تفسیر علی بن ابراهیم قمی مشهور به تفسیر قمی از تفاسیر کهن شیعی، اثر علی بن ابراهیم قمی (متوفای ۳۰۷ق) فقیه و محدث شیعه، معاصر امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) و از مشایخ و اساتید کلینی است. تفسیر وی از مصادر تفسیری شیعه و در زمره تفاسیر روایی است. برخی از محققان، انتساب این کتاب به علی بن ابراهیم را نپذیرفته‌اند.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | علی بن ابراهیم قمی |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| سبک | تفسیر روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۲ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالکتاب |
| تاریخ نشر | ۱۳۶۳ش |
سبک نگارش و ویژگی‌های تفسیر قمی
روش کلی مؤلف، نقل احادیث تفسیری از ائمه معصومین است. مؤلف در مقدمه‌ای که بر تفسیر نوشته، مبنا و سبک تفسیری خود را بازگو می‌کند.
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایش‌های تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روش‌های تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوه‌های نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
برخی‌از ویژگی‌های این تفسیر عبارت‌اند از:
- گرایش علی ابن ابراهیم در این تفسیر، روایی است. این گرایش حدیثی باعث شده است که مؤلف، با استناد به روایات، به آسانی از ظاهر آیات دست کشیده است.
- کتاب از تفاسیر تأویلی به شمار می‌آید و تاویل در آن بسیار است؛[۱] از این رو بسیاری از آیات به فضائل اهل بیت(ع) یا رذائل دشمنانشان تفسیر شده که در واقع معنای باطنی آیات به شمار می‌آیند.
- پرداختن به شرح واژگان، اسباب نزول، قصص قرآنی، ذکر غزوات و آیات الاحکام به صورت محدود.
- اشاره به مباحث اعتقادی و ردّ فرقه‌های باطل. وی از آیات قرآن برای رد مذاهب مختلف غیراسلامی مانند بت‌پرستان و زنادقه و دهریه[۲] و برخی از فرق اسلامی مانند معتزله، قدَریه، مُجَبِّره و نیز دیدگاه‌های نادرست دیگر استفاده می‌کند.[۳]
- مطرح‌کردن مباحث علوم قرآنی مانند نسخ، حروف مقطعه، محکم و متشابه و توقیفی نبودن آیات.
- دفاع از مکتب امامت و ولایت، ذکر فضائل اهل بیت(ع) و معایب دشمنان در ذیل آیات.
- آغاز تفسیر از سوره حمد و پایان آن با سوره ناس. در تفسیر سوره حمد براساس روایتی صراط مستقیم به امیرالمؤمنین تفسیر شده است. [۴]پایان بخش تفسیر قمی روایتی از امام صادق(ع) است که براساس آن قرآن بیانگر هر چیزی است و خداوند تمام نیازهای انسان را در آن بیان کرده تا هیچ بنده‌ای نتواند بگوید ای کاش این مطلب در قرآن بود. [یادداشت ۱] [۵]
- روایت‌های علی بن ابراهیم قمی عمده تفسیر را تشکیل می‌دهد که از پدر خویش، ابن ابی عمیر و مشایخ خود نقل کرده است. باقی روایت‌ها از ابوالجارود و احادیث متفرقه است.[۶]
انتساب و عدم انتساب به علی بن ابراهیم
هرچند آرای برخی عالمان برجسته شیعه بر توثیق تفسیر آمده، اما در باب این که این کتاب منتسب به علی ابن ابراهیم هست یا نه، مباحث فراوانی در گرفته است. برخی شواهد نشان از آن دارد که تفسیر موردنظر، تفسیر علی بن ابراهیم نیست و تلفیقی از کتاب یادشده و دیگر روایت‌های تفسیری است.
موافقان انتساب
نجاشی[۷] و شیخ طوسی[۸] این کتاب را منتسب دانسته و علی بن ابراهیم را دارای کتاب تفسیر معرفی کرده‌اند. برخی از قدما نظیر طوسی در تهذیب الاحکام[۹]، علامه حلی در سعد السعود[۱۰]، شیخ طبرسی در اعلام الوری[۱۱]، ابن شهر آشوب در المناقب[۱۲] از این کتاب نقل کرده‌اند و مأخذ بسیاری از منابع و متون پس از خود مانند کتب اربعه، مجمع البیان، تفسیر صافی، وسائل الشیعه، بحارالانوار و... بوده و اکثر بزرگان پیشین برآن اعتماد کرده‌اند.
مخالفان انتساب
برخی از بزرگان شیعه در انتساب این کتاب به علی بن ابراهیم تشکیک کرده‌اند؛ از جمله آقا بزرگ تهرانی تمامی کتاب موجود را از آن علی بن ابراهیم نمی‌داند.[۱۳] محمد هادی معرفت[۱۴] و هاشم معروف الحسنی[۱۵] هم در تحلیل و بررسی این کتاب، انتساب این تفسیر به علی ابن ابراهیم را نمی‌پذیرند.
دلیل عمده آنان این است که تفسیر قمی مجموعه‌ای از روایات علی بن ابراهیم و روایات ابوالجارود بوده که مؤلف آن «ابوالفضل العباس ابن محمد» شاگرد علی بن ابراهیم است.
همچنین آورده‌اند که چون در مقدمه تفسیر، مباحث به گونه‌ای مطرح شده که گویا فرد دیگری از علی بن ابراهیم نقل قول می‌کند یا اینکه در مقدمه مباحثی مانند تحریف قرآن بحث می‌شود نمی‌توان انتساب به قمی را به یقین گفت. اینان معتقدند مقدمه تفسیر قمی از تفسیر نعمانی است.[۱۶]
نکته دیگر آنکه در سند روایت از ابراهیم بن هاشم پدر علی بن ابراهیم و برخی معاصران او مانند محمد بن یحیی عطار قمی و سعد بن عبدالله اشعری قمی با واسطه نقل روایت شده که مشخص می‌کند تمامی تفسیر از علی بن ابراهیم نیست.[۱۷]
نسخه‌های خطی
دو نسخه خطی از کتاب موجود است:
- نسخه‌ای در کتابخانه آیت‌الله حکیم در نجف
- نسخه‌ای در کتابخانه شیخ کاشف الغطاء.[۱۸]
وضعیت نشر
تفسیر علی بن ابراهیم چندین بار به چاپ رسیده که اولین بار در سال ۱۳۱۳ق بوده است. سید طیب جزائری نیز آن را تصحیح کرده و در ۱۳۸۶ق در نجف به چاپ رسانده است. نسخه صحیح شده وی در ۱۴۰۴ق و ۱۳۶۷ش در قم به چاپ رسیده است.
چاپ دیگر با تصحیح مؤسسه اعلمی بیروت در سال ۱۴۱۲ق انتشار یافته است.
پانویس
- ↑ برای نمونه ر.ک قمی، تفسیر قمی، ج ۱، ص ۳۵، ۲۰۳
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ج ۱، ص ۲۰۵، ۲۳۶، ج ۲، ص ۷۸.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۷، ۲۵، ۲۱۲، ج ۲، ص ۶۰، ۸۹، ۳۹۸
- ↑ قمی، تفسیر القمی، تصحیح و تعلیق و مقدمه: سید طیب موسوی جزایری، ج۱، ص۲۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، تصحیح و تعلیق و مقدمه: سید طیب موسوی جزایری، ج۲، ص۴۵۱.
- ↑ قاضی‌زاده، پژوهشی درباره تفسیر علی بن ابراهیم قمی؛ مدخل "تفسیر علی بن ابراهیم قمی" در دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۰.
- ↑ طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص ۱۵۲.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۴ش، ج ۴، ص ۴۹ و ۵۰.
- ↑ حلی، سعد السعود، ۱۳۶۳ش، ص ۸۳ – ۹۰.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج ۱، ص ۲۹۶.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۶ق، ج ۳، ص ۳۳ و ۳۱۳.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص ۳۰۲.
- ↑ معرفت، صیانة القرآن من التحریف، ۱۳۸۶ش، ص ۱۸۷.
- ↑ معروف الحسنی، بین التصوف و التشیع، ص ۱۹۸.
- ↑ رضا استادی، آشنایی با تفاسیر و مفسران.
- ↑ موسوی، پژوهشی پیرامون تفسیر قمی، ۱۳۶۹ش.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۱۵.
یادداشت
- ↑ قال: إن القرآن تبيان كل شئ حتى والله ما ترك الله شيئا يحتاج العباد اليه إلا بينه للناس حتى لا يستطيع عبد يقول لو كان هذا نزل في القرآن إلا وقد أنزل الله تبارك وتعالى فيه
منابع
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۷۶ق.
- استادی، رضا، آشنایی با تفاسیر و مفسران، قم، در راه حق.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت،دار الاضواء.
- حسنی، هاشم معروف، بین التصوف و التشیع، بیروت،دار التعارف.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، سعد السعود، قم، رضی، ۱۳۶۳ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران،دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۴ش.
- قمی، تفسیر القمی، تصحیح، تعلیق و مقدمه: السيد طيب الموسوي الجزائري، بی تا، بی جا.
- معرفت، محمد هادی، صیانة القرآن من التحریف، قم، انتشارات التمهید، ۱۳۸۶ش.
- نجاشی، احمد بن علی، اسماء مصنفی الشیعة، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۶ق.
- موسوی، سید احمد، پژوهشی پیرامون تفسیر قمی، کیهان اندیشه ۱۳۶۹ش، شماره ۳۲.
- احمدی، مهدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
پیوند به بیرون
- دانشنامه جهان اسلام
- مقایسه تفسیر قمی با روایات تفسیری علی بن ابراهیم در کافی
- اعتبارسنجی روایات تفسیری علی بن ابراهیم در تفسیر قمی
- پژوهشی پیرامون تفسیر قمی
- بازیابی منابع تفسیر قمی
- پژوهشی درباره تفسیر علی بن ابراهیم قمی
- تأثیر غالیان بر روایات تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی