آیه ۳۴ سوره بقره

آیه ۳۴ سوره بقره

مشخصات آیه
واقع در سوره	بقره
شماره آیه	۳۴
جزء	اول
اطلاعات محتوایی
موضوع	سجده کردن فرشتگان بر آدم و عصیان ابلیس
آیات مرتبط	آیه ۲۹ سوره حجر، آیه ۷۲ سوره ص. آیه ۱۱ و ۱۲ سوره اعراف، آیه ۵۰ سوره کهف، آیه ۶۱ سوره اسراء، آیه ۳۱ سوره حجر.

آیه ۳۴ سوره بقره، در بیان خودداری ابلیس از سجده به آدم است. مطابق این آیه، خداوند به فرشتگان امر می‌کند که بر آدم سجده کنند و همه فرشتگان اطاعت می‌کنند جز ابلیس که نافرمانی کرد. این آیه را دلالت بر شرافت انسان و عظمت مقام او قلمداد کرده‌اند. مفسران سجده بر آدم توسط فرشتگان را نوعی تکریم و تعظیم دانسته‌اند نه عبادت و پرستش.

داستان سرپیچی ابلیس از امر الهی و استکبار او، بارها به صورت‌های گوناگون در قرآن بازگو شده‌ است. مفسران کبر و خودخواهی ابلیس را دلیل امتناع او از سجده بر آدم دانسته‌اند. در آیات قرآن تصریح شده است که ابلیس دلیل خودداری خود از سجده بر آدم را، برتری خود بر او و آتش بر خاک اعلام می‌کند.

مسئله عصیان ابلیس و امتناع وی از سجده بر آدم، موضوعی است که برخی از صوفیان را به دفاع از این فعل ابلیس واداشته است و این کار را رفتاری توحیدی دانسته‌اند. در نقد این تفکر گفته شده که اگر خداوند از کسی خواست سجده کند، هرچند سجده عبادت، گریزی از اطاعت نیست.

متن و ترجمه آیه

وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ (۳۴ بقره)

---

و به فرشتگان گفتیم: آدم را سجده کنید. همه سجده کردند جز ابلیس، که سرباز زد و برتری جست. و او از کافران بود.

توضیح آیه

مطابق آیه ۳۴ سوره بقره، به فرشتگان امر شد که بر آدم سجده کنند و همه فرشتگان فرمان خدا را پذيرفتند، جز ابليس كه در اين مورد نافرمانى كرد و تكبر ورزيد. در این آیه تصریح شده است که ابلیس از سجده بر آدم اِبا ورزید. دستور به سجده بر آدم از سوی خداوند در این آیه را توصیف مقام و عظمت انسان بیان کرده‌اند. داستان سرپیچی ابلیس از امر الهی و استکبار او بارها به صورت‌های گوناگون در قرآن بازگو شده‌ است. گفته شده است علت عصیان ابلیس این بوده که فرمان خداوند را نادرست شمرد و آن را نپذیرفت.

علت سجده نکردن ابلیس

سبب عصیان و شقاوت ابلیس را غرور و خودبینی او دانسته و گفته‌اند که او چون به خلقت ناری خود مغرور بود به آدم خاکی سجده نکرد. وی خود را از آدم برتر انگاشت. مفسران گفته‌اند ابلیس معتقد بود او باید مسجود باشد و آدم بر او سجده کند. از این جهت فرمان خداوند را نادرست شمرد و در عمل و اعتقاد عصیان کرد و خودبینی و خودخواهی‌اش، محصول یک عمر ایمان و عبادت او را بر باد داد.

در آیه ۱۲ سوره اعراف آمده است خداوند ابلیس را به خاطر سرکشی و طغیانگری مؤاخذه کرد، و گفت چه چیز سبب شد که در برابر آدم سجده نکنی و فرمان مرا نادیده بگیری. ابلیس در پاسخ گفت: من از او بهترم، به دلیل اینکه مرا از آتش آفریده‌ای و او را از خاک و گل. ابلیس علت عدم اطاعت خود را فضیلت خود و برتری بر آدم بیان می‌کند که با همین استدلال، خودخواهی باطنی را آشکار ساخت و به فرمان خداوند اعتراض کرد. در بعضی از آثار صوفیه سبب عصیانِ ابلیس، غرور او بر طاعت‌های هزاران ساله و قرب و منزلت دیرینه‌اش دانسته شده است.

استکبار و نخوت ابلیس را سبب سقوط و هبوط او می‌دانند. در تفاسیر شیعی آمده است که ابلیس از آنکه انسان را وسیله عبادت خداوند قرار دهد یا آنکه انسان را تعظیم کند گردنکشی کرد و نفس خود را بزرگتر از نفس دیگران دانست و طلب کبر و بزرگی کرد. ابلیس جنس خود را با جنس آدم در قیاس گرفت و خود را برتر از انسان دانست. برخی این عصیان را نشانه حسد ابلیس دانسته‌اند.

سجده برای خداوند یا انسان

مفسران گفته‌اند سجده فرشتگان به آدم، برای خداوند بود که چنین موجودی را آفرید. عده‌ای نیز گفته‌اند که سجده به آدم، برای پرستش نبود بلکه به معنای خضوع بود. چرا که سجود در اصل به معنی خضوع و اظهار فروتنی است، و مراد از «اسجدوا» سجده اسلامی و گذاشتن هفت عضو به زمین در مقابل آدم نبوده‌ است، بلکه منظور اظهار خضوع بوده نسبت به آدم و اقرار به اینکه او لیاقت جانشینی خدا را دارد. این سجود به معنای تعظیم و تحیت است نه سجود طاعت و عبادت. سجده فرشتگان به جهت اکرام و تعظیمِ آدم بود و نفس عبودیت و سجده برای خداوند.

عالمان دینی گفته‌اند چون سجده بر آدم به فرمان خدا بود، در واقع بندگی و عبودیت خداوند است‏. گفته شده است سجده، عبادت ذاتی نیست، بلکه به نیت و قصد سجده‌کننده بستگی دارد. از این‌رو سجده‌ای که به قصد عبادت انجام پذیرد، برای غیر خدا جائز نیست، اما به غیر قصد عبادت و به نیت‌های دیگر جائز است؛ چنانکه قصد برادران یوسف(ع) از سجده در برابر وی، اظهار بندگی برای او نبوده‌ است.

کفر ابلیس

علامه طباطبایی درباره عبارت «وَ كَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ: از کافران بود» در این آیه، گفته است کفر ابلیس از همان اموری بوده که پنهان بوده، و خداوند با این صحنه آن را بر ملا کرده است. از این جهت كفر ابلیس سبب سرپيچى و سركشى او شد نه آنكه پس از سرپيچى، از كافران گرديده باشد. برخی نیز گفته‌اند اگر «کان» دلالت بر زمان داشته باشد معنایش آن است که از اول کافر بود و تصمیم داشت به آدم سجده نکند، ولی گاهی به معنی «صار» است و به معنای «صار من الکافرین: از کافران شد.» می‌شود.

تفسیر اخلاقی

آیه ۳۴ سوره بقره را دلالت بر شرافت انسان و عظمت مقام او دانسته‌اند که پس از تکمیل خلقتش، تمام فرشتگان مأمور می‌شوند در برابر انسان سر تعظیم فرود آورند‏. گفته‌اند خداوند تواضع و خضوع ملائکه در برابر آدم را اراده کرد؛ چون آدم می‌تواند به مقامی‌ بالاتر از همه ملائکه برسد و مظهر تمام اسماء الهی شود؛ اما ابلیس، تنها جسم خاکی آدم را دید و حقیقت جان او را نشناخت. در تفسیر کشف الاسرار و عدة الابرار آمده‌ است که پنج چیز سبب مطرودی و ملعونی ابلیس شد: یکی آنکه به گناه خود معترف نشد، دوم آنکه از کرده خود پشیمان نشد، سوم آنکه خود را ملامت نکرد، چهارم آنکه توبه را بر خود واجب ندید، پنجم آنکه از رحمت خدا نومید شد.

مرتضی مطهری در تفسیر این آیه گفته است: «منکر مقام انسان هر که هست ابلیس است». برخی عالمان دینی گفته‌اند خصلت خودبینی و خودمحوری برخی انسان‌ها که سبب می‌شود حرف حق را نپذیرد، منشأ آن، روحیه خودبرتربینی شیطان است. داستان ابلیس در قرآن از نظر مفسران و متکلمان و فلاسفه و عارفان، به شکل‌های مختلف تأویل و تفسیر شده‌ است. درباره اخبار ائمّه معصومین(ع) نیز برخی به صورت ظاهر و معانی لفظی آنها تمسک جسته‌اند و برخی به معانی باطنی و تأویل آنها.

عصیان ابلیس در ادبیات عرفانی

مسئله عصیان ابلیس و امتناع وی از سجده بر آدم، یکی از محوری‌ترین موضوعات قرآنی به‌شمار می‌رود که در آثار ادبی و متون عرفانی راه یافته و در باب آن تفاسیر مختلف ارائه گردیده‌ است. یکی از مهم‌ترین مسایل نزد گروهی از صوفیان مسئله ابلیس و دفاع از اوست. این گروه از صوفیان، نافرمانی ابلیس را نوعی عبادت ذکر می‌کنند. در تاریخ تصوف اسلامی، ستایش از ابلیس و دفاع از او، از زبان حلاج (۲۴۴-۳۰۹ق) و عین القضات همدانی (۵۲۵–۴۹۲ق) به اوج خود رسیده‌ است. روزبهان بقلی، عارف مشهور قرن هفتم که خود شارح طواسین حلاج و شطحیات اوست، در موارد بسیار به سخنان حلاج و آنچه او از زبان ابلیس می‌گوید، خرده می‌گیرد. در ادبیات فارسی نخستین دفاعیه ابلیس، از سنایی غزنوی است. در بعضی از متون به توجیه عصیان ابلیس پرداخته و در بعضی دیگر از او دفاع کرده‌اند و عناوینی درباره او به کار برده‌اند که با ظاهر قرآن کریم و روایات مأثور همخوانی و تطبیق ندارد. برخی از این افراد، برای ابلیس سیمایی عاشقانه ترسیم کرده‌اند و سجده نکردنش را ناشی از غیرت عاشقانه توحیدی او دانسته‌اند.

به عقیده مولوی، غرور از مهم‌ترین دلایلی بوده که سبب طرد ابلیس از درگاه حق گردید. کبر و غرور، سبب شد ابلیس فرمان الهی را نادیده بگیرد. عطار در باب تمرد ابلیس در مقابل درگاه الهی نظریاتی متناقض در آثارش بیان کرده‌ است. وی گاهی ابلیس را ابزار خداوند دانسته که همه اعمال او بر اساس قضا و قدر بوده‌ است و گاهی ابلیس را به علت طغیان علیه مشیت الهی محکوم کرده‌ است. برخی دفاع ستایش‌آمیز از ابلیس و توجیه عصیان او را برخاسته از ماهیت توحیدی اسلام می‌دانند.

نقد به برخی صوفیان در دفاع از ابلیس

در نقد برخی از صوفیان که گفته‌اند ابلیس موحد بوده و نخواسته‌ که جز خدا را بپرستد، گفته شده است که خداوند هرگز فرمان نمی‌دهد که در ملک او به کسی جز او سجده کنند و جز او را بپرستند. امر الهی بالاتر از فهم و اجتهاد شخصی است. اگر خداوند از کسی خواست سجده کند، ولو سجدهٔ عبادت، گزیری از اطاعت نیست؛ و نیز جرأت و گستاخی ابلیس در برابر خدا و مباهات به اصل خلقت خود از هر معصیتی حتی شرک به خدا بالاتر است. از اینجا استکبار و معصیت ابلیس در برابر خداوند و علت طرد شدن و رجم ابدی او معلوم می‌شود. ابلیس برخلاف آدم که از عصیانی که کرده بود پشیمان گردید، به خود نیامد و توبه نکرد.