طلوع فجر

طلوع فجر، صبح صادق یا فجر صادق دقایقی پس از پایان شب است که نوری سفید در افق پراکنده می‌شود. طلوع فجر، ابتدای وقت نماز صبح و بافضیلت‌ترین وقت ادای آن است. در هنگام بامداد، دو هاله نور در آسمان مشرق دیده می‌شود که یکی فجر کاذب و دیگری فجر صادق نامیده می‌شود. فجر کاذب نوری است که به درازا در آسمان پدید می‌آید و به جای پهن شدن بر روی افق، به صورت عمودی به سمت بالا انعکاس می‌یابد. فجر صادق که دقایقی بعد از آن روی می‌دهد، در آسمان پهن می‌شود.

طلوع فجر صادق

فجر کاذب (در صبح)

در قرآن از فجر صادق با تعبیر خیط الابیض یاد شده که به واسطه آن خوردن و نوشیدن در روزه، حرام شده و آغاز وجوب نماز صبح است. به فاصله زمانی بین طلوع فجر صادق و طلوع خورشید، بین الطلوعین گفته می‌شود.

تعریف

معنای اصلی واژه فجر، شکافته شدن همراه با آشکار شدن چیزی است و از نمونه‌های آن شکافته شدن تاریکی و طلوع روشنایی و نیز شکافته شدن کوه و جوشیدن آب است. این واژه به معنای سپیده‌دم و سپیدی صبح به کار می‌رود. دو نوع فجر داریم: فجر صادق و فجر کاذب.

فجر کاذب

فجر کاذب (در غروب)

فجر (صبح) کاذب یا نور منطقة‌البروجی لحظه‌ای است که شب به پایان رسیده و برای اولین بار بعد از پایان شب، نور سفیدی در افق (در سمت مشرق) پیدا می‌شود و این سفیدی به شکل عمودی از نور است. در این لحظه، اگرچه شب به پایان رسیده، ولی هنوز وقت نماز صبح نرسیده است.

علت این پدیده انعکاس ضعیفی از نور خورشید در اثر غبارهای موجود در جوّ است که به صورت مخروط نورانی کم فروغی در امتداد منطقة البروج به هنگام طلوع خورشید مشاهده می‌شود. روشنایی آن به قدری کم است که فقط از نواحی بسیار تاریک می‌توان آن‌ را تشخیص داد و در شهرهای بزرگی مانند تهران، دیدن آنها عملا غیرممکن است. این پدیده در مناطق استوایی به خوبی قابل رﺆیت است. این نور هنگام غروب خورشید نیز دیده می‌شود.

فجر صادق

فجر صادق که دقایقی پس از فجر کاذب رخ می‌دهد، زمانی است که نور سفید افق پراکنده شود. این لحظه، آغاز فجر صادق و اول وقت نماز صبح بوده و به تدریج که درخشندگی فجر صادق بیشتر شود ستاره‌ها نیز ناپدید می‌شوند. با طلوع نخستین پرتو لبه بالای خورشید، وقت نماز صبح پایان می‌یابد.

به فجر صادق، فجر ثانی، مُعتَرض و مُستَطیر نیز گفته می‌شود.

تفاوتهای فجر صادق و فجر کاذب

بین دو فجر تفاوت‌هایی وجود دارد:

1. فجر کاذب از سطح افق فاصله دارد، در حالی که فجر صادق به افق متصل است.
2. فجر کاذب عمودی است، اما فجر صادق افقی است.
3. فجر کاذب هنگام اولین لحظه طلوع درخشان است، ولی به مرور از بین می‌رود، در حالی که فجر صادق با نور کم طلوع می‌کند و با گذشت زمان پرنورتر می‌شود.

تعیین زمان فجر صادق امری حسی است که فقط می‌توان با انجام مشاهدات متعدد به زمان واقعی آن نزدیک شد.

طلوع فجر در شب‌های مهتابی (لَیالی مُقمَرِه)

شبهای مهتابی یا لیالی مقمره شبهایی هستند که قرص ماه تقریبا کامل و نور آن به هنگام طلوع فجر بر نور طلوع غلبه دارد (تقریباً بین ۱۲ تا ۱۹ هر ماه) به دلیل روشنایی افق، نور گسترده فجر با تأخیر و پس از حدود ۲۰ دقیقه که دیگر نور ماه، مانع نور سپیده فجر نیست، نمایان می‌شود.

به فتوای امام خمینی و سید احمد خوانساری در این شب‌ها برای نماز صبح باید صبر کرد تا گسترش نور فجر در افق قابل مشاهده باشد. بیشتر مراجع تقلید چنین فتوایی ندارند.

خیط الابیض

قرآن در آیه ۱۸۷ بقره هنگام بیان احکام روزه، زمان دست کشیدن از خوردن و آشامیدن در صبح را با عبارت آشکار شدن خیط الابیض بیان می‌کند (وَ کلُوا وَاشْرَ‌بُوا حَتَّیٰ یتَبَینَ لَکمُ الْخَیطُ الْأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ‌: و بخورید و بیاشامید تا رشته سپید بامداد از رشته سیاه [شب‌] بر شما نمودار شود) و منظور از آن مطابق روایت علی بن مهزیار اهوازی از امام جواد(ع) همان طلوع فجر صادق است.

بین الطلوعین

به فاصله میان طلوع فجر و طلوع خورشید، «بین الطلوعین» می‌گویند که یکی از مهم‌ترین و با فضیلت‌ترین لحظه‌های شبانه‌روز است. روایت‌های فراوانی در این زمینه و ارزش فراوان بیدار ماندن و عبادت در آن از ائمه اطهار(ع) وارد شده است.

امام سجاد علیه‌السلام: (دعاى آن حضرت به هنگام پگاه و شامگاه)
ما و همه چيزها جملگى صبح كرديم و همه از آن توايم: از آسمان و زمين و هر چه در آن دو نهاده‌اى از آرميده و جنبنده و ايستاده و رونده و هر چه بر هواست و هر چه درون زمين است. صبح كرديم و همه در قبضه قدرت توايم، در چنبر مُلک و سلطه توايم، مشيّت تو ما را در بر گرفته و هر چه كنيم به مشيّت تو كنيم و به هر حال كه باشيم بسته تدبير تو باشيم. ما را كارى نيست جز آنچه تو ما را مقرر داشته‌اى و ما را بهره‌اى نيست جز آنچه تو ما را عطا كرده‌اى. اين بامدادى است نو دميده و روزى است تازه فرا رسيده. بر اعمال ما گواه است. اگر نيكى كنيم، ما را وداع كند به ستايش و اگر بدى كنيم، از ما جدا شود به نكوهش.

* منبع:صحیفه سجادیه، دعای ششم، ترجمه عبدالمحمدآیتی

احکام شرعی طلوع فجر

احکام طلوع فجر در باب‌های طهارت، نماز، روزه، حج، تجارت و نکاح بیان شده است. برخی از این احکام عبارتند از:

• بنابر قول مشهور، از نظر شرعی با دمیدن فجر صادق، شب پایان می‌یابد و روز آغاز می‌گردد؛ چنان که طلوع فجر صادق، پایان وقت نماز شب، آغاز وقت نماز صبح و امساک از مُفطرات در روزه است.
• وقت غسل جمعه از طلوع فجر روز جمعه است. در صورت وجوب تعیینی نماز جمعه، سفر کردن پس از طلوع فجر مکروه و پس از زوال خورشید (ظهر) حرام است.
• وقت نافله صبح پس از اتمام نماز شب است؛ لیکن تأخیر آن تا فجر اوّل (فجر کاذب) مستحب است.
• بنابر قول مشهور، باقی ماندن بر جنابت تا طلوع فجر از روی عمد، در ماه رمضان، حرام و موجب بطلان روزه و وجوب قضا و کفّاره است.
• وقوف اختیاری مشعر الحرام برای حج گزار، بین طلوع فجر تا طلوع آفتاب است.
• خوابیدن، آمیزش کردن و اشتغال به کسب و کار پس از طلوع فجر تا طلوع آفتاب مکروه است.

پیوند به بیرون

• فرهنگ فقه فارسی
• مجمع جهانی صادقین