الاهليلجة (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نامهای دیگر | الاهلیلج • الهلیلجه |
| نویسنده | امام صادق(ع) |
| تاریخ نگارش | قرن دوم هجری |
| موضوع | توحید |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دلیل ما |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۵ |
| نوبت چاپ | اول |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | توحید اهلیلجه |
| مترجم | سید محمد موسوی |
| مشخصات نشر | انتشارات حضرت معصومه |
الاَهلیلَجَه کتابی منسوب به امام صادق(ع) است که به موضوع اثبات وجود خدا و یگانگی او میپردازد. این اثر به صورت نامهای به مُفَضَّل بن عُمَر و در پاسخ به شبهات مطرحشده درباره توحید نوشته شده است. محتوای کتاب گزارشی از مناظره امام صادق(ع) و پزشکی هندی درباره اثبات وجود خدا، وحدانیت او و برخی از اوصاف الهی است.
نسخههایی از این اثر در کتابخانه واتیکان و دانشگاه پرینستون نگهداری میشوند، و برخی عالمان شیعه مطالعه آن را توصیه کردهاند.
توصیف و جایگاه
الاَهلیلَجَه کتابی به زبان عربی و منسوب به امام صادق(ع) است.[۱] این کتاب در پاسخ به نامهای از مُفَضَّل بن عُمَر جُعفی نوشته شده است.[۲] مفضل در نامه خود از امام خواسته بود به شبهات کفرآمیز مطرحشده در جامعه پاسخ داده شود.[۳] امام صادق(ع) در این اثر، گزارشی از مناظره خود با پزشکی هندی[۴] درباره دلائل اثبات وجود خالق یکتا[۵] را ارائه کرد.
بهگفته ابنطاووس، این کتاب، شامل راههایی برای اثبات خدا و شناخت اوست.[۶] او مطالعه این کتاب و استفاده از مطالب آن را به فرزندش توصیه کرده است[۷] و بر همراه داشتن آن در سفر تأکید کرده است.[۸]
انتساب به امام صادق
درباره انتساب کتاب به امام صادق(ع) دیدگاههای متفاوتی وجود دارد. شباهت موضوعی آن با توحید مفضل، که آن نیز به امام صادق(ع) منسوب است، باعث شده برخی پژوهشگران این دو اثر را یکی بدانند.[۹] در مقابل برخی، این کتاب را حاصل بیان شفاهی امام به مفضل دانسته و آن را از آثار مفضل بهشمار آوردهاند.[۱۰] مجلسی در بحارالانوار نقل کرده است که برخی از عالمان اهلسنت نیز این کتاب را به امام صادق(ع) نسبت دادهاند.[۱۱] وی شباهت سبک نگارش توحید مفضل و الاَهلیلَجَه را بهعنوان برای این انتساب مطرح کرده است.[۱۲]
تکرار نام گیاه اهلیلجه (هلیله) در متن کتاب، سبب نامگذاری آن شده است.[۱۳] ابنندیم از این اثر با عنوان الهلیلجه یاد کرده و انتساب آن به امام صادق(ع) را نپذیرفته است.[۱۴] این گزارش، از قدیمیترین اشارهها به این اثر بهشمار میآید.[۱۵]
برخی، کتاب را به افرادی مانند اسماعیل بن مِهران از اصحاب امام رضا(ع)، حَمدان بن مُعافا از اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع)[۱۶] و داوود بن کثیر رَقی از اصحاب امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام صادق(ع) نسبت دادهاند.[۱۷] برخی پژوهشگران احتمال دادهاند که این افراد از راویان کتاب الاهلیلجه بودهاند و نسبت دادن کتاب به آنان از باب تسامح در انتساب صورت گرفته است.[۱۸]
محتوا
موضوعات مطرحشده در این کتاب به سه بخش تقسیم شده است:
- اثبات وجود خدا: در این بخش علوم پزشکی و نجوم مطرح شده و بر نقش عقل در درک واقعیتها تأکید شده است. همچنین به مسئله بطلان تسلسل و عدم امکان خودآفرینی اشیاء پرداخته شده و منشأ برخی علوم، از جمله پزشکی و نجوم، به پیامبران نسبت داده شده است.
- اثبات توحید آفریدگار عالم
- بیان اوصاف خدا.[۱۹]
برخی پژوهشگران، جزئیات مطرحشده در این کتاب را برخلاف عقل و روایات دانسته و احتمال دادهاند که مطالبی به متن افزوده شده باشد و وجود نسخههای متفاوت از این کتاب را به عنوان مؤید این احتمال ذکر کردهاند.[۲۰] این دیدگاه از سوی پژوهشگران دیگر نقد شده و پذیرفته نشده است.[۲۱]
نسخهها، چاپ و ترجمه
قیس عطار در مقدمه بر این کتاب قدیمیترین نسخه شناختهشده آن را نسخهای در کتابخانه آیتالله گلپایگانی دانسته که به خط نسخ نوشته شده است. این نسخه رونوشتی از متنی دانسته شده که در سال ۷۱۲ق کتابت شده است.[۲۲] علامه مجلسی بخشی از متن این کتاب را در باب توحید بحارالانوار نقل کرده و آن را شرح داده است.[۲۳] بر اساس گزارشها، دو نسخه از این کتاب در کتابخانه واتیکان و یک نسخه در کتابخانه دانشگاه پرینستون نگهداری میشود.[۲۴]
از چاپهای این کتاب، چاپ انتشارات دلیلما به تحقیق قیس عطار و همراه با شرح علامه مجلسی منتشر شده است.[۲۵] این اثر توسط سید محمد موسوی، به زبان فارسی ترجمه شده و انتشارات حضرت معصومه(س) در قم آن را با عنوان کتاب اهلیلجه منتشر کرده است.[۲۶] ترجمهها و آثار دیگری نیز برای این کتاب گزارش شده است، از جمله:
- جامع المعارف، چاپ تبریز،۱۳۰۱ش (چاپ سنگی)
- الدلائل الجلیله، ترجمه و شرح فارسی، تألیف میرآقا بن کاظم آقازاهدی
- حدیث اهلیلجه، نوشته زینالعابدین بن حسین کاظمی خلخالی (۱۲۹۰-۱۳۶۵ش)
- گل جعفری؛ نوشته محمد طوسی مشهدی (۱۲۵۷)
- ترجمه محمدرضا کلباسی اصفهانی[۲۷]
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ احمدی میانجی، مکاتیبالائمه، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۲۷-۲۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۵.
- ↑ ابنطاووس، امان الاخطار، ۱۴۰۹ق، ص۹۱.
- ↑ ابنطاووس، کشف المحجه لثمرة المهجه، ۱۳۷۵ش، ص۵۱.
- ↑ ابنطاووس، امان الاخطار، ۱۴۰۹ق، ص۹۱.
- ↑ حاجمنوچهری، «ارزیابی از آثار منتسب به امام صادق(۱)»، وبگاه افق اندیشه.
- ↑ مظفر، «مقدمه»، در توحید مفضل، ص۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲.
- ↑ حاجمنوچهری، «ارزیابی از آثار منتسب به امام صادق(۱)»، وبگاه افق اندیشه.
- ↑ ابنالندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۳۸۶.
- ↑ حاجمنوچهری، «ارزیابی از آثار منتسب به امام صادق(۱)»، وبگاه افق اندیشه.
- ↑ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۴۱.
- ↑ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۴۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲؛ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۴۳.
- ↑ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ۱۳۸۵ش، ص۴۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۶.
- ↑ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ۱۳۸۵ش، ص۴۸-۵۱.
- ↑ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۵۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ مرکز ملکفیصل، خزانة التراث، ریاض، ج۸۳، ص۲۳۵.
- ↑ امام صادق(ع)، الاهلیلجه، ۱۳۸۵ش، ص۴.
- ↑ «سلسله مباحثات اعتقادی۱- توحید اهلیلجه»، وبگاه انتشارات دلیل ما.
- ↑ مردی، «الاهلیلجه»، وبگاه حدیثنت.
منابع
- ابنطاووس، علی بن موسی، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، تحقیق مؤسسه آلالبیت، قم، مؤسسه آلالبیت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- ابنطاووس، علی بن موسی، کشف المحجه لثمرة المهجه، تحقیق محمد حسون، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- ابنندیم، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- احمدی میانجی، علی، مکاتیبالائمه، تحقیق مجتبی فرجی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
- امام صادق(ع)، الاهلیلجه، تحقیق قیس عطار، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- حاجمنوچهری، «ارزیابی از آثار منتسب به امام صادق(۱)»، وبگاه افق اندیشه، تاریخ درج مطلب: ۱۳ ثور ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۳ تیر ۱۴۰۳ش.
- «سلسله مباحثات اعتقادی۱- توحید اهلیلجه»، وبگاه انتشارات دلیل ما؛ تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۳ش.
- عطار، قیس، «مقدمه»، در الاهلیلجه، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۳۵۸ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، تحقیق جمعی از محققان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مردی، عباسعلی، «الاهلیلجه»، وبگاه حدیثنت، تاریخ بازدید: ۱۳ تیر ۱۴۰۳ش.
- مرکز ملکفیصل، خزانة التراث، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه بالتراث، بیتا.
- مظفر، کاظم، «مقدمه»، در توحید المفضل، تألیف مفضل بن عمر، قم، داوری، سوم، بیتا.