قدرت خدا
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
قدرت خدا یکی از صفات ذاتی او به معنای توانایی است که قرآن و روایات به صورت مکرر بر آن تأکید کردهاند. در تعریف و محدوده این قدرت میان متکلمان و فیلسوفان اختلاف نظر وجود دارد. متکلمان، قدرت را به معنای امکان انجام یا ترک یک کار می‌دانند؛ در حالی که فیلسوفان معتقدند که هرگونه امکان با نقص همراه است. در نتیجه نمی‌توان قدرت را به امکان معنا کرد. از دیدگاه فلاسفه، قدرت به این معناست که خدا بخواهد کاری را انجام می‌دهد و اگر نخواهد، آن کار رخ نمی‌دهد. جعفر سبحانی معتقد است که می‌توان هر دو تعریف از قدرت خدا را قبول کرد و هدف اصلی از توصیف قدرت این است که خداوند آگاهانه و بدون تأثیر خارجی می‌تواند کاری را انجام دهد یا انجام ندهد. در مقابل ملاصدرا معتقد است که اختلاف دو تعریف اساسی است و نمی‌توان تعریف متکلمان را پذیرفت.
متکلمان و فیلسوفان برای اثبات قدرت خداوند استدلال‌های مختلفی ارائه کردهاند. این استدلال‌ها با تکیه بر کامل مطلق بودن خداوند، حادث بودن عالم، میل فطری انسان به قدرت بی‌نهایت و نظام احسن خلقت این وصف را برای خدا ثابت می‌کنند.
سوالاتی درباره قدرت مطلق خدا مطرح شده است. از جمله آن‌ها می‌توان به توانایی او بر انجام کارهای غیر ممکن، توانایی خدا بر کارهای زشت و نسبت قدرت خدا با افعال انسان اشاره کرد.
باور به قدرت مطلق خدا آثار مهمی در زندگی انسان دارد. ترغیب به محاسبه اعمال، تسلیم در برابر خداوند، توکل بر او و دوری از خودبزرگ‌بینی و استکبار از جمله این آثار است. همچنین این باور موجب می‌شود که انسان تنها به خداوند اعتماد کند و از شرک‌ورزی و تمسک به غیر خدا دوری کند.
مفهوم شناسی و جایگاه
قدرت از صفات ثبوتی و ذاتی خداوند، به معنای توانایی است.[۱] قرآن کریم به صورت متعدد بر قدرت مطلق خداوند تاکید کرده است.[۲] به عنوان مثال، در آیه ۱۲ سوره طلاق، آفرینش آسمان‌ها و زمین را شاهدی می‌داند بر این که خداوند بر هر چیزی تواناست.[۳] روایات فراوانی نیز در رابطه با وصف قدرت الهی و نامحدود بودن گستره آن نقل شده است.[۴] گفته شده در این که خداوند قادر است اختلافی میان مسلمانان نیست، اما در معنا و محدوده آن اختلاف نظر وجود دارد.[۵]
اختلاف در تعریف قدرت
در تعریف قدرت میان متکلمان و فیلسوفان اختلاف نظر وجود دارد:
دیدگاه متکلمان: گروهی از متکلمان مسلمان، همچون حسن بصری (درگذشت: ۱۱۰ق)،[۶] قاضی عبدالجبار معتزلی (درگذشت: ۴۱۵ق)،[۷] شیخ طوسی (درگذشت ۴۶۰ق)،[۸] فخر رازی (درگذشت: ۶۰۶ق)،[۹] علامه حلی (درگذشت: ۷۲۶ق)،[۱۰] عضد الدین ایجی (درگذشت: ۷۵۶ق)[۱۱] قدرت را به معنای صحت فعل و ترک دانسته‌اند. بر اساس این تعریف وقتی گفته می‌شود خداوند قادر است به این معناست که وجودش به صورتی است که ممکن است کاری را انجام بدهد یا ندهد.[۱۲]
دیدگاه فیلسوفان: از نگاه فیلسوفان، تعریف متکلمان قابل پذیرش نیست. چرا که در آن صورت انجام فعل برای خداوند حالت امکانی خواهد داشت. در صورتی که به دلیل همراهی امکان با نقص، هیچ حالت امکانی برای خدا قابل تصور نیست.[۱۳] فیلسوفانی همچون ابن‌سینا (درگذشت: ۴۲۸ق)،[۱۴] ملاصدرا (درگذشت: ۱۰۵۰ق)،[۱۵] حاجی سبزواری (درگذشت: ۱۲۸۹ق)[۱۶] و متکلمانی چون ابن‌میثم بحرانی (درگذشت: ۶۷۹ یا ۶۹۹ق)،[۱۷] قدرت را به این معنا می‌دانند که خدا اگر بخواهد کاری را انجام می‌دهد و اگر کاری بر اساس خواست او نباشد رخ نمی‌دهد.
جعفر سبحانی (زاده: ۱۳۰۸ش) مرجع تقلید و متکلم شیعه معتقد است که می‌توان هر دو تعریف از قدرت خدا را قبول کرد. او می‌گوید که هدف از وصف قدرت این است که بگوییم خداوند می‌تواند با اختیار و بدون هیچ تأثیر خارجی کاری را انجام دهد یا از انجام آن خودداری کند. با این حال، باید در نظر گرفت که این تعاریف نباید نقص‌هایی داشته باشند که به خدا نسبت داده شوند.[۱۸]
در مقابل، ملاصدرا معتقد است که این اختلاف در تعریف اساسی است و نمی‌توان تعریف متکلمان را پذیرفت. او با نظر فخر رازی که اختلاف را لفظی و سطحی می‌داند، مخالف است. او دیدگاه خواجه نصیر طوسی که می‌گوید: سخن فخر رازی را نه فیلسوفان می‌پذیرند و نه متکلمان، تایید می‌کند.[۱۹]
اثبات قدرت برای خدا
متکلمان و فیلسوفان برای اثبات قدرت خداوند استدلال‌هایی را بیان کردهاند:
- قدرت از کمالات است و خداوند کامل مطلق است. پس خداوند قدرت مطلق دارد به این معنا که نمی‌توان قدرتی کامل‌تر از آن را تصور کرد.[۲۰]
- عالم حادث است و قبلا وجود نداشته است. این نشان می‌دهد قدرت بر ایجاد آن وجود داشته است.[۲۱]
- انسان فطرتا میل به یک قدرت بی‌نهایت دارد. همین میل فطری نشان دهنده وجود قدرت بی‌حد است.[۲۲]
- نظام احسن خلقت و ویژگی‌های حیرت انگیز آن نشان از یک قدرت بی‌حد در خالق آن دارد.[۲۳]
- مخلوقاتی همچون انسان ویژگی قدرت را دارند. قطعا خالق این موجودات قادر نیز باید خود دارای این ویژگی باشد.[۲۴]
به گفته مصباح یزدی (درگذشت: ۱۳۹۹ش) فیلسوف شیعه، با اثبات قدرت خداوند، اختیار او نیز ثابت می‌شود؛ چرا که قدرت توانایی انجام کار از روی آگاهی و اختیار است.[۲۵]
پرسش‌هایی در قدرت مطلق خدا
از امام علی علیه‌السلام سوال کردند: «آیا خدا می‌تواند دنیا را در تخم مرغی داخل کند، بی آن‌که دنیا کوچک شده یا تخم مرغ بزرگ گردد؟» امام در جواب فرمود: «خداوند با ناتوانی نسبتی ندارد؛ اما آن‌چه شما از من سوال کردید، ناشدنی است».[۲۶]
قدرت الهی یکی از مباحث مناقشه‌آمیز در الهیات بوده است و سوالاتی در رابطه با آن مطرح شده است:
قدرت بر امور محال
یکی از سوالات مرتبط با قدرت نامحدود خداوند، توانایی او بر انجام کارهای غیر ممکن است. برای نمونه خداوند می‌تواند سنگی را بیافریند که خودش نتواند آن را بلند کند؟ یا می‌تواند خدای دیگری را خلق کند؟[۲۷] در پاسخ این سوال گفته شده است که قدرت در اموری معنا دارد که به خودی خود ممکن باشد. اگر به وجود آمدن چیزی متناقض باشد، قابلیت ایجاد ندارد و این مسئله موجب محدود شدن قدرت خدا نیست. برای مثال این که خدا، موجود دیگری را بیافریند که آن هم خدا باشد، متناقض است. چرا که خدا یعنی موجودی که مخلوق نیست و آفریده شدنش یعنی موجودی باشد که در عین مخلوق نبودن، آفریده شده باشد.[۲۸]
تحقق نیافتن بسیاری از ممکنات
سوال دیگر این است که با وجود این که بسیاری از امور به خودی خود ممکن هستند و خداوند بر آن‌ها قادر است، اما خداوند آن‌ها را انجام نمی‌دهد. برای نمونه چرا خدا با این که می‌تواند همه دعاهای ما را اجابت کند، این کار را انجام نمی‌دهد؟ یا چرا به همه انسان‌ها وحی نمی‌کند؟[۲۹] در پاسخ گفته شده است قدرت داشتن خداوند بر کارها به این معنا نیست که خداوند حتما آن‌ها انجام دهد. خداوند دارای اختیار است و بر اساس حکمتش کارهایی را انجام می‌دهد که با توجه به شرایط، حکیمانه و درست هستند.[۳۰]
قدرت بر کارهای زشت
پرسش دیگری که در این رابطه وجود دارد این است که آیا خداوند قادر است کارهای زشت انجام دهد؟[۳۱] اشاعره بر این باورند که اگر بگوییم خداوند کار زشت انجام نمی‌دهد، قدرت الهی را محدود و او مجبور کرده‌ایم. به همین دلیل باید بپذیریم خدا هر کاری را می‌تواند انجام دهد و زشتی و نیکی کارها، قبل از این که خداوند آن را انجام دهد یا به آن دستور بدهد معنا ندارد.[۳۲] در مقابل عدلیه معتقدند که خداوند قدرت بر انجام کارهای زشت دارد. در عین حال خداوند اوصافی هچون علم و حکمت دارد که موجب می‌شود کار ناپسند از او صادر نشود.[۳۳]
قدرت الهی و کارهای انسان
پرسش دیگر، نسبت قدرت مطلق خداوند و افعال انسان است. به این صورت که کارهای انسان به قدرت خداوند انجام شده است یا قدرت انسان؟ در این رابطه سه نظر اصلی میان متکلمان مسلمان مطرح شده است. معتزله بر این باورند که خداوند قدرت انجام کارها را به انسان داده است؛ اما کارهای انسان، با قدرت انسان صورت گرفته و صرفا توسط او ایجاد شده است.[۳۴] اشاعره نیز بر این باورند: همه مخلوقات و از جمله کارهای انسان با قدرت خداوند محقق شده و انسان تنها کارها را کسب می‌کند نه آن‌که آن‌ها را به وجود آورد.[۳۵] امامیه معتقدند کارهای انسان هم به قدرت او هم به قدرت خداوند شکل گرفته است. از نگاه امامیه در کارهایی نمی‌توان دو اراده و قدرت را تصور کرد که در عرض هم باشند؛ اما اراده و قدرت انسان در طول اراده و قدرت خدا قرار دارد.[۳۶]
قدرت الهی بر خلاف معلوماتش
آیا خداوند توانایی تغییر در چیزی که می‌داند حتما رخ می‌دهد یا نمی‌دهد را دارد؟ به گزارش جعفر سبحانی، عَبّاد بن سلیمان از متکلمین معتزلی قرن سوم هجری قمری معتقد بود که قدرت خداوند به چیزی که تنها یک حالت حتمی دارد تعلق نمی‌گیرد.[۳۷] سبحانی این باور را اینگونه نقد می‌کند که اولا این ادعا به این معنا است که خداوند بر هیچ چیز قدرت ندارد؛ زیرا خداوند به علم ذاتی به صورت حتمی می‌داند که چه اتفاقاتی خواهد افتاد و چه چیزهایی واقع نخواهند شد. ثانیا آن‌چه در قدرت شرط است که یک چیز به خودی خود ممکن باشد. چیزهایی که به دلیل وجود یا نبودن علتشان ضروت وجود یا ضرورت عدم پیدا می‌کنند، هنوز به خودی خود و بدون در نظر گرفتن علتشان ممکن هستند. پس مانعی در تعلق قدرت به آن‌ها وجود ندارد.[۳۸]
آثار باور به قدرت مطلق الهی
گفته شده باور به قدرت مطلق خدا، آثاری در زندگی انسان دارند:
- انسان را به محاسبه اعمال خود، ترس از وعید الهی، ایمان به معاد و عمل به دستورات خدا سوق می‌دهد تا از خشم الهی در امان باشد و به پاداش‌های دنیوی و اخروی دست یابد.[۳۹]
- این باور، تسلیم در برابر خداوند، توکل بر او و کوچک شمردن قدرت‌های دیگر می‌شود، زیرا منشأ همه نفع و ضررها را او می‌داند.[۴۰]
- توجه به این قدرت، انسان را از خودبزرگ‌بینی و استکبار باز می‌دارد و مانع از شرک‌ورزی و تمسک به غیر خدا می‌شود.[۴۱]
پانویس
- ↑ خرازی، بدایة المعارف الإلهیة في شرح عقاید الإمامیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۷۴؛ عبودیت و مصباح، خداشناسی، ۱۳۹۹ش، ص۲۲۹؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۹.
- ↑ شایسته‌نژاد، «قدرت مطلق خداوند از منظر آیات و روایات»، ص۱۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۳۲۶-۳۲۷.
- ↑ شایسته‌نژاد، «قدرت مطلق خداوند از منظر آیات و روایات»، ص۱۳.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۹.
- ↑ بصری، رسائل العدل و التوحيد، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۱۰.
- ↑ قاضی عبدالجبار معتزلی، شرح الأصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۹۷؛ قاضی عبدالجبار معتزلی، المحیط بالتکلیف، ۲۰۰۶م، ص۱۶۲.
- ↑ شیخ طوسی، تمهید الأصول في علم الکلام، ۱۳۶۲ش، ص۲۵۸.
- ↑ فخر رازی، الاربعین فی اصول الدین، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد في شرح تجرید الإعتقاد، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳.
- ↑ عضدالدین ایجی، شرح المواقف، نشر الشریف الرضی، ج۸، ص۱۱۴.
- ↑ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۸۹؛ محسنی، المعاد في ضوء الدين و العقل و العلم، ۱۳۹۵ش، ص۲۲۹
- ↑ سبحانی تبریزی، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ ابن‌سینا، الإلهيات من كتاب الشفاء، ۱۳۷۶ش، ۱۷۸.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ۱۳۶۸ش، ج۶، ص۳۰۷.
- ↑ حاجی سبزواری، شرح المنظومة، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۳۲۶.
- ↑ ابن‌میثم بحرانی، قواعد المرام فی علم الکلام، ۱۴۰۶ق، ص۸۳.
- ↑ سبحانی تبریزی، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۳۴-۱۳۶.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ۱۳۶۸ش، ج۶، ص۳۱۰-۳۱۱.
- ↑ عبودیت و مصباح، خداشناسی، ۱۳۹۹ش، ص۲۲۹-۲۳۰.
- ↑ خواجه نصیر طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۱۹۱.
- ↑ سبحانی تبریزی، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۳۶-۱۳۷.
- ↑ سبحانی تبریزی، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۳۷-۱۳۹.
- ↑ سبحانی تبریزی، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۴۷۴.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۳۰.
- ↑ عبودیت و مصباح، خداشناسی، ۱۳۹۹ش، ص۲۳۰.
- ↑ سبحانی تبریزی، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۴۴-۱۴۶.
- ↑ عبودیت و مصباح، خداشناسی، ۱۳۹۹ش، ص۲۳۱-۲۳۲.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۴۰۲ش، ج۶، ص۳۹-۴۱؛ عبودیت و مصباح، خداشناسی، ۱۳۹۹ش، ص۲۳۲.
- ↑ سبحانی تبریزی، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۴۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: فخر رازی، الاربعین فی اصول الدین، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۳۴۷؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۸۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: قاضی عبدالجبار معتزلی، المحیط بالتکلیف، ۲۰۰۶م، ص۲۴۵؛ سید مرتضی، جمل العلم و العمل، ۱۳۸۷ق، ص۳۱-۳۲؛ ملاحمی خوارزمی، الفائق فی اصول الدین، ۲۰۱۰م، ص۱۷۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: قاضی عبدالجبار معتزلی، المغنی فی ابواب التوحید و العدل و الامامة، تحقیق محمود محمد قاسم، ج۸، ص۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۰، ص۲۲۰؛ غزالی، الإقتصاد في الإعتقاد، ۱۴۰۹ق، ص۵۷؛ عضدالدین ایجی، شرح المواقف، نشر الشریف الرضی، ج۸، ص۱۴۵-۱۴۸.
- ↑ سبحانی تبریزی، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۵۰-۱۵۱.
- ↑ سبحانی تبریزی، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۴۷.
- ↑ سبحانی تبریزی، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۴۷-۱۴۸.
- ↑ مطهری، معاد، ۱۴۰۲ش، ص۳۱؛ اشرفی، «تاثیر اعتقاد به قدرت الهی در زندگی»، ص۶.
- ↑ امام خمینی، تهذیب نفس و سیر و سلوک از دیدگاه امام خمینی، ۱۳۸۷ش، ص۶۸۲ و ۶۸۳.
- ↑ امام خمینی، تهذیب نفس و سیر و سلوک از دیدگاه امام خمینی، ۱۳۸۷ش، ص۶۸۱-۶۸۲؛ مطهری، نبوت، ۱۴۰۲ش، ص۱۶۲؛ اشرفی، «تاثیر اعتقاد به قدرت الهی در زندگی»، ص۶.
منابع
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الإلهيات من كتاب الشفاء، قم، دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم. مرکز انتشارات، ۱۳۷۶ش.
- ابن‌میثم بحرانی، میثم بن علی، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، مکتبة آیةالله العظمی المرعشي النجفي(ره)، ۱۴۰۶ق.
- اشرفی، حمید، «تاثیر اعتقاد به قدرت الهی در زندگی»، روزنامه کیهان، شماره ۱۹۸۴۲، ۲۷ دی ۱۳۸۹ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تهذیب نفس و سیر و سلوک از دیدگاه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۸۷ش.
- بصری، حسن، رسائل العدل و التوحيد، قاهرة، دار الشروق، ۱۴۰۸ق.
- تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قم، نشر الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
- حاجی سبزواری، هادی بن مهدی، شرح المنظومة، تهران، نشر ناب، ۱۳۶۹ش.
- خرازی، محسن، بدایة المعارف الإلهیة في شرح عقاید الإمامیة، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
- خواجه نصیر طوسی، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، تهران، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۰۷ق.
- ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، قم، نشر هاجر وابسته به مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، ۱۴۰۰ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، موسسة الامام الصادق(ع)، ۱۴۱۳ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، جمل العلم و العمل، نجف، مطبعة الآداب، ۱۳۸۷ق.
- شایسته‌نژاد، علی‌اکبر، «قدرت مطلق خداوند از منظر آیات و روایات»، پژوهشنامه معارف قرآنی، سال ۶، شماره ۲۰، بهار ۱۳۹۴ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي، ۱۳۹۸ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تمهید الأصول في علم الکلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۲ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، الاعلمی فی المطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- عبودیت، عبدالرسول و مجتبی مصباح، خداشناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۹ش.
- عضدالدین ایجی، عبدالرحمن بن احمد، شرح المواقف، قم، نشر الشریف الرضی، بی‌تا.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، حکشف المراد في شرح تجرید الإعتقاد، قم، جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي، ۱۴۱۳ق.
- غزالی، محمد بن محمد، الإقتصاد في الإعتقاد، بیروت، درالکتب العلمیة، ۱۴۰۹ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، الاربعین فی اصول الدین، قاهرة، مکتبة الکلیات الأزهریة، بی‌تا.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- قاضی عبدالجبار معتزلی، عبدالجبار بن احمد، المحیط بالتکلیف، قاهرة، الدار المصریة للتألیف و الترجمة، ۲۰۰۶م.
- قاضی عبدالجبار معتزلی، عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل و الامامة، تحقیق محمود محمد قاسم، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- قاضی عبدالجبار معتزلی، عبدالجبار بن احمد، شرح الأصول الخمسة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- محسنی، محمد آصف، المعاد في ضوء الدين و العقل و العلم، تهران، بی‌نا، ۱۳۹۵ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۱ش.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، تهران، صدرا، ۱۴۰۲ش.
- مطهری، مرتضی، معاد، تهران، صدرا، ۱۴۰۲ش.
- مطهری، مرتضی، نبوت، تهران، صدرا، ۱۴۰۲ش.
- ملاحمی خوارزمی، محمود بن محمد، الفائق فی اصول الدین، قاهرة، دار الکتب و الوثائق القومیة. الإدارة المرکزیة للمراکز العلمیة. مرکز تحقیق التراث، ۲۰۱۰م.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، قم، مکتبة المصطفوی، ۱۳۶۸ش.