نماز شب

پیامبر اکرم(ص): إِذَا قَامَ الْعَبْدُ مِنْ لَذِیذِ مَضْجَعِهِ وَ النُّعَاسُ فِی عَینَیهِ لِیرْضِی رَبَّهُ بِصَلَاةِ لَیلِهِ بَاهَی اللهُ بِهِ الْمَلَائِکةَ وَ قَالَ أَمَا تَرَوْنَ عَبْدِی هَذَا قَدْ قَامَ مِنْ لَذِیذِ مَضْجَعِهِ لِصَلَاةٍ لَمْ أَفْرِضْهَا عَلَیهِ اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ. (ترجمه: هنگامی که انسان از بستر لذتبخش خود برخیزد در حالی که چشمانش خواب آلوده است برای اینکه با نماز شبش پروردگار خود را خشنود کند، خداوند در مقابل فرشتگانش به او می‌نازد و می‌فرماید: آیا بنده مرا نمی‌بینید که از رختخواب گوارایش برخاسته برای نمازی که من بر او واجب نکردم. گواه باشید که او را بخشودم.)

وسائل الشیعة، ج۸، ص: ۱۵۷

نماز شب مهم‌ترین نماز مستحبی است که ۱۱ رکعت دارد و وقت آن پس از نیمه شب شرعی تا طلوع فجر است. بنا بر آیه «وَمِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّک» نماز شب بر پیامبر اکرم(ص) واجب و بر سایر مؤمنان مستحب است. در روایات بر اهمیت آن تأکید شده و آن را شرف مؤمن، کفّاره گناهان روز، برطرف کننده وحشت قبر و ضامن روزی معرفی می‌کند و توصیه شده در صورت گذشتن وقت، قضای آن خوانده شود.

الزامی برای خواندن همه ۱۱ رکعت وجود نداشته و می‌توان کمتر خواند، که در این صورت خواندن سه رکعت آخر (دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر) فضیلت بیشتری دارد.

نماز شب در قرآن

آیه ۷۹ سوره اسراء خواندن نماز شب را بر رسول اکرم واجب دانسته و آن را مقدمه رسیدن ایشان به مقام محمود معرفی می‌کند: وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی اَنْ یبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً^{[سوره اسراء–۷۹]}

مقالهٔ اصلی: تهجد

اگرچه واژه تهجّد که منظور از آن نماز و عبادت در شب است تنها یک بار در قرآن کریم آمده است، ولی در سوره‌های متعدد به شب زنده‌داری و استغفار سحرگاهی تصریح شده است. آمرزش خواهی در سحر به عنوان یکی از ویژگی‌های پرهیزکاران و شب زنده‌داری به عنوان یکی از صفات بندگان خدای رحمان و مؤمنان واقعی به این معنی ناظرند. به خاطر عظمت پاداش نمازشب و شب‌زنده‌داری، مقدار ثواب آن با مقیاس انسانی غیر قابل تعیین دانسته شده است: فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِی لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْینٍ جَزَاءً بِمَا کانُوا یعْمَلُونَ.(ترجمه:هیچ کس نمی‌داند چه پاداش‌های مهمّی که مایه روشنی چشم‌هاست برای آنها نهفته شده، این پاداش کارهائی است که انجام می‌دادند.)

در آیه دوم سوره مُزَّمِّل «قُمِ اللَّیلَ إِلَّا قَلِیلًا» (پاره‌ای از شب را بپاخیز) ابتدا پیامبر و به پیروی از ایشان، همه مؤمنان دعوت به تهجد شده‌اند.

نماز شب در روایات

احادیث بسیاری بر اقامه نماز شب تأکید کرده‌اند: پیامبر در وصیت خود به امام علی(ع) سه بار بر نماز شب تأکید کردند: «وَ عَلَیک بِصَلاةِ اللَّیلِ وَ عَلَیک بِصَلاةِ اللَّیلِ وَ عَلَیک بِصَلاةِ اللَّیلِ؛ بر تو باد به نماز شب، و بر تو باد به نماز شب، و بر تو باد به نماز شب» و در جای دیگر خطاب به همه مسلمانان فرمود: «بر شما باد به نماز شب اگرچه یک رکعت باشد؛ زیرا نماز شب انسان را از گناه باز می‌دارد و خشم پروردگار را (نسبت به انسان) خاموش می‌کند و سوزش آتش را در قیامت دفع می‌کند.

اهمیت نماز شب به حدی است که سفارش شده در صورت محروم شدن از این نماز در وقت خود، قضای آن به جا آورده شود. و ترک‌کنندگان آن از زیان‌کاران معرفی شده‌اند. در سختی و خستگی سفر نیز توصیه شده پیش از خواب این نماز خوانده شود. از برخی احادیث اهل سنت برمی‌آید که نماز شب در اوایل ظهور اسلام واجب بوده و سپس مستحب شده است.

در کلام معصومین، گناه و پرخوری از عوامل محرومیت از نماز شب دانسته شده‌اند.

آثار نماز شب در احادیث

دو رکعت نماز در دل شب برتر از همه دنیا زینت انسان در آخرت جلب دوستی خداوند برترین نماز مستحبی مایۀ فخر مؤمن شرافت مؤمن در قیامت مایه مباهات خداوند به فرشتگان از علامات شیعه واقعی دور کردن بیماری ادب صالحین در همه زمان‌ها بازدارنده از گناهان آمرزش گناهان جلب رحمت خدا زیبایی چهره زیبایی اخلاق افزایش روزی ادای قرض دور کردن همّ و غم نورانیت چشم ضمانت روزی امان از عذاب قبر طول عمر نورانیت خانه رضایت خداوند دوستی ملائکه معرفت بخش سلاح در مقابل دشمنان اجابت دعا باعث قبولی سایر اعمال شفیع نزد عزرائیل نورانیت قبر مونس انسان در قبر دفع بلا از اهل زمین

چگونگی نماز شب

نماز شب ۱۱ رکعت است که به این ترتیب خوانده می‌شود:

1. هشت رکعت به صورت چهار نماز دو رکعتی به نیت نافله شب.
2. دو رکعت به نیت نماز شَفع که مستحب است در رکعت اول آن سوره حمد و سوره ناس، و در رکعت دوم سوره حمد و سوره فلق خوانده شود.
3. یک رکعت به نیت نماز وَتر که بهتر است پس از سوره حمد، سه مرتبه سوره توحید و یک مرتبه سوره‌های فلق و ناس قرائت شود. به طولانی کردن قنوت این نماز سفارش بیشتری شده است.

مستحبّ است در قنوت نماز وتر برای چهل مؤمن دعا یا استغفار کند. هفتاد مرتبه ذکر: اَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّی وَ اَتُوبُ اِلَیهِ ، هفت مرتبه : هذا مَقامُ الْعائِذِ بِک مِنَ النّارِ (ترجمه: این است مقام پناه برنده به تو از آتش دوزخ) ، و سیصد بار «اَلعَفو» بگوید (کمتر از این اعداد هم اشکال ندارد) و سپس این دعا را بخواند: رَبِّ اغْفِرْلی وَارْحَمْنی وَ تُبْ عَلی اِنَّک اَنْتَ التَّوّابُ الْغَفُورُ الرَّحیمُ (ترجمه: و به من رحم کن و توبه‌ام را بپذیر، به درستی که تو بسیار توبه پذیر و آمرزنده و مهربانی)

• بافضیلت‌ترین بخش نماز شب، نماز شَفع و وَتر است و نماز وتر برتر از نماز شفع است.
• وقت نماز شب از نیمه شب شرعی تا فجر صادق است و هنگام سحر از سایر مواقع بهتر است. مراجع تقلیدی چون سید علی سیستانی و حسین وحید خراسانی وقت نماز شب را از ابتدای شب تا اذان صبح می‌دانند.

احکام نماز شب

امام صادق(ع): شَرَفُ الْمُؤْمِنِ صَلاتُهُ بِاللَّیلِ، وَعِزُّهُ کفُّ الاَذی عَنِ النّاسِ. (ترجمه: شرافت مؤمن به نماز شب اوست و عزّت و بزرگواری او در خودداری از آزار مردم)

الخصال، ج۱، ص: ۶

1. برای نماز شب می‌توان به نماز شَفْع و وَتر اکتفا کرد، بلکه هنگام تنگی وقت می‌توان تنها به نماز وتر اکتفا نمود.
2. وقت نماز شب از نیمه شب شرعی تا فجر صادق است. و هنگام سحر از سایر مواقع بهتر (دارای فضیلت بیشتر) است و تمامی ثلث آخر شب سحر محسوب می‌شود. و افضل از آن خواندن نماز شب نزدیکی‌های سحر خوانده شود.
3. جایز است انسان نماز شب را نشسته بخواند. ولی اگر می‌خواهد نشسته بخواند بهتر آن است که هر دو رکعت نشسته را یک رکعت ایستاده حساب کند.
4. مسافر و کسی که برای او سخت است نافله شب را بعد از نصف شب بخواند، می‌تواند آن را در اول شب بجا آورد.
5. خواندن سوره در رکعت‌های نماز شب لازم نیست و می‌تواند فقط به خواندن سوره حمد اکتفا کند. (گرچه با سوره فضیلت بیشتری دارد) هم چنین قنوت در رکعت‌های دوم مستحب است و می‌تواند بدون قنوت بخواند.
6. نماز وَتر یک رکعت است و می‌شود آن را بدون قنوت به جا آورد.
7. لازم نیست همه یازده رکعت را پشت سر هم بخواند و در چند نوبت خواندن بهتر است.
8. انجام کم و زیادهای اشتباهی در نماز مستحب، سجده سهو ندارد.
9. اگر مشغول نماز شب بود و هنگام اذان شد، اگر چهار رکعت از نماز شب را خوانده می‌تواند بقیه نماز شب را سبکتر بخواند و اگر هنوز چهار رکعت از نماز شب نخوانده، همان دو رکعتی را که شروع کرده تمام می‌کند و پس از آن دو رکعت نافله صبح را می‌خواند و سپس دو رکعت نماز صبح واجب را می‌خواند و پس از آن، باقیمانده نماز شب را قضا می‌کند.
10. قضای نماز شب بر تقدیم آن یعنی پیش از نیمه شب خواندن برتری دارد. بنابر این اگر می‌داند که قضای نماز شب از او فوت نخواهد شد قضا اولویت دارد.

دعای حزین

پس از نماز شب دعایی به نام دعای حزین خواندنش مستحب است. و آن دعاء مطابق آنچه شیخ طوسی در «مصباح المتهجد» نقل کرده این است: (راز گویم با تو اى که هستى در هر جا و مکان، تا شاید فریادم را بشنوى، چونکه جرم و گناهم بزرگ و شرمم کم است. *مولایم اى مولایم، کدامیک از هراس هایم را یادآورى کنم و کدامیک را فراموش کنم و اگر نباشد، چسان! با اینکه جهان پس از مرگ بزرگتر و سخت تر است.*مولاى من اى مولایم، تا چه وقت و تا کى بگویم که (من گنهکارم و) تو حق بازخواستم دارى، نه یک بار بلکه بارها، ولى باز هم تو راستى و وفا از من نبینى، پس اى فریاد و باز هم اى فریاد، به درگاه تو، خدایا، از هواى نفسى که بر من چیره گشته و از دشمنى که بر من حمله ور شده و از دنیایى که خود را برایم آراسته و از نفس فرمانده به بدى جز آنکه پروردگارم رحم کند.*مولاى من اى مولایم، اگر به کسى چون من رحم کرده‌اى، پس به من نیز رحم کن و اگر کسى را مانند من پذیرفته‌اى، مرا هم بپذیر، اى پذیرنده ساحران (فرعون ) مرا هم بپذیر، اى که تا بوده از او نیکى دیده ام، اى که غذایم دادى به نعمت‌هاى خود در هر صبح و شام، رحم کن به من، روزى که به نزدت آیم، تنها در حالى که بلند کرده‌ام بدرگاهت دیده‌ام را و نامه عملم به گردنم افتاده و همه مردم از من بیزارى جویند، حتى پدر و مادرم و حتى کسى که رنج و تلاشم براى او بوده*پس اگر تو نیز به من رحم نکنى پس چه کسى به من رحم کند و کیست که مونس وحشت قبرم باشد و کیست که زبانم را گویا کند، آنگاه که با عملم خلوت کنم و بپرسى از من آنچه تو بدان داناترى از خودم، پس اگر بگویم آرى کجا از عدل تو گریزگاهى است و اگر بگویم نکردم جواب دهى آیا من گواه تو نیستم* پس گذشتت را گذشتت را خواهانم اى مولایم پیش از پوشیدن پیراهن آتش زا، گذشتت گذشتت را خواهم اى مولاى من پیش از گرفتار شدن جهنم و آتش سوزان، گذشتت گذشتت را خواهم اى مولاى من پیش از آنکه دست‌ها به گردن‌ها با زنجیر بسته شود، اى مهربان‌ترین مهربانان و بهترین آمرزندگان.)

جستارهای وابسته

• دعای امام سجاد بعد از نماز شب
• نماز وتر
• نماز وتیره
• نماز شفع
• تهجد
• نافله

پیوند به بیرون

• کیفیت نماز شب در مفاتیح الجنان
• نمازشب
• احکام و مسایل نماز شب
• نماز شب را چگونه می‌خوانند؟