تَحریرُ الوَسيلَةِ، کتابی فقهی به زبان عربی از امام خمینی. این کتاب رساله فتوایی اوست و بر اساس کتاب وسیلة النجاة سید ابوالحسن اصفهانی تنظیم شده است. این کتاب اکثر ابواب فقهی و مسائل مورد نیاز را دربر دارد و در دو جلد به چاپ رسیده است. تحریر الوسیله به زبان فارسی، اردو و ترکی ترجمه شده و بر این کتاب شرح‌هایی نوشته‌اند که معروف‌ترین آنها کتاب تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیله از محمد فاضل لنکرانی است. پرداختن به مباحث مستحدثه از امتیازات این کتاب است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | امام خمینی |
| موضوع | فقه |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دار العلم، موسسة النشر الاسلامي، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، م‍ک‍ت‍ب‍ه‌‌ال‍ع‍ل‍م‍ی‍ه‌الاس‍لام‍ی‍ه، م‍ک‍ت‍ب‍ه الاع‍ت‍م‍اد، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۹ش |
معرفی کتاب
تحریرالوسیله، جامعِ ابواب فقه به صورت غیراستدلالی است و اصطلاحات و نظریات دقیق فقهی در آن با عباراتی ساده بیان شده است.[یادداشت ۱] تحریرالوسیله حاشیه امام خمینی بر وسیلة النجاة تألیف سید ابوالحسن اصفهانی (درگذشت: ۱۳۶۵ش) است و وسیلة النجاة حاشیه اصفهانی بر ذخیرة الصالحین تألیف سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (درگذشت: ۱۳۳۷ق) است. [۲] اصفهانی حواشی خود بر ذخیرة الصالحین را در متن آن وارد کرد و با افزودن مسائل بسیاری آن را وسیلة النجاة نامید. این کتاب اکثر ابواب فقهی و مسائل مُبتلابِه(مورد نیاز) را با نظمی دقیق در بر دارد و در دو مجلد به چاپ رسیده است. تحریرالوسیله با مقدمه‌ای درباره ضرورت تقلید یا رعایت احتیاط توسط غیر مجتهد و پس از آن با مسائل مربوط به تقلید شروع شده و با خاتمه‌ای در باره مسائل مربوط به برخی از احکام شرعی،فقهی در ارتباط با زندگی در دیگر کرات و سیارات پایان یافته است. مسائل مربوط به تقلید ۳۴ مسأله است که نخستینش در باره جایز بودن عمل به احتیاط است هر چند لازمه‌اش تکرار یک عمل باشد. [یادداشت ۲] مسائل مرتبط با احکام شرعی در دیگر کرات ۶ مسأله است و آخرین مسأله‌اش در باره احکام بلوغ در دیگر کرات است.[۳]
روند تألیف تحریرالوسیله
امام خمینی که وسیلة النجاة را اثری مهم می‌دانست[۴] در دوران اقامت در قم بر آن حاشیه نگاشت.[۵] احترام نویسنده به مرجع وقت، سید حسین طباطبایی بروجردی (متوفای ۱۳۴۰ش)، مانع از چاپ و انتشار این اثر شد،[۶] اما بعد‌ها در نجف به طور جداگانه[۷] و چند بار نیز همراه با وسیلة النجاة به چاپ رسید.[۸] تبعید امام خمینی به شهر بورسای ترکیه در ۱۳۴۳ش فرصتی فراهم آورد تا نویسنده آن‌طور که خود می‌گوید[۹] از فراغتش در حدود یازده ماه اقامت اجباری در آن شهر برای وارد کردن حاشیه مذکور در متن وسیلة النجاة استفاده کند و آن را تحریرالوسیله بنامد. به نظر می‌رسد در آن زمان تحریرالوسیله مانند وسیلة النجاة به کتاب المیراث ختم می‌شده است.
امام خمینی پس از تبعید از ترکیه به عراق و اقامت در نجف، مسائل مربوط به حج، نماز جمعه، دفاع، امر به معروف و نهی از منکر، قضا، شهادات، قصاص و دیات و نیز بسیاری از مسائل مبتلابه را که در دوران اقامت در قم تدریس کرده بود،[۱۰] به تحریرالوسیله افزود.[۱۱]
تفاوت‌های تحریر الوسیله با وسیلة النجاة
تحریر الوسیله گذشته از مشتمل بودن بر نظریات امام خمینی، دو تفاوت کلی با وسیلة النجاة دارد. از یکسو برخی مسائل غیر ضروری آن حذف شده و از سوی دیگر مسائل زیادی که مورد نیاز بوده بر آن افزوده شده است. سید ابوالحسن اصفهانی نیز مسائل مورد ابتلا را مطرح کرده بود، اما امام خمینی آنها را بسط داد. [۱۲] در مجموع، اضافات تحریرالوسیله نزدیک به یک سوم کل کتاب را دربر می‌گیرد. [۱۳] مسائل مستحدثه تحریرالوسیله شامل مباحث بیمه، سفته، سرقفلی، عملیات بانکی، بلیت بخت‌آزمایی، تلقیح مصنوعی، تشریح، پیوند اعضا، تغییر جنسیت، رادیو و تلویزیون و برخی مسائل متفرقه است که در آخر کتاب جای دارد.
نویسنده کوشیده است که با کمترین تغییر، حاشیه‌اش را در متن وسیلة النجاة وارد کند، اما علاوه بر تغییرات محتوایی مذکور، در مواردی نحوه بیان مسائل و عناوین و ترتیب آنها را نیز تغییر داده است؛ مثلاً نماز لیلة الدفن را که در وسیلة النجاة در کتاب الصلوة مطرح شده، در تحریرالوسیله در باب دفن از کتاب الطهاره آورده و نیز سه مبحث ظِهار، ایلاء و لِعان را که در وسیلة النجاة ذیل یک عنوان «القول فی الظهار و الایلاء و اللعان» آمده، در تحریرالوسیله به صورت سه کتاب آورده است. این تغییرات صوری و محتوایی که در سراسر تحریرالوسیله مشهود است، سبب برتری آن بر وسیلة النجاة شده است. [۱۴]
چاپ و نشر
عواملی چون شهرت فقهی و ظلم ستیزی نویسنده، جامعیت کتاب و روانی متن آن و پاسخگویی به مسائل مورد نیاز موجب شد که مقلدان عرب زبان چاپ و تکثیر تحریرالوسیله را درخواست کنند. در پاسخ به این تقاضا، به دستور نویسنده، کتاب تلخیص شد و با عنوان زبدة الاحکام در دسترس عموم قرار گرفت. [۱۵] پس از چندی نیز همه تحریرالوسیله برای اولین بار توسط نصرالله خلخالی [۱۶] در نجف چاپ شد، [۱۷] ولی به کار بردن لقب «زعیم حوزه‌های علمیه» در پشت جلد آن، موجب شد که نویسنده با انتشار آن مخالفت کند تا اینکه این لقب را برداشتند و او با توزیع کتاب موافقت کرد. [۱۸]
ممانعت حکومت پهلوی از انتشار آثار امام خمینی موجب شد که تحریرالوسیله بار‌ها در ایران با عناوینی چون کتاب الفقه و وسیلة النجاة چاپ و توزیع شود. [۱۹]
استفاده قضات از این کتاب
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، قضات دادگستری برای رفع خلأ قانونی از تحریرالوسیله به عنوان متمم قانون استفاده می‌کردند که با قانونی شدن استفاده از آرای مشهور فقها (اصل ۱۶۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران) و گسترده شدن قلمرو مرجعیت امام خمینی و انطباق اکثر آرای او با آرای مشهور فقها، این کتاب در دادگاه‌ها و محافل علمی مورد توجه و مراجعه بیشتر قرار گرفت.
ترجمه‌ها و شرح‌ها
تحریرالوسیله چندین ترجمه و شرح دارد که مهم‌ترین آنها بدین قرار است:
ترجمه‌ها
- ترجمه فارسی محمدباقر موسوی همدانی در چهار جلد؛
- ترجمه فارسی علی اسلامی و قاضی زاده زیرنظر محمد مؤمن قمی و سید حسن طاهری خرم‌آبادی در چهار جلد؛
- ترجمه فارسی بخش هایی از تحریرالوسیله به قلم عبدالکریم بی آزار شیرازی با اضافات در چهار جلد.[۲۰]
- در سال ۱۳۸۵ش از سوی دفتر قم موسسه تنظیم و نشر آثارامام خمینی ترجمه مصحح و روانی تدوین و توسط انتشارات عروج منتشر گردید.
- در سال ۱۹۹۶م معاونت امور بین الملل موسسه تنظیم و نشر آثارامام خمینی ترجمه این کتاب به زبان اردو را به همراه متن عربی آن منتشر نمود.
- تحریر الوسیله از سوی وابستگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در استانبول و با همکاری موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی به زبان ترکی استانبولی منتشر شد.[۲۱]
شرح‌ها
- شرح محمد فاضل لنکرانی به نام تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیله که مبسوط ترین شرح آن بوده و تاکنون بیست و هشت جلد آن منتشر شده است، به گفته شارح[۲۲] بخشی از این شرح نیز در دوره تبعید وی نوشته شده است؛
- شرح ناصر مکارم شیرازی به نام انوارالفقاهه فی احکام العترة الطاهره که بخش حدود و تعزیرات و دیات آن به پایان رسیده است؛
- شرح سید مصطفی خمینی به نام مستند تحریرالوسیله در دو جلد؛این اثر در سال ۱۳۷۶شمسی به مناسبت بیستمین سالگرد شهادت ایشان توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی منتشر شد.[۲۳]
- شرح احمد مطهری ساوجی(درگذشت:۱۳۶۹ش) [۲۴]به نام مستند تحریرالوسیله در شش جلد؛[۲۵]
- تحریر التحریر محمدرضا نکونام(درگذشت:۱۴۰۳ش)این کتاب توسط ناشران مختلف به چاپ رسیده است مانند: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب (۱۳۸۶ش)، ظهور شفق[۲۶]،انتشارات صبح فردا (۱۳۹۳ش)[۲۷]
- شرح هایی از فقها و مراجع دیگر چون حاج یوسف صانعی، محمد مؤمن قمی، محمدحسن احمدی فقیه یزدی، احمد سبط الشیخ انصاری، علی اکبر سیفی مازندرانی، عبدالنبی نمازی و زین العابدین احمدی زنجانی.[۲۸]
عالمانی چون مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، علوی گرگانی، یوسف صانعی، احمدی فقیه یزدی و ابوطالب تجلیل تبریزی نیز بر تحریرالوسیله حاشیه فتوایی نوشته اند.[۲۹]
معرفة ابواب الفقه تلخیص تحریرالوسیله للامام الخمینی(س) اثری است که مرکز مطالعه و تدوین متون درسی مرکز جهانی علوم اسلامی برای استفاده طلاب تهیه کرده است و کتابشناسی تحریرالوسیله در بهار ۱۳۸۹ به کوشش حسن پویا و توسط دفتر قم موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) منتشر شده است.
برگزاری همایش تحریرالوسیله؛ شروح و تعلیقات
در ۵ بهمن سال ۱۳۹۱ «همایش تحریرالوسیله؛ شروح و تعلیقات» در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در قم برگزار شد و در این همایش، از نرم افزار «تحریرالوسیله، شروح و تعلیقات» و نیز دوره ۲۸ جلدی تفصیل الشریعة؛ شرح و تفسیر تحریرالوسیله امام خمینی که توسط آیت الله فاضل لنکرانی به رشته تحریر درآمده بود رونمایی شد.[۳۰]
پانویس
- ↑ https://psri.ir/?id=510cwqrq
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة،۱۴۰۸ق، ج ۲۵، ص ۸۵.
- ↑ خمینی، روح الله، تحریرالوسیله، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۷، ج۲، ص۶۱۰.
- ↑ رجوع کنید به پابه پای آفتاب، ج ۳، ص۲۰۹، به نقل از جعفر سبحانی
- ↑ رجوع کنید به امام خمینی، ج ۱، ص۶؛ پابه پای آفتاب، ج ۱، ص۲۶۶، به نقل از محمدرضا توسلی
- ↑ رجوع کنید به پابه پای آفتاب، ج ۳، ص۳۱۶، به نقل از حسن طاهری خرم آبادی
- ↑ الطهرانی، آقا بزرگ، الذّریعة إلی تصانیف الشّیعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۲، ص۱۵۲.
- ↑ انصاری، ص۲۰۲
- ↑ امام خمینی، همانجا
- ↑ پابه پای آفتاب، ج ۴، ص۱۳۶، به نقل از محمدحسن مرتضوی لنگرودی
- ↑ رجوع کنید به پابه پای آفتاب، ج ۱، ص۶۱، به نقل از احمد خمینی؛ استادی، ص۶۰
- ↑ رجوع کنید به معرفت، «مصاحبه با حضرت آیت اللّه محمدهادی معرفت»، حوزه، سال ۶، ش ۲ (خرداد و تیر ۱۳۶۸)
- ↑ پابه پای آفتاب، ج ۳، ص ۲۰۹، به نقل از جعفر سبحانی
- ↑ رجوع کنید معرفت، «مصاحبه با حضرت آیت اللّه محمدهادی معرفت»، حوزه، سال ۶، ش ۲ (خرداد و تیر ۱۳۶۸)
- ↑ استادی، همانجا؛ پابه پای آفتاب، ج ۴، ص ۳۷ـ ۳۸، به نقل از عباسعلی عمید زنجانی
- ↑ عمید زنجانی، مصاحبه با مجله حوزه، شماره ۳۷ و ۳۸، ص۱۰۵.
- ↑ پابه پای آفتاب، ج ۳، ص ۱۶۶، به نقل از حمید روحانی
- ↑ پابه پای آفتاب، ج ۳، ص ۱۶۶، به نقل از حمید روحانی، ج ۴، ص ۹۵، به نقل از محمدحسن قدیری
- ↑ پابه پای آفتاب، ج ۱، ص ۶۱، به نقل از احمد خمینی
- ↑ انصاری، ص ۲۰۵ـ۲۰۶؛ استادی، ص ۶۱
- ↑ ترجمه کتاب "تحریر الوسیله" امام خمینی به ترکی استانبولی منتشر شد، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران.
- ↑ رجوع کنید به پابه پای آفتاب، ج ۴، ص ۷۰
- ↑ تحریرالوسیله، وب سایت سید حسن خمینی.
- ↑ https://hawzah.net/fa/Mostabser/View/63471/
- ↑ انصاری ، تألیفات و تقریرات امام خمینی»، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۸)ص۲۰۶
- ↑ https://ketab.ir/search?search=%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D8%B1+%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D8%B1+
- ↑ http://ayatollahnekounam.com/2018/07/16/تحریر-التحریر-القسم-الأوّل-فی-التقلید/
- ↑ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به: انصاری، تألیفات و تقریرات امام خمینی»، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۸) ص ۲۰۶ـ۲۰۷
- ↑ انصاری، تألیفات و تقریرات امام خمینی»، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۸) ص ۲۰۷
- ↑ همایش " تحریر الوسیله، شروح و تعلیقات" در قم برگزار شد، خبرگزاری مهر.
یادداشت
منابع
- آقابزرگ طهرانی.
- استادی، رضا، «کتاب‌ها و آثار علمی امام خمینی »، حضور، ش ۱ (خرداد ۱۳۷۰).
- انصاری، ناصرالدین، «تألیفات و تقریرات امام خمینی»، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۸).
- پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ش.
- خمینی، روح اللّه، تحریرالوسیله، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
- معرفت، محمدهادی، «مصاحبه با حضرت آیت اللّه محمدهادی معرفت»، حوزه، سال ۶، ش ۲ (خرداد و تیر ۱۳۶۸).
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- دانشنامه امام‌خمینی