دستور المدینه: تفاوت میان نسخه‌ها
Hasanejraei (بحث | مشارکت‌ها) جز ←منابع |
Hasanejraei (بحث | مشارکت‌ها) |
||
| خط ۵۳: | خط ۵۳: | ||
*احمد بن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، دار صادر، بیتا. | *احمد بن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، دار صادر، بیتا. | ||
*احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، بیروت، دار صعب، بیتا. | *احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، بیروت، دار صعب، بیتا. | ||
*بختیاری، شهلا و زهرا نظرزاده، «پیمان‌نامه مدینه: نمونه‌ای تاریخی در زمینه حل اختلاف»، در مجله تاریخ اسلام، ش۴۹، سال سیزدهم، بهار ۱۳۹۱ش. | |||
*بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰م. | *بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰م. | ||
*بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م، افست فرانکفورت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م. | *بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م، افست فرانکفورت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م. | ||
*بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، | *بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بیتا. | ||
*حمیدالله، محمد، مجموعة الوثائق السیاسیة للعهد النبوی و الخلافة الراشدة، بیروت | *پاینده، ابوالقاسم، «پیمان مدینه»، در مجله معارف اسلامی، ش۲۹، شهریور ۱۳۵۷ش. | ||
*حمیدالله، محمد، مجموعة الوثائق السیاسیة للعهد النبوی و الخلافة الراشدة، بیروت ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. | |||
*الدغمی، محمد راکان، «الأحکام الفقهیة المتعلقة بالدولة و المواطنة من خلال صحیفة المدینة المنورة»، در مجله دراسات، ش۳۰، سال ۲۰۰۳م. | |||
*دوری، عبدالعزیز، النظم الإسلامیة، بیروت، ۲۰۰۸م. | *دوری، عبدالعزیز، النظم الإسلامیة، بیروت، ۲۰۰۸م. | ||
*دیاربکری، حسین بن محمد، تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، قاهره، ۱۲۸۳ق/۱۸۶۶م، افست بیروت، بیتا. | *دیاربکری، حسین بن محمد، تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، قاهره، ۱۲۸۳ق/۱۸۶۶م، افست بیروت، بیتا. | ||
*سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، ۱۳۴۵ـ۱۳۵۱ش. | *سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، ۱۳۴۵ـ۱۳۵۱ش. | ||
*سهیلی، عبدالرحمان بن عبدالله، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، تحقیق عبدالرحمان وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ـ۱۳۹۰ق/۱۹۶۷ـ۱۹۷۰م. | *سهیلی، عبدالرحمان بن عبدالله، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، تحقیق عبدالرحمان وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ـ۱۳۹۰ق/۱۹۶۷ـ۱۹۷۰م. | ||
*شاکر، محمدکاظم و محمدحسین لطفی، «صحیفة النبی(ص)؛ نماد قانونگرایی در حکومت نبوی»، در مجله کتاب قیم، ش۱، بهار ۱۳۹۰ش. | |||
*شبارو، عصام، الدولة العربیة الاسلامیة الاولی ۱ـ۴۱ه:۶۲۳ـ۶۶۱م، بیروت، ۱۹۹۵م. | *شبارو، عصام، الدولة العربیة الاسلامیة الاولی ۱ـ۴۱ه:۶۲۳ـ۶۶۱م، بیروت، ۱۹۹۵م. | ||
*صالح، علی، «دراسات: الصحیفة أو دستور المدینة: التأسیس للعلاقة مع الأخر»، در مجله منهاج، ش۵۳، بهار ۱۴۳۰ش. | |||
*صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۳، تحقیق عبدالعزیز عبدالحق حلمی، قاهره، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م. | *صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۳، تحقیق عبدالعزیز عبدالحق حلمی، قاهره، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م. | ||
*طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، ۱۴۱۷ق. | *طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، ۱۴۱۷ق. | ||
| خط ۷۴: | خط ۷۹: | ||
*مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، تحقیق محمود محمد شاکر، قاهره، لجنة التألیف و الترجمة و النشر،بیتا. | *مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، تحقیق محمود محمد شاکر، قاهره، لجنة التألیف و الترجمة و النشر،بیتا. | ||
*ملاح، هاشم یحیی، حکومة الرسول(ص)، بغداد، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م. | *ملاح، هاشم یحیی، حکومة الرسول(ص)، بغداد، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م. | ||
*«نداء عام: یوجهه مکتب الدعایة للحج (عن صحیفة المدینة الغراء)»، در مجله البصائر، ش۱۴۴، ۲۴ شوال ۱۳۵۷ق. | |||
*«نصوص سیاسیة: الصحیفة أو دستور المدینة»، در مجله قضایا اسلامیة معاصرة، ش۲، ۱۴۱۸ق. | |||
*هیکل، محمد حسنین، حیاة محمد، قاهره، ۱۹۶۸م. | *هیکل، محمد حسنین، حیاة محمد، قاهره، ۱۹۶۸م. | ||
*واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶. | *واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶. | ||
نسخهٔ ۲ دسامبر ۲۰۱۸، ساعت ۱۵:۱۵
دُستورُ المَدینَة، نخستین سند قانونی در اسلام، که پیامبر اسلام(ص) پس از هجرت به مدینه برای تنظیم مناسبات قبایل و گروههای مسلمانان با یکدیگر و با یهودیان وضع کرد.
اهمیت و جایگاه
دستور المدینه[۱] که با نام‌های دیگری از جمله صحیفة النبی،[۲] صحیفة المدینه،[۳] پیمان مدینه،[۴] یا قانون اساسی مدینه[۵] نیز شناخته می‌شود، متضمن اموری مهم و اساسی در مناسبات جامعه جدید مسلمانان در مدینه دانسته شده است؛ چرا که از یک‌سو مناسبات مسلمانان با غیرمسلمانان مدینه را تنظیم می‌کرده و از سوی دیگر، قواعدی اساسی برای مناسبات خود مسلمان‌ها وضع کرده است. بنابراین، این سند دستورالعملی برای تبیین اصول مناسبات درونی و بیرونی در دولت نوپای اسلامی دانسته می‌شود.[۶]
بسیاری از پژوهشگران و تاریخ‌نگاران معاصر، دستور المدینه را سندی بسیار مهم و صادر شده از جانب پیامبر(ص) دانسته‌اند[۷] که می‌تواند منبعی برای شناخت آغاز تاریخ اسلام در مدینه قرار گیرد.[۸]
محتوا
برخی از موارد دستور المدینه که نیمی از آن درباره روابط مسلمانان با یکدیگر و نیمی دیگر درباره روابط مسلمانان و یهودیان است[۹]، عبارت است از:
- این، نوشته و پیمان‌نامه‌ای است از محمدِ پیامبر، تا در میان مؤمنان و مسلمانان قبیله قریش و [مردم] یثرب و کسانی که پیرو مسلمانان شوند و به آنان بپیوندند و با ایشان در راه خدا پیکار کنند [به اجرا درآید]. [۱۰]
- آنان در برابر دیگر مردمان، یک امت‌اند. [۱۱]
- مهاجران قریش همانند پیش از اسلام، خونبها می‌پردازند و با رعایت نیکی و دادگری در میان مؤمنان، اسیر خود را رها می‌سازند. قبیله بنی‌عوف، بنی‌حارث، بنی‌ساعده، بنی‌جشم، بنی‌نجار، بنی‌عمر بن عوف، بنی‌نبیت، و بنی‌اوس، همچون گذشته خونبها می‌پردازند و هر گروهی به شیوه مؤمنان، با نیکی و دادگری، اسیر خود را آزاد می‌سازد.[۱۲]
- پیروان اسلام نباید مسلمانی را در پرداخت خونبها یا فدیه سنگین تنها گذارند.[۱۳]
- هیچ مؤمنی نباید با وابسته مؤمنی دیگر بر ضد وی هم‌پیمان شود.[۱۴]
- همه مؤمنان پرهیزگار باید در برابر هر مسلمانی که ستم کند، یا از راه ستمگری چیزی از ایشان بخواهد و یا آهنگ دشمنی و تباهی میان مؤمنان را در سر بپروراند، همداستان به ستیز برخیزند، هر چند وی فرزند یکی از ایشان باشد.[۱۵]
- پناه خدا برای همگان یکسان است و فرودست‌ترین مسلمانان، کافران را پناه تواند داد. مؤمنان در برابر دیگران یاور یکدیگرند.[۱۶]
- هر گاه از روی دلیل ثابت گردد که کسی مؤمنی را بی‌گناه کشته است، باید او را به قصاص کشت، مگر آنکه صاحب خون به ستاندن خونبها راضی شود؛ و همه مؤمنان باید ضد قاتل باشند و باید علیه او به‌پا خیزند.[۱۷]
- تا آنگاه که مؤمنان با دشمن در پیکارند، یهود نیز باید در پرداخت هزینه جنگ با مؤمنان همراه باشند.[۱۸]
- یهود بنی‌عوف، خود و بستگانشان امتی همراه با مسلمانان هستند؛ دین یهود از آنِ ایشان و دین مسلمانان از آنِ مسلمانان است؛ مگر کسی که با پیمان‌شکنی ستم کند و راه گناه در پیش گیرد که چنین کسی جز خود و خانواده‌اش را تباه نخواهد ساخت.[۱۹] یهود بنی‌نجار، بنی‌حارث، بنی‌ساعده، بنی‌جُشَم، بنی‌الأوس، بنی‌ثعلبه، و بنی‌شطیبه، همسان با قبیله بنی‌عوف‌اند. روشن است که راستی و استواری بر پیمان، با پیمان‌شکنی یکسان نیست. هیچ یک از آنان جز به اجازه محمد(ص)، نباید بیرون رود.[۲۰]
- در پیکار با دشمنان، هزینه یهود بر عهده خود آنان و هزینه مسلمانان بر عهده خود ایشان خواهد بود؛ و بر هر دو گروه است که در برابر کسی که با شرکت‌کنندگان در این پیمان‌نامه به ستیز برخیزد، با همیاری یکدیگر پیکار کنند. نیز باید راستی و نیکخواهی و نیکی، بی‌هیچ پیمان‌شکنی میان ایشان استوار باشد.[۲۱]
- هیچ‌کس نباید به قریش و یاران ایشان پناه دهد.[۲۲]
- پیداست که این نوشته، ستمگر یا پیمان‌شکنی را از کیفر بازنخواهد داشت. نیز روشن است که هر کس از مدینه بیرون رود و هر که در مدینه بماند در امان خواهد بود؛ مگر کسی که ستم کند و پیمان شکند. خدا و پیامبر محمد(ص) پناهگاه پرهیزگاران و استواران بر پیمانند.[۲۳]
سند و منابع
متن کامل دستور المدینه را نخستین بار ابن هشام[۲۴] به روایت از ابن اسحاق (متوفی ۱۵۱)، با حذف سند نقل کرده و سپس کسانی همچون سهیلی[۲۵]، ابن سیدالناس[۲۶] و ابن کثیر[۲۷] آن را نقل کرده‌اند. ابوعبید و ابن زَنْجُویه نیز متن کامل آن را به روایت از ابن شهاب زُهری (متوفی ۱۲۴) نقل کرده‌اند.[۲۸]
احتمال ساختگی بودن متن دستور المدینه رد شده است؛ چرا که از نظر سبک، بسیار شبیه به نامه‌ها و پیام‌های دیگرِ پیامبر(ص) ارزیابی شده است.[۲۹]
تاریخ نگارش
درباره تاریخ نگارش دستور المدینه، نظرات گوناگونی وجود دارد؛ در بسیاری از منابع، آغاز ورود پیامبر به مدینه، زمان نگارش آن دانسته شده، دیاربکری، تاریخ آن را ماه پنجم هجرت دانسته و ابن هشام، از ماه پنجم یا هشتم سخن گفته است.
بنابر بسیاری از منابع تاریخی از جمله تاریخ طبری، المغازی و انساب الاشراف، پیامبر اکرم در آغاز ورود به مدینه قرار صلحی با یهود نوشت و با آنان معاهده بست[۳۰]. بلاذری این امر را پیش از نزول فرمان الهی مبنی بر جهاد و قبل از اقدام پیامبر به هر گونه جنگ دانسته است.[۳۱]
دیاربکری، در کتاب تاریخ الخمیس، تاریخ عقد عهدنامه پیامبر با یهودیان مدینه را ماه پنجم هجرت نوشته است.[۳۲] ابن هشام، دستور المدینه را پیش از عقد اخوت میان مهاجران و انصار دانسته[۳۳] که در ماه پنجم[۳۴] یا هشتم هجرت صورت گرفته است.[۳۵]
با این حال برخی از محققان معاصر، دستور المدینه را مربوط به پس از جنگ بدر دانسته‌اند که پیامبر و یارانش به واسطه پیروزی در جنگ مذکور، پایگاهی برتر در مدینه داشته‌اند و از سوی دیگر، صدور دستور المدینه در چنین زمانی را با هدف مقابله با تلاش‌های روزافزون یهودیان علیه مسلمانان در مدینه قلمداد کرده‌اند.[۳۶]
پانویس
- ↑ صالح، «دراسات: الصحیفة أو دستور المدینه»؛ «نصوص سیاسیة: الصحیفة أو دستور المدینة».
- ↑ نگاه کنید به: شاکر، «صحیفة النبی؛ نماد قانونگرایی در حکومت نبوی».
- ↑ نگاه کنید به: «نداء عام: یوجهه مکتب الدعایة للحج (عن صحیفة المدینة الغراء)»؛ الدغمی، «الأحکام الفقهیة المتعلقة بالدولة والمواطنة من خلال صحیفة المدینة المنورة».
- ↑ نگاه کنید به: پاینده، «پیمان مدینه»؛ بختیاری، «پیمان‌نامه مدینه، نمونه‌ای تاریخی در زمینه حل اختلاف».
- ↑ نگاه کنید به: شاکر، «صحیفة النبی؛ نماد قانونگرایی در حکومت نبوی»؛ واسعی، «پیشرفت مدنی در جامعه عهد نبوی».
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی، ج۵، ص۱۲۷، ۱۳۶.
- ↑ عمری؛ هاشم معروف حسنی، سیرة المصطفی، ص۲۸۰؛ William Montgomery Watt, Muhammad: prophet and statesman ص ۹۳؛ لوئیس، یهودیان اسلام، ص۴۲.
- ↑ Wellhausen, Das arabische Reich und sein Sturz, ص ۷؛ صالح احمد علی، دولة‌الرسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم فی المدینة: دراسة فی تکونها و تنظیمها، ص۱۰۹؛ هاشم هاشم یحیی ملاح، حکومة الرسول، ص۵۷؛ William Montgomery Watt, Muhammad: prophet and statesman ص ۹۴.
- ↑ نگاه کنید به: حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۱۱.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۷.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۷.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۷.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۷.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۷.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۷.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۸.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۸.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۸.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۸-۱۰۹.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۹.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۹.
- ↑ حمیدالله، نامه‌ها و پیمانهای سیاسی حضرت محمد، ۱۳۷۷ش، ص۱۱۰.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۱۴۷ـ۱۵۰.
- ↑ سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، ج۴، ص۲۴۰ـ۲۴۳.
- ↑ ابن سیدالناس، عیون‌الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، ج۱، ص۳۱۸ـ۳۲۰.
- ↑ ابن کثیر، السیرة النبویة، ج۲، ص۳۲۰ـ۳۲۳.
- ↑ ابوعبید، کتاب الاموال، ص۲۶۰ـ۲۶۴؛ ابن زنجویه، کتاب الاموال، ج۲، ص۴۶۶ـ۴۷۰.
- ↑ اکرم عمری، السیرة النبویة الصحیحة، ج۱، ص۲۷۵؛ حسنی، سیرة المصطفی، ص۲۸۰.
- ↑ واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۱۷۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۳۴؛ بلاذری، کتاب فتوح البلدان، ص۱۷؛ طبری، تاریخ، ج۲، ص۴۷۹.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۳۴.
- ↑ دیاربکری، تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، ج۱، ص۳۵۳.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۱۴۷ـ۱۵۰.
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، ص۱۵۲.
- ↑ مَقریزی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۴۹.
- ↑ دوری، النظم الاسلامیة، ص۲۱ـ۲۲؛ صالح احمد علی، «تنظیمات الرسول الاداریة فی المدینة»، ص۵۳، ۶۲.
منابع
- ابن ابی شیبه، عبدالله بن محمد، المصنَّف فی الاحادیث و الآثار، تحقیق سعید محمد لحّام، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۹۸۲م.
- ابن زنجویه، حمید بن مخلد، کتاب الاموال، تحقیق شاکر ذیب فیاض، ریاض، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت.
- ابن سیدالناس، محمد بن محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، تحقیق محمد عید خطراوی و محیی الدین مستو، مدینه، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.
- ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عُکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی عبدالواحد، قاهره، ۱۳۸۳ـ۱۳۸۶ق/۱۹۶۴ـ۱۹۶۶م، چاپ افست بیروت، بیتا.
- ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی سقا و ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
- ابوعبید، قاسم بن سلام، کتاب الاموال، تحقیق محمد خلیل هراس، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- احمد بن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، دار صادر، بیتا.
- احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، بیروت، دار صعب، بیتا.
- بختیاری، شهلا و زهرا نظرزاده، «پیمان‌نامه مدینه: نمونه‌ای تاریخی در زمینه حل اختلاف»، در مجله تاریخ اسلام، ش۴۹، سال سیزدهم، بهار ۱۳۹۱ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م، افست فرانکفورت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
- بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بیتا.
- پاینده، ابوالقاسم، «پیمان مدینه»، در مجله معارف اسلامی، ش۲۹، شهریور ۱۳۵۷ش.
- حمیدالله، محمد، مجموعة الوثائق السیاسیة للعهد النبوی و الخلافة الراشدة، بیروت ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- الدغمی، محمد راکان، «الأحکام الفقهیة المتعلقة بالدولة و المواطنة من خلال صحیفة المدینة المنورة»، در مجله دراسات، ش۳۰، سال ۲۰۰۳م.
- دوری، عبدالعزیز، النظم الإسلامیة، بیروت، ۲۰۰۸م.
- دیاربکری، حسین بن محمد، تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، قاهره، ۱۲۸۳ق/۱۸۶۶م، افست بیروت، بیتا.
- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، ۱۳۴۵ـ۱۳۵۱ش.
- سهیلی، عبدالرحمان بن عبدالله، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، تحقیق عبدالرحمان وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ـ۱۳۹۰ق/۱۹۶۷ـ۱۹۷۰م.
- شاکر، محمدکاظم و محمدحسین لطفی، «صحیفة النبی(ص)؛ نماد قانونگرایی در حکومت نبوی»، در مجله کتاب قیم، ش۱، بهار ۱۳۹۰ش.
- شبارو، عصام، الدولة العربیة الاسلامیة الاولی ۱ـ۴۱ه:۶۲۳ـ۶۶۱م، بیروت، ۱۹۹۵م.
- صالح، علی، «دراسات: الصحیفة أو دستور المدینة: التأسیس للعلاقة مع الأخر»، در مجله منهاج، ش۵۳، بهار ۱۴۳۰ش.
- صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۳، تحقیق عبدالعزیز عبدالحق حلمی، قاهره، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ، بیروت.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص)، قم، ۱۳۸۵ش.
- علی، صالح احمد، «تنظیمات الرسول الاداریة فی المدینة»، در مجله المجمع العلمی العراقی، ج۱۷، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.
- علی، صالح احمد، دولة الرسول(ص) فی المدینة: دراسة فی تکونها و تنظیمها، بیروت، ۲۰۰۱م.
- عمری، اکرم، السیرة النبویة الصحیحة، دوحه، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی.
- گئورگیو، کنستانتین ویرژیل، نظرة جدیدة فی سیرة رسولالله، ترجمه محمد تونجی، بیروت، ۱۹۸۳م.
- معروف حسنی، سید هاشم، سیرة المصطفی، قم، ۱۹۷۵م.
- مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، تحقیق محمود محمد شاکر، قاهره، لجنة التألیف و الترجمة و النشر،بیتا.
- ملاح، هاشم یحیی، حکومة الرسول(ص)، بغداد، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
- «نداء عام: یوجهه مکتب الدعایة للحج (عن صحیفة المدینة الغراء)»، در مجله البصائر، ش۱۴۴، ۲۴ شوال ۱۳۵۷ق.
- «نصوص سیاسیة: الصحیفة أو دستور المدینة»، در مجله قضایا اسلامیة معاصرة، ش۲، ۱۴۱۸ق.
- هیکل، محمد حسنین، حیاة محمد، قاهره، ۱۹۶۸م.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶.
- ولهاوزن، یولیوس، الدولة العربیة و سقوطها، ترجمه یوسف العش، دمشق، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.
- Leone Caetani, Annali dell'Islām, Hildesheim, N.Y. ۱۹۷۲;
- Hubert Grimme, Mohammed, Münster, Germany ۱۸۹۲-۱۸۹۵;
- Majid Khadduri, War and peace in the law of Islam, New York ۱۹۷۹; Bernard Lewis, The Arabs in history, London ۱۹۷۰;
- Medieval Islamic civilization: anencyclopedia, ed. Josef W. Meri, New York: Routledge, ۲۰۰۶, s.v. "The constitution of Medina" (by Khalid Yahya Blankinship);#Muhammad, ed. Uri Rubin, Aldershot, Hampshire: Ashgate, ۱۹۹۸;
- William Montgomery Watt, Muhammad at Medina, Karachi ۱۹۸۱;
- William Montgomery Watt, Muhammad: prophet and statesman, London ۱۹۷۸;
- Julius Wellhausen, Das arabische Reich und sein Sturz, Berlin ۱۹۶۰.
- Muhammad Hamidullah, Documents sur la diplomatie musulmane à l'époque du Prophète et des khalifes orthodoxes, Paris ۱۹۳۵;
- Muhammad Hamidullah,, "The earliest written-constitution of a state in the world: a document of the time of the Prophet",مجلة‌الازهر، سال ۴۱، ش ۵ (رجب ۱۳۸۹)
- ؛ R.B. Serjeant, "The ‘sunnah jāmi‘ah’, pacts with the Yathrib Jews, and the ‘Tahrīm’ of Yathrib: analysis and translation of the documents comprised in the so-called ‘constitution of Medina’", in The life of
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام
