ولادت امام مهدی(عج)

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره

ولادت امام مهدی(عج) به عقیده شیعیان دوازده‌امامی، در نیمه شعبان سال ۲۵۵ق یا ۲۵۶ق در سامرا رخ داده است. علمای امامیه روایاتِ تولد امام مهدی(عج) را متواتر دانسته‌اند. از نظر تاریخی نیز نقل شفاهی متواتر میان شیعیان، گزارش‌های متعدد از ملاقات افراد با امام مهدی(عج)، عقیقه کردن امام عسکری(ع) برای ولادت فرزندش، توقیعات صادر شده از امام مهدی(عج)، معجزات امام مهدی(عج)، گزارش‌های مربوط به متوسل شدن افراد به امام مهدی(عج) و برخورد افراد حکومت پس از شهادت امام عسکری(ع) را شواهدی برای اثبات ولادت امام مهدی(عج) می‌دانند. همچنین برخی علمای اهل سنت و صوفیه نیز به تولد امام مهدی(عج) اذعان کرده‌اند.

این باور توسط برخی انکار شده و دور از عقل، مفاد روایات و گزارش‌های تاریخی دانسته شده است. عمر طولانی امام مهدی(عج)، امامت در کودکی و بی‌فایده بودن امام غائب از جمله استبعادهای عقلی در این رابطه است. همچنین گفته شده روایات ثابت کننده ولادت در منابع شیعی ضعیف هستند و روایاتی که در رابطه با نحوه ولادت و نام مادر امام مهدی(عج) نقل شده‌اند، اختلاف دارند. از نظر تاریخی نیز انکار مورخین و نسب‌شناسان، اختلاف شیعیان پس از شهادت امام عسکری(ع) در امر امامت، ادعای ارث جعفر کذاب، تفتیش حکومت و وصیت امام عسکری(ع) به مادرش از شواهدی هستند که منکران ولادت به آن‌ها استناد کرده‌اند. این استدلال‌ها توسط علمای امامیه پاسخ داده شده‌اند.

در اثبات یا رد تولد امام مهدی(ع) آثار مستقلی نگاشته‌ شده است. که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به البرهان علی وجود صاحب الزمان اثر سید محسن امین در اثبات و کتاب عجیب‌ترین دروغ تاریخ نوشته عثمان الخمیس در رد ولادت ایشان اشاره کرد.

ولادت امام مهدی(عج) و اختلاف در آن

علمای امامیه همچون شیخ کلینی (درگذشت:۳۲۹ق)، شیخ مفید (درگذشت:۴۱۳ق)، شیخ طوسی (درگذشت:۴۶۰ق)، طبرسی (درگذشت:۵۴۸ق)، اِرْبلی (درگذشت:۶۹۲ق)، کفعمی (درگذشت:۹۰۵ق)، و مجلسی (درگذشت:۱۱۱۰ق) بالاتفاق بر این باورند، که مهدی موعود فرزند امام حسن عسکری(ع) است. بر اساس گزارش منابع شیعی، حکیمه خاتون در شب نیمه‌شعبان به دستور امام حسن عسکری(ع) به منزل ایشان رفته و خبر تولد آخرین حجت الهی از جانب امام به وی ابلاغ می‌شود. نزدیکی‌های صبح بدون این که آثار حمل در نرجس‌خاتون وجود داشته باشد، امام مهدی به دنیا می‌آید. به گزارش محمدی ری‌شهری، بررسی دقیق اسناد زمان و مکان ولادت امام مهدی(عج) نشان می‌دهد که ایشان در شب یا روز جمعه، نیمه‌شعبان سال ۲۵۵ق مطابق با ۱۲ مرداد سال ۲۴۸ش و ۲۹ جولای سال ۸۶۹م، در شهر سامرّا به دنیا آمده است. با این که این نظر را مشهور دانسته‌اند، شیخ طوسی نظر صحیح در سال ولادت ایشان را ۲۵۶ق ذکر کرده است. محمدتقی شوشتری (۱۲۸۲-۱۳۷۴ش) عالم رجالی شیعه نیز بعد از بررسی اقوال در این زمینه نظر شیخ طوسی را ترجیح می‌دهد.

در مقابل به مشهور اهل‌سنت نسبت داده می‌شود که ادعای شیعیان در وجود خارجی مهدی موعود بدون دلیل است. آن‌ها سعی کرده‌اند با استدلال‌هایی چنین باوری را غیرقابل قبول نشان دهند. روایاتی از امام صادق(ع) و امام رضا(ع) وجود دارد که خبر از وقوع شک و تردید در ولادت حضرت مهدی(عج) در آینده می‌دهند.

امام صادق(ع)

ولادت صاحب‌الامر بر این مردم نهان است تا هنگامی که خروج کند، بیعت هیچ‌کس بر گردنش نباشد و خدای تعالی امر وی را در یک شب به سامان رساند.

حکمت مخفیانه بودن ولادت حضرت مهدی(عج) را حفظ جان وی دانسته‌اند. شیخ طوسی به نمونه‌ها و انگیزه‌های مختلفی اشاره می‌کند که می‌تواند موجب پنهان کردن تولد فرزند گردد. وی به این نکته تأکید می‌کند که معلوم نبودن فرزند به معنای بدون فرزند بودن نیست.

اثبات ولادت امام مهدی(عج)

سید مرتضی (درگذشت: ۴۳۶ق) معتقد است با پذیرش ضرورت وجود امام حیّ در هر عصری و ضرورت عصمت امام و این که این ویژگی‌ها در کسی از افراد حاضر موجود نیست، ثابت می‌شود که امام حیّ وجود داشته و در غیبت به سر می‌برد. همچنین به گفته شیخ طوسی، اگر هیچ روایتی هم به‌طور خاص نشان‌گر ولادت امام مهدی(عج) نبود، از این دلایل کلی که بیان‌گر تعداد یا اسامی امامان بودند یا در اموری چون غیبت وی سخن می‌گفتند، وجود خارجی و تولد وی قابل اثبات بود؛ زیرا سخن گفتن از عدد یا جزئیات حیات متوقف بر وجود خارجی است.

دلایل روایی

حضرت محمد(ص)

ائمه از نسل حسین هستند … و یکی از آن‌ها مهدی این امت است. (عمَار): گفتم پدر و مادرم به فدایت این مهدی کیست؟ فرمود ای عمَار همانا خداوند متعال عهد کرده که از نسل حسین نُه امام خارج می‌کند که نهمین فرزند او از امت غائب می‌شود … او غیبت طولانی خواهد داشت که در آن غیبت، عده‌ای از باور به او برخواهند گشت و برخی در آن ثابت قدم خواهند ماند. هنگام آخرالزمان خروج می‌کند و دنیا را پر از قسط و عدل می‌کند… او هم اسم من و شبیه‌ترین مردم به من است.

احادیثی در مصادر حدیثی شیعه نقل شده که دلالت بر ولادت مهدی(عج) دارند گفته شده است مجموع این روایات تواتر معنوی و یقین منطقی در مسئله تولد امام مهدی(عج) ایجاد می‌کنند. شیخ مفید (درگذشت: ۴۱۳ق) بر این باور است که روایات برای اثبات ولادت امام مهدی(عج) کافی است. محدثان شیعه این روایات را در ابواب جداگانه‌ای در مجامع روایی جمع‌آوری کرده‌اند. به گفته علی‌اصغر رضوانی ۲۱۴ روایت به صورت مطابقی دلالت بر ولادت امام مهدی دارند. سید محمدکاظم قزوینی (درگذشت: ۱۴۱۵ق) از تاریخ‌نویسان شیعه معتقد است اگر کسی به اخبار متواتر صادر شده از پیامبر(ص) و ائمه(ع) ایمان داشته باشد غیرممکن است که ولادت امام مهدی(ع) را انکار کند؛ زیرا روایات به صراحت بیان کرده‌اند که مهدی موعود(ع) نهمین فرزند از نسل امام حسین(ع) و فرزند امام عسکری(ع) است.

سید کمال حیدری از کلام‌پژوهان شیعه بر این باور است که اثبات ولادت امام مهدی(عج) و بسیاری از مبانی امامیه از روایات با مبنای آیت‌الله خویی در سند روایات ممکن نیست؛ بلکه باید نظر به جمع ظنون و قرائن باشد. با این حال از نظر وی مجموع روایاتی که در این مورد در منابع حدیثی صادر شده است تولد امام مهدی(ع) را به صورت یقینی ثابت می‌کند.

شواهد تاریخی

گزارش‌های تاریخی نیز وجود خارجی امام مهدی(عج) را ثابت می‌کنند. گفته شده قدمای شیعه همچون ابوسهل نوبختی (درگذشت: ۳۱۱ق) و شیخ صدوق برای اثبات وجود امام مهدی(عج) به نقل شفاهی متواتر موجود میان شیعه استناد کرده‌اند. شیعیان تولد امام مهدی و نص امامت او را به صورت شفاهی نسل‌به‌نسل نقل کرده‌اند و این امر میان آن‌ها شهرت داشته است. همین تواتر و نقل عمومی دلیلی بر صاحب فرزند بودن امام عسکری(ع) و امامت و مهدویت این فرزند است. سید محمدباقر صدر (درگذشت: ۱۴۰۰ق) در اثبات وجود امام مهدی(عج) دلیلی علمی با روش تراکم ظنون و حساب احتمالات ارائه کرده است. بر اساس این دلیل، وجود مهدی موعود قرن‌ها در میان امت اسلامی مخصوصاً در دوران غیبت صغری با اعتماد به افراد راستگویی مثل نواب اربعه رایج بوده است. براساس منطق حیات بشری از جهت علمی و حساب احتمالات محال است که دروغی به این شکل بتواند قرن‌ها اطمینان امّت را جلب نماید.

گزارش‌های متعدد از ملاقات افراد با امام مهدی در دوران غیبت و پیش از آن، عقیقه کردن امام عسکری(ع) برای ولادت فرزندش، توقیعات صادر شده از امام مهدی(عج)، معجزات امام مهدی(ع) در دوران غیبت و پیش از آن و گزارش‌های مربوط به متوسل شدن افراد به امام مهدی را از دیگر شواهد تاریخی تولد و وجود حضرت مهدی می‌دانند. همچنین نحوه برخورد کارگزاران حکومت عباسی با خانواده امام عسکری پس از شهادت حضرت را نشانگر این می‌دانند که حکومت شواهدی از ولادت امام مهدی(عج) داشته است. بنا به نقل کلینی پس از شهادت امام عسکری(ع) کارگزاران خلیفه عباسی برای دست‌یابی به فرزند ایشان تمام خانواده، کنیزان و اهالی خانه ایشان را بازرسی کرده و زندانی و تحت کنترل قرار دادند.

اذعان غیر امامیه به تولد امام مهدی(عج)

سید ثامر هاشم العمیدی در کتاب المهدی المنتظر فی الفکر الاسلامی نام ۹ نفر از علمای اهل‌سنت را ذکر می‌کند که اعتقاد به تولد امام مهدی(عج) داشته‌اند. از این گروه می‌توان به محمد بن طلحه نصیبی شافعی (درگذشت: ۶۵۲ق) در کتاب مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، سبط بن جوزی‏ (درگذشت: ۶۵۴ق) در کتاب تذکرة الخواص،حافظ محمّد بن یوسف گنجی شافعی (درگذشت: ۶۵۸ق) در کتاب کفایة الطالب و ابراهیم بن محمد جوینی شافعی (درگذشت: ۷۳۰ق) در کتاب فرائد السمطین اشاره کرد.

همچنین محمود عرفان با جمع‌آوری نظریات ۳۵ نفر از عرفای مسلمان از جمله ابن‌عربی (۵۶۰-۶۳۸ق) و قونوی (۶۰۷-۶۷۱ق) بر آن است که این افراد به فرزند داشتن امام عسکری(ع) و مهدویت آن فرزند باور داشتند.

استبعاد مخالفان ولادت

مخالفان ولادت حضرت مهدی بر این باورند که دلایلی که برای اثبات وجود مهدی ارائه می‌شود قابلیت اثبات این مطلب را ندارند و شواهدی مبنی بر عدم وجود مهدی مورد ادعای شیعیان وجود دارد. به عقیده محمدی ری‌شهری، منکران ولادت بیش از آن‌که برای اثبات ادعای خود استدلال کنند، دست به استبعاد زده و باور شیعیان در این مسئله را دور از ذهن نشان‌ داده‌اند. این استبعاد در سه حوزه عقل، روایات و تاریخ مطرح شده است. ː

استبعاد عقلی

این نوع استبعاد که عمدتاً از سوی ابن‌تیمیه حرانی مطرح شده است، باور به تولد مهدی و حیات او را در تفکر شیعی امری دور از عقل می‌داند.ː

• عمر مهدی ادعایی شیعه از عمر عادی انسان بسیار بیشتر است. شیخ مفید با ذکر نمونه‌هایی از عمرهایی طولانی، چنین امری را ممکن و در حیطه قدرت خدا می‌داند. به نوشته نصرت‌الله آیتی مهدویت‌پژوه امامی، روایات نفی عمر طولانی در امت حضرت محمد(ص) در منابع اهل‌سنت است و نمی‌توان از آن‌ها برای نقد باور شیعیان استفاده کرد.
• مهدی ادعایی شیعه، کودک و محجور بوده و نمی‌تواند امامت داشته باشد. به گفته شیخ مفید، وقتی با دلیل قطعی امامت فردی ثابت شد، عصمت و علم الهی او نیز ثابت می‌شود و در این مسئله سن امام تاثیری ندارد. محدودیت‌هایی که شریعت در امور مختلف برای سن کودکی قرار داده است، مربوط به انسان‌های عادی است که با گذر عمر به رشد عقلی و علمی می‌رسند؛ نه امام معصوم که دارای علم لدنی و موید به الطاف حق است.
• امام غائب بی‌فائده است و حتی به دلیل این‌که برخی با تکذیب او عذاب می‌شوند، ضرر هم دارد. شیخ مفید در پاسخ به این اشکال بیان می‌کند که وجود امام غایب با نبود امام متفاوت است. امام غایب وجودش موجب اتمام حجت برای مردم است؛ همان‌گونه که در دعوت انبیاء اگر نماینده پیامبری دعوت می‌کرد بدون رویت پیامبر نیز حجت بر مردم تمام بود. امام غائب نیز گرچه مورد مشاهده مستقیم مردم نیست؛ ولی با علم به وجود امام و دعوت بیان وظیفه توسط نائبان امام حجت بر مردم تمام می‌شود. ضمن این که اصل وجود امام ضروری است و نبودش با لطف و حکمت خداوند ناسازگار است؛ اما غیبت امام ناشی از ظلم و جور مردم است و به جهت امتحان و آزمون و رشد مردم رخ داده است.

استبعاد روایی

این استبعاد صورت گرفته از منکران، وجود و تولد مهدی در تفکر شیعی را غیر قابل اثبات از روایات ‌می‌دانند. عثمان الخمیس، محمود الحمش، ناصر القفاری و احمد الکاتب از جمله کسانی هستند که مطالبی از این دست مطرح کرده‌اند.ː

• غالب روایاتی که در مجامع روایی شیعی علی‌الخصوص کتاب الکافی برای اثبات ولادت مطرح شده است ضعف سندی داشته و در روایات صحیح نیز دلالت قطعی به مسئله ولادت وجود ندارد. بر اساس پاسخ علی‌اصغر رضوانی به این اشکال، اولا وجود روایات صحیح‌السند در این رابطه ضعف روایات دیگر را جبران می‌کند؛ دوم این که اصل مهدویت و امامت امام دوازدهم با دلایل قطعی ثابت‌شده و نیازی به بررسی یکایک اسناد نیست. نکته سوم این که مجموع احادیث دلالت‌کننده بر ولادت در حد تواتر است که در آن صورت ضعف سندی مورد توجه قرار نمی‌گیرد. چهارم دلیل مجهول بودن برخی راویان در این احادیث، شرایط خاص دوران بعد از امام حسن عسکری(ع) بوده است.
• در نحوه ولادت امام مهدی(عج) و شخصیت مادر او در گزارش‌های نقل شده اختلاف وجود دارد. در پاسخ به این اشکال گفته شده است که اولا مطرح‌کنندگان توجه به همه نقل‌های روایت نداشته‌اند؛ ثانیاً حتی اگر روایات مرتبط با چگونگی و جزئیات ولادت دارای اشکال باشد، خللی در اصل وقوع تولد که با ادله قطعی ثابت شده نمی‌رساند.

استبعاد تاریخی

بر اساس این استبعاد که از جانب کسانی چون ابن‌تیمیه، ظهیر، الکاتب، الحمش، الخمیس و القفاری مطرح شده است، ولادت امام مهدی(عج) با گزارش‌های تاریخی موجود سازگار نیست ː

• به گواه تاریخ‌دانان و متخصصان علم انساب امام حسن عسکری(ع) فرزند نداشته است. بشیر نجفی در پاسخ به این اشکال معتقد است عدم اطلاع برخی از فرزند امام عسکری(ع) دلیل بر نبودن آن نیست. همچنین در کتاب ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین به ۱۱ موردو در کتاب تولد امام مهدی به ۱۲ نمونه از علمای نسب‌شناس که به ولادت فرزند امام عسکری(ع) اذعان کرده‌اند اشاره شده است.
• پس از شهادت امام عسکری(ع) در دوره‌ای که به عنوان عصر حیرت نامیده می‌شود، شیعیان متفرق شده و در امر امامت بعد از ایشان دچار اختلاف شدند. همین امر نشان‌دهنده ساختگی بودن مسئله تولد مهدی(عج) است. سید سامی البدری مهدویت‌پژوه، با ذکر شواهدی از کتب تاریخی، بر این باور است که بعد از شهادت امام عسکری(ع) غالب شیعیان به امامت فرزند امام عسکری(ع) اعتقاد داشتند. و افرادی که در این امر دچار تردید بودند به مرور ابهاماتشان برطرف گردید. همچنین به گزارش شیخ مفید از میان فرقه‌هایی که بعد از امام حسن عسکری(ع) در میان شیعیان شکل گرفت تنها شیعه اثناعشری باقی ماند.
• اگر امام عسکری فرزندی داشت، ارث ایشان بعد از ادعای جعفر کذاب و تفتیش حکومت در میان خانواده امام و نیافتن فرزند به وی نمی‌رسید شیخ مفید در پاسخ به این اشکال با ذکر نمونه قرآنی فرزندان یعقوب نبی(ع) که منکر زنده بودن یوسف شدند و به مرگش شهادت دادند، بیان می‌کند که جعفر نیز با این که فرزند امام بود اما معصوم نبود و گواهی و انکار او نمی‌تواند دلیلی بر عدم وجود فرزند برای امام عسکری(ع) باشد. همچنین گفته شده شواهدی وجود دارد که جعفر به دلیل گمراهی و انحراف این کار را کرد. ضمن این که پیدا نشدن فرزند امام عسکری(ع) توسط عاملان حکومت به معنای فرزند نداشتن ایشان نیست.
• اگر امام عسکری(ع) فرزندی داشت او را وصی خود قرار می‌داد و به مادرش وصیت نمی‌کرد. شیخ مفید در پاسخ با ذکر نمونه از وصیت امام صادق(ع) که به جهت مصلحت در وصیت ظاهری خود همسرش و حتی منصور دوانیقی را به عنوان وصی خود قرار داده بود، بیان می‌کند که وقتی بناست جان امام مهدی(عج) حفظ شود، طبیعی است که امام عسکری(ع) وی را مخفی کند و به صورت علنی او را وصی خویش قرار ندهد.

تک‌نگاری‌ها

کتاب «ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین» نوشته عرفان محمود

در رابطه با ولادت امام مهدی(عج) آثاری به رشته تحریر درآمده است که چند مورد از آن‌ها اشاره می‌شود:

• البرهان علی وجود صاحب الزمان اثر سید محسن امین (درگذشت: ۱۳۷۱ق) فقیه و ادیب امامی. نویسنده در مقدمه، انگیزه تألیف کتاب را قصیده‌ای می‌داند که فردی نامعلوم در آن منکر وجود و تولد امام مهدی(ع) شده است. سید محسن امین خود را موظف می‌بیند که شعری بسراید و با استدلال‌های عقلی و نقلی وجود امام عصر(عج) را ثابت کند.

• من هو المهدی(عج)، اثر ابوطالب تجلیل تبریزی (۱۳۰۵-۱۳۸۷ش) از فقهای شیعه، در اثبات تولد، حیات و ظهور حضرت مهدی(عج) است. این کتاب با هدف رد ادعای منکران تولد مهدی موعود نوشته شده است.

• کتاب ولادة الامام المهدی اثر بشیر حسین نجفی از مراجع تقلید شیعه: این کتاب ناظر بر شبهات و ردیه‌های ابن‌تیمیه در کتاب منهاج السنه و احسان الهی ظهیر در کتاب الشیعة و التشیع است. و به برخی از اشکالات مربوط به ولادت حضرت پاسخ داده است.
• الإمام المهدی اثر سید علی میلانی از متکلمان امامی. در پاسخ به ادعاهای ابن‌تیمیه در منهاج السنه نوشته شده است.
• ولادة الامام المهدی فی کتب الفریقین اثر عرفان محمود از مهدی‌پژوهان شیعه است که به ذکر دلایل روایی، شواهد تاریخی و نمونه‌هایی از معتقدان ولادت حضرت مهدی(عج) پرداخته است.
• عجیب‌ترین دروغ تاریخ اثر عثمان الخمیس، در انکار تولد امام مهدی(عج). مهدی خدامیان آرانی و دیگران این کتاب را نقد کرده‌اند.
• کتاب الإمام المهدی(ع) بین التواتر وحساب الإحتمال اثر محمدباقر ایروانی از فقهای شیعه در اثبات ولادت امام عصر با توجه به مجموعه شواهد و ادله.
• «ولادة الامام المهدی اضواء علی الادلة والشبهات» اثر سید ضیاء خبَاز قطیفی از دین‌پژوهان شیعه عربستانی در اثبات تولد امام مهدی(ع) و پاسخ به اشکالات آن.
• «تولد حضرت مهدی(عج)» اثر علی‌اصغر رضوانی ضمن تشریح چگونگی ولادت مهدی موعود، روایات معتبر مربوط به ولادت ایشان به تفکیک از پیامبر(ص) و یازده امام قبلی نقل شده است. وی در این کتاب به برخی اشکالات مطرح شده توسط احمد الکاتب در کتاب تطور الفکر السیاسی الشیعی پاسخ داده است.
• «ولادة الامام المهدی بین الضرورة و التشکیک» توسط بخش تبلیغ اداره امور دینی آستان قدس علوی به چاپ رسیده است.