» و «محمّد رسول الله»، بلافاصله بگوید: «علی أمیر المؤمنین».[۶]
آیه شهادت ثالثه از اجزاء اذان و اقامه است؟
دیدگاه مشهور نزد فقهای امامیه این است که شهادت ثالثه، جزئی از اجزاء اذان و اقامه نیست.[۷] به‌گزارش فقیهانی همچون صاحب‌مدارک و سیدمحسن حکیم در میان فقیهانی که وارد بحث درباره این مسئله شده‌اند، اختلافی وجود ندارد که شهادت ثالثه از اجزاء اذان و اقامه نیست.[۸] صاحب‌جواهر نیز گفته است تسالم فقها بر عدم جزء بودن آن در اذان و اقامه است.[۹]
عالمانی همچون شیخ صدوق و شهید ثانی اضافه کردن آن به اذان و اقامه را بدعت و روایاتی که در این زمینه نقل شده را موضوع دانسته‌اند.[۱۰] شیخ طوسی نیز روایات مربوط به شهادت ثالثه در اذان را شاذ معرفی کرده و معتقد است کسی که در اذان شهادت ثالثه را بگوید، خطا کرده است،[۱۱] ضمن آن که فضیلتی نیز برای اذان محسوب نمی‌شود و با گفتن آن، فصول و اجزای اذان کامل نمی‌شود.[۱۲]
با این حال علامه مجلسی معتقد است که به سبب روایاتی که در این موضوع وارد شده است، بعید نیست که شهادت ثالثه جزء مستحبی در اذان و اقامه باشد.[۱۳] آقا رضا همدانی نیز گفتن آن در اذان و اقامه را اگر به قصد جزئیت نباشد، جایز دانسته است.[۱۴] سیدتقی طباطبایی قمی بر این نظر است که اگر بدون قصد جزئیت باشد، گفتن آن در اذان و اقامه، رجحان دارد.[۱۵] فقیهانی همچون سید عبدالهادی شیرازی،[۱۶] سید ابوالقاسم خویی،[۱۷] سیدعلی حسینی سیستانی[۱۸] و حسین وحید خراسانی[۱۹] بر این نظرند که شهادت ثالثه از اجزای اذان و اقامه نیست، ولی گفتن آن در اذان و اقامه مستحب است.
سیدمحسن حکیم بر این نظر است که شهادت ثالثه، به‌ویژه در دوران حاضر (قرن چهاردهم و پانزدهم هجری) از نشانه‌های ایمان و نماد تشیع است و از این جهت رجحان شرعی دارد و حتی گاهی در اذان و اقامه، نه با این عنوان که جزئی از اجزاء آن‌ها باشد، گفتن آن واجب می‌گردد.[۲۰] برخی دیگر از عالمان مانند سید حسین طباطبایی قمی گفتن آن را از باب تبرک جایز دانسته‌اند.[۲۱]
سلار دیلمی، از فقیهان امامیه قرن پنجم هجری، گفتن شهادت ثالثه در تشهد نماز را نیز جایز دانسته‌اند.[۲۲]
تاریخچه وارد شدن شهادت ثالثه در اذان و اقامه
شیخ صدوق اضافه‌کردن شهادت ثالثه به اجزاء اذان و اقامه را به مُفَوضه نسبت داده و گفته است آنان روایاتی در این زمینه جعل کرده‌اند.[۲۳] به‌گزارش برخی مورخان، گفتن آن در اذان و اقامه پنج قرن متروک ماند؛ به‌طوری که عبدالجلیل قزوینی، از عالمان شیعه در قرن ششم هجری، در کتاب نقض آورده است که اگر کسی در میان اجزای اذان، پس از شهادتین، شهادت ثالثه بگوید، نمازش باطل است و مرتکب بدعت و عمل معصیت شده است.[۲۴] گفته می‌شود پس از چند قرن، در سال ۹۰۷ق، به‌دستور شاه اسماعیل صفوی دوباره به اذان اضافه شد و در میان مردم رواج یافت؛ به‌گونه‌ای که اگر کسی در اذان نمی‌گفت به تسنن متهم می‌شد.[۲۵] حتی نقل شده است که برخی فقیهان در این دوره آن را از اجزاء اذان و اقامه نمی‌دانستند، ولی به خاطر ترس از اتهام تسنن، تقیه می‌کردند و نظرشان را پنهان می‌کردند.[۲۶]
گفته می‌شود یک قرن بعد در اواسط قرن دوازدهم هجری، مجددا شیعیان از ذکر آن در اذان خودداری کردند.[۲۷] سیدحسین مدرسی طباطبایی در کتاب مکتب در فرآیند تکامل گفته است که میرزا محمد اخباری، در رساله‌ای با عنوان «شهادت بر ولایت»، گزارش کرده است که شیخ جعفر کاشف الغطاء در رساله‌ای که برای فتحعلی شاه قاجار فرستاده بود از او درخواست کرده بود تا دستور دهد شهادت ثالثه در اذان را در کشور ممنوع اعلام کند.[۲۸] رضا استادی در مقاله‌ای گفته است که میرزا محمد اخباری گزارش درستی از سخن کاشف الغطاء ارائه نکرده است و کاشف الغطاء مخالف شهادت ثالثه در اذان نبوده و فقط جزء بودن آن در فصول اذان و اقامه را نفی کرده است.[۲۹] در رساله کاشف الغطاء، به نقل از استادی، آمده است گوینده به جای «اشهد أن علیاً ولی الله»، جمله «اشهد أن علیاً امیر المؤمنین» و به قصد تبرک گفته شود.[۳۰]
تک‌نگاری
برخی از کتاب‌ها و آثاری که دربارهٔ شهادت ثالثه نوشته شده عبارتند از:
- کلماتُ الاَعلام حولَ جوازِ الشهادة بالولایة فی الاذان و الاقامة مَعَ عدمِ قصدِ الجُزئیة، نوشته رضا استادی، پژوهشگر شیعه، که در قم و در سال ۱۳۹۵ق چاپ شده است.
- اَشهدُ اَنّ علیّاً ولیُّ الله فی الاذان بین الشرعیةِ و الابتداع، نوشته سید علی شهرستانی و به زبان عربی،[۳۱] که سید هادی حسینی آن را به فارسی ترجمه کرده و انتشارات دلیل ما به چاپ رسانده است.[۳۲]
- کتاب «الشهادة بالولایة فی الاذان»، نوشته سیدعلی حسینی میانی. نویسنده در این کتاب به بررسی و بیان ادله‌ای در جواز گفتن شهادت ثالثه در اذان پرداخته است.[۳۳]
- کتاب «الشهادة الثالثة»، نوشته محمد سند، عالم شیعه اهل بحرین. نویسنده در این کتاب احکام مربوط به شهادت ثالثه در زمان تقیه، در اقامه و اذان و در تشهد و سلام نماز، با تحقیق در روایات و دیدگاه فقهای امامیه در این مسئله، را بررسی کرده است.[۳۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ «اشهد ان علیا ولی الله»، صفحه الخطاط محمد المشرفاوی در پینترس.
- ↑ جمعی از نویسندگان، موسوعة معارف الکتاب و السنة، ج۱، ص۵۴۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۳۸۹ق، ج۵، ص۵۴۵؛ مؤسسه سبطین، العروة الوثقی و التعلیقات علیها، ۱۴۳۰ق، ج۶، ص۴۶۸، پانویس۴.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۲۳۱؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۷، ص۴۰۴.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۲۳۱.
- ↑ حب‌الله، التعلیقة علی منهاج الصالحین (الاذان و الاقامة)، ۲۰۲۴م، ص۵.
- ↑ حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۳۸۹ق، ج۵، ص۵۴۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۳ش، ج۹، ص۸۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۹۰؛ شهید ثانی، روض الجنان، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۸۶.
- ↑ شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۶۹.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۹۹.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۱، ص۱۱۱.
- ↑ همدانی، مصباح الفقیه، ۱۴۲۴ق، ج۱۱، ص۳۱۳-۳۱۴.
- ↑ طباطبایی قمی، مبانی منهاج الصالحین، منشورات قلم الشرق، ج۴، ص۳۵۳.
- ↑ مؤسسه سبطین، العروة الوثقی و التعلیقات علیها، ۱۴۳۰ق، ج۶، ص۴۶۸، پانویس۵.
- ↑ خویی، منهاج الصالحین، مؤسسة الخوئی الاسلامیة، ج۱، ص۱۵۰.
- ↑ سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۹۱.
- ↑ وحید خراسانی، منهاج الصالحین، مدرسه امام باقر(ع)، ج۲، ص۱۶۸.
- ↑ حکیم، مستمیک العروة، ۱۳۸۹ق، ج۵، ص۵۴۵.
- ↑ مؤسسه سبطین، العروة الوثقی و التعلیقات علیها، ۱۴۳۰ق، ج۶، ص۴۶۸، پانویس۵.
- ↑ سلار دیلمی، المراسم، ۱۴۱۴ق، ص۷۲-۷۳.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ قزوینی، النقض، ۱۳۸۵ش، ص۹۷.
- ↑ مجلسی، لوامع صاحب‌قرانی، ج۳، ص۵۶۶.
- ↑ مجلسی، لوامع صاحب‌قرانی، ج۳، ص۵۶۶.
- ↑ مدرسی طباطبایی، مکتب در فرآیند تکامل، ۱۳۹۸ش، ص۹۹.
- ↑ مدرسی طباطبایی، مکتب در فرآیند تکامل، ۱۳۹۸ش، ص۹۹.
- ↑ استادی، «کاشف الغطاء و شهادت بر ولایت در اذان و اقامه»، ص۱۷۸.
- ↑ استادی، «کاشف الغطاء و شهادت بر ولایت در اذان و اقامه»، ص۱۷۸.
- ↑ شهرستانی، اشهد ان علیاً ولی الله فی الاذان بین الشرعیة و الابتداع، ۱۴۳۰ق، شناسنامه کتاب.
- ↑ شهرستانی، جایگاه «أشهد أن علیاً ولی الله» در اذان، ۱۳۸۸ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ حسینی میلانی، الشهادة بالولایة فی الاذان، ص۴۹، فهرست کتاب.
- ↑ سند، الشهادة الثالثة، ۱۳۸۵ش، ص۴۴۶، فهرست کتاب.
یادداشت
منابع
- [http://jhc.sinaweb.net/article_527773.html حکیم الهی، عبدالمجید، «شهادت ثالثه از بدعت تا وجوب»، فقه تاریخ تمدن،
- مهریزی، مهدی، «پدیده ارجاع به کتاب‌های خیالی و ساختگی»، سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مهر ۱۳۹۳ش. بایگانی شده از نسخه اصلی در ۵ شهریور ۱۳۹۵ش.
- «اشهد ان علیا ولی الله»، صفحه الخطاط محمد المشرفاوی در پینترس، تاریخ بازدید: ۱۴ خرداد ۱۴۰۱ش.
- ابراهیمی جویباری، ناصر، شهادت ثالثه در اذان شیعیان، تحقیق صادق طالبی مازندرانی، قم، محمد و آل محمد (ص)، ۱۴۰۰ش.
- ابن بطوطه، سفرنامه (رحله) ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۹ش.
- ابن شاذان قمی، شاذان بن جبرئیل، الروضة فی فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع)، به تحقیق و تصحیح علی شکرچی، قم، مکتبة الامین، ۱۴۲۳ق.
- ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب (ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- اسدی گرمارودی، محمد و امید آهنچی، شهادث ثالثه، ۱۳۹۶ش، به تحقیق لیدا حاجی‌بابا، تهران، کتاب او، ۱۳۹۶ش.
- الطائی، نجاح، الشهادة الثالثة واجبة و جزئیة فی الاذان و الاقامه و تشهد الصلاة و صلاة المیت، بیروت، مؤسسة السلطان عبدالحمید العثمانی، ۲۰۱۷م.
- امام خمینی، سید روح الله موسوی، استفتاءات، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۲۲ق.
- امام خمینی، سید روح الله موسوی، الآداب المعنویة للصلاة، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- بروجردی، مرتضی، المستند فی شرح العروة الوثقی، تقریر دروس سید ابوالقاسم خویی، مؤسسة الخوئی، ۱۴۳۰ق.
- بهجت، محمدتقی، استفتاءات، قم، دفتر حضرت آیة الله بهجت، ۱۴۲۸ق.
- حسینی میلانی، سید علی، الشهادة بالولایة فی الاذان، قم، مرکز الابحاث العقائدیة، ۱۴۲۱ق.
- حکیم، سید محسن طباطبایی، مستمسک العروة الوثقی، قم، مؤسسة دارالتفسیر، ۱۴۱۶ق.
- سراوی، عبدالمحسن، القطوف الدانیة، [دمشق]، [مرکز الابحاث العقائدیة]، [۱۴۱۳ق].
- سند، محمد، الشهادة الثالثة، به تحقیق علی شکری بغدادی، تهران، مؤسسة الصادق (ع)، ۱۳۸۵ش.
- شوشتری، محمدتقی، النجعة فی شرح اللمعة، تهران، کتاب‌فروشی صدوق، ۱۴۰۶ق.
- شهرستانی، سید علی، جایگاه «أشهد أن علیاً ولی الله» در اذان، ترجمه سید هادی حسینی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۸ش.
- شهرستانی، علی، اشهد ان علیاً ولی الله فی الاذان بین الشرعیة و الابتداع، بی‌جا، منشورات الاجتهاد، ۱۴۳۰ق.
- شیخ صدوق، محمّد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، به تصحیح علی خراسانی و سید جواد شهرستانی و مهدی طه نجف و مجتبی عراقی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، به تصحیح سید محمدتقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاویٰ، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، به تحقیق بخش فقه در جامعه پژوهش‌های اسلامی، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
- غِزّی، عبدالحلیم، الشهادة الثالثة المقدسة، بیروت، دارالقاری، ۱۴۲۳ق.
- کدیور، محسن، «نقد مستندات شهادت ثالثه در اذان، سایت محسن کدیور، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۳ مرداد ۱۳۹۶ش.
- نجفی، زین‌العابدین، جزئیة الشهادة الثالثة فی الاذان و الاقامه، بی‌جا، باقیات، ۱۳۹۵ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، به تحقیق و تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چ۷، ۱۴۰۴ق.
- یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق. دوره۴۸، تابستان ۱۳۹۵ش.]
پیوند به بیرون