اراده الهی

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره

اراده الهی از صفات ثبوتی خداوند است و از همین رو خداوند، مُرید یعنی اراده‌کننده خوانده می‌شود. علمای مسلمان درخصوص ماهیت اراده خدا اختلاف‌نظر دارند. شیخ مفید و علامه طباطبایی، از عالمان برجسته شیعه، اراده خدا در رابطه با خودش را همان افعال خداوند و اراده او در رابطه با دیگران را امر خداوند دانسته‌اند؛ اما معتزله و برخی از متکلمان شیعه اراده خدا را نوعی از علم او قلمداد کرده‌اند.

اراده را به دو قسم اراده تکوینی و تشریعی تقسیم می‌کنند. به‌عقیده برخی قرآن هم از اراده تکوینی و هم از اراده تشریعی سخن گفته است.

جایگاه

اراده از صفات خداوند است و بر این اساس خداوند، مُرید (اراده‌کننده) خوانده شده است. در آیات بسیاری، مشیت و اراده به خداوند نسبت داده شده است؛ از جمله «یعَذِّبُ مَنْ یشاءُ وَ یرْحَمُ مَنْ یشاءُ؛ هرکه را بخواهد عذاب و هرکه را بخواهد رحمت می‌کند؛ و «إِنَّ رَبَّک فَعَّالٌ لِما یریدُ»؛ پروردگار تو همان کند که خواهد.

تفاوت اراده و مشیت

مقالهٔ اصلی: مشیت

گفته شده، بسیاری از لغویون و متکلمان، مشیت را به معنای اراده می‌دانند و معتقدند که اراده و مشیت، یک صفت‌اند؛ اما گروهی نیز با توجه به اینکه در قرآن، مشیت فقط در امور تکوینی به‌کار رفته است، مشیت و اراده را دو صفت متفاوتِ خداوند دانسته‌اند. به گفته آیت الله مکارم شیرازی، بررسی آیات قرآن نشان می‌دهد واژه اراده به معنای اراده تکوینی و تشریعی، هر دو به کار رفته است؛ اما مشیت غالباً درباره آفرینش و امور تکوینی به کار رفته و در مورد تشریع، بسیار کم استعمال شده است. در برخی روایات بین مشیت و اراده، تفصیل و تقدم و تأخر مشاهده می‌شود که دلالت دارد بر این که مشیت با اراده یکی نیست.

چیستی اراده خداوند

متکلمان مسلمان درباره اصل وجود اراده برای خداوند هم‌نظرند، اما درباره جزئیات و ویژگی‌های آن اختلافاتی دارند؛ از جمله: چیستی اراده خدا، ذاتی یا فعلی‌بودن اراده خداوند، و همچنین قدیم یا حادث‌بودن اراده خداوند.

به باور شیخ مفید (درگذشته ۴۱۳ق) و علامه طباطبایی (درگذشته ۱۳۶۰ش)، اراده تکوینی خدا نسبت به اعمال خودش، همان افعال اوست و نسبت به افعال دیگر موجودات، امر او به آن افعال است. بر این اساس، «خدا اراده کرد که انسان را خلق کند»، به این معناست که «خدا انسان را خلق کرد». به‌باور این دو، اراده از صفات فعلی خداوند است. برخی محققان معاصر معتقدند نظر شیخ مفید و علامه طباطبایی، هماهنگ با نظر ائمه(ع) است و در این باره به روایاتی استناد کرده‌اند؛ ازجمله روایتی از امام صادق(ع) که مشیت خداوند را حادث و غیرازلی خوانده، روایتی از امام کاظم(ع) که اراده خداوند را همان فعل او معرفی کرده و تعبیری از امام رضا که در آن مشیت و اراده از صفات فعلی خداوند دانسته شده است.

براساس دیدگاه مشهور میان فیلسوفان مسلمان، اراده تکوینی همان علم خداوند به افعال مناسب با نظام احسن (بهترین جهان ممکن) است. معتزله و بسیاری از متکلمان شیعه معتقدند که اراده تکوینی خدا علم او به افعالی است که مصلحت انسان و دیگر موجودات را در پی دارند. بنابراین این گروه اراده را از صفات ذات او می‌شمرند.

اشاعره بر این باورند که اراده غیر از علم و قدرت و دیگر صفات ذات خداوند است؛ اما آن را صفتی ذاتی یا زائد بر ذات، اما قدیم و ازلی می‌دانند.

اراده تکوینی و اراده تشریعی

اراده خداوند نسبت به وجود موجودات، اراده تکوینی خوانده می‌شود و در مقابل، اراده خداوند به افعال واجب، مستحب، حرام یا مکروه، اراده تشریعی نامیده می‌شود. بر این اساس وقتی خداوند تکلیفی وجوبی را برای انسان وضع می‌کند، اراده تشریعی کرده است که عملی انجام شود و زمانی که تکلیفی حرام را وضع می‌کند، اراده تشریعی کرده است که آن عمل انجام نشود. از اراده تشریعی خداوند، وجوب، استحباب، حرمت و کراهت شکل می‌گیرد.

اراده تکوینی از رابطه خداوند با مخلوقات انتزاع می‌شود و در آن هرچه خدا اراده کند، لزوماً محقق می‌شود، اما اراده تشریعی اولاً از رابطه میان خدا و برخی از افعال اختیاری انسان انتزاع می‌شود و ثانیاً امکان دارد که آنچه خدا اراده کرده است، اتفاق نیفتد.

برخی از آیات قرآن از اراده تکوینی خداوند و برخی دیگر از اراده تشریعی او حکایت می‌کنند. براساس آیات درباره اراده تکوینی، هرگاه اراده خدا به فعلی تعلق گیرد، آن فعل بلافاصله و بی‌قیدوشرط محقق می‌شود. از جمله آنها آیه ۴۰ سوره نحل است: «إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَیءٍ إِذَا أَرَ‌دْنَاهُ أَن نَّقُولَ لَهُ کن فَیکونُ؛ ما وقتی چیزی را اراده کنیم، به آن می‌گوییم باش، بی‌درنگ موجود می‌شود.» آیه ۱۸۵ سوره بقره، از آیاتی است که به اراده تشریعی خداوند اشاره دارد: «یرِیدُ اللَّهُ بِکمُ الْیسْرَ وَلَا یرِیدُ بِکمُ الْعُسْرَ؛ خدا برای شما آسانی می‌خواهد و برای شما دشواری نمی‌خواهد.» برپایه این آیه که احکام روزه را بیان می‌کند، اراده تشریعی خداوند بر آن است که احکامی وضع شود که انسان به سختی نیفتد.

جستارهای وابسته

• قیوم

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع