مشورت
مشورت به معنی همفکری، از اصول عُرفی و شیوه‌های عُقلایی در زندگی جمعی است. آیاتی از قرآن کریم بر موضوع مشورت تصریح دارد. در احادیث معصومان(ع) و سیرهٔ اجتماعی آنها نیز بر اهمیت مشورت تأکید شده است.
جلوگیری از خودرأیی، شکوفایی استعداد و کاهش خطای احتمالی، از فواید فردی مشورت در کارها شمرده شده است. همچنین افزایش احساس مسئولیت، تحرک جامعه، زمینه‌سازی برای پذیرش تصمیمات، مشارکت همگانی، و هدایت جامعه به سوی رشد، از آثار مشورت در امور اجتماعی محسوب می‌شود.
بر پایه روایات، ویژگی‌هایی همچون دین‌داری، خردمندی، تجربه، رازنگهداری و خیرخواهی را برای مشاور بر شمرده‌اند. همچنین در احادیث آمده که فرد مشاور نباید بخیل، حریص، دروغگو، ترسو و خودرأی باشد.
عالمان دینی مشورت در کاری که حکم شرعی آن معلوم است را صحیح ندانسته و معتقدند، نظر مشاور نمی‌تواند حکم خدا را تغییر دهد. در همین راستا مشورت در امر خلافت و تعیین امام که در آن، حکم خاصی از سوی خدا وجود دارد، بی‌اعتبار دانسته شده است. همچنین طبق نظریه مردم‌سالاری دینی، در امور متعددی که شارع الزام خاصی ندارد، رأی مردم ارزشمند و بر مشورت با آنها تأکید شده است.
در ایران، پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ش، علاوه بر مجلس قانون‌گذاری شورای اسلامی، نهادهای مشورتی دیگری همچون مجلس خبرگان رهبری، شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام جهت مدیریت بهتر نظام جمهوری اسلامی تشکیل یافت.
مفهوم‌شناسی
مشورت به معنی همفکری در کارها و استفاده از علم و عقل دیگران و کسب اطلاع از نظر اهل خُبره برای دستیابی به نتیجه بهتر است.[۱] مشورت از ریشه‌دارترین اصول عُرفی و بارزترین شیوه‌های عُقلایی و اخلاقی در زندگی جمعی شمرده شده، که پیشینهٔ آن به تاریخ انسانی باز می‌گردد.[۲]
مشورت و شورا در لغت به یک معنا دانسته شده است.[۳] برخی معتقدند «شورا» معنای گسترده‌تری دارد و غیر از معنای نظرخواهی از افراد آگاه، شامل مشورت جمعی (طرفینی) و تصمیم‌گیری گروهی نیز می‌شود.[۴]
مبانی قرآنی
قرآن کریم سوره‌ای به نام «شُوریٰ» (به‌معنی مشورت) دارد.[۵] در آیهٔ ۳۸ این سوره به موضوع مشورت پرداخته و آن را در شمار صفات و ویژگی‌های مؤمنان آورده است.[۶] در آیه ۱۵۹ سورهٔ آل عمران که از آن به آیهٔ مشورت یاد شده[۷] نیز، پیامبر اکرم(ص) با وجود برخورداری از مقام عصمت و ارتباط مستقیم با منبع وحی، به‌صراحت مکلّف شده که در امور مربوط به مسلمانان، با آنها مشورت کند؛[۸] «...در کارها با آنان مشورت کن. پس آن‌گاه که تصمیم گرفتی، با توکّل به خداوند، آن را انجام بده...».[۹] همچنین در آیه ۲۳۳ سوره بقره به والدین سفارش شده که دربارهٔ زمانِ گرفتن نوزاد از شیر، با هم مشورت کنند.[۱۰]
مبانی حدیثی و سیره معصومان(ع)
علاوه بر آیات قرآن، در احادیث پیامبر(ص) و ائمه(ع) هم بر اهمیت مشورت تأکید گردیده است.[۱۱] از جمله در روایاتی از امام علی(ع)، مشورت عین هدایت،[۱۲] بهترین پشتیبان[۱۳] و مشارکت در عقل و خرد دیگران[۱۴] شمرده شده است.
سیرهٔ معصومان(ع) را نیز نشان‌دهندهٔ بهرمندی آنها از مشورت در مسائل مختلف سیاسی، نظامی، خانوادگی و حکومتی دانسته‌اند.[۱۵] نمونهٔ بارز این امر، مشورت‌های پیامبر(ص) در نبردهای بَدر،[۱۶] اُحد[۱۷] و خَندق[۱۸] است، که حضرت برای چگونگی مقابله با سپاه دشمن، با اصحاب مشورت می‌کرد.[۱۹] همچنین نقل شده که امام علی(ع) پس از مشورت با برادرش عقیل، حضرت اُم‌البنین را به همسری برگزید.[۲۰]
آثار مشورت در زندگی فردی و اجتماعی
در احادیث اهل‌بیت(ع) اشاره شده که مشورت نه تنها به تصمیم‌گیریِ بهتر کمک می‌کند،[۲۱] بلکه باعث می‌شود فرد دچار اشتباه نشود،[۲۲] راه‌حل‌های بهتری بیابد،[۲۳] از احساس پشیمانی در آینده جلوگیری کند[۲۴] و به موفقیت و خوشبختی دست یابد.[۲۵]
در بُعد اجتماعی نیز، ارزش و بها دادن به مردم، تحرک و هم‌اندیشی جامعه، زمینه‌سازی برای پذیرش تصمیمات، بسترسازی برای مشارکت همگانی، افزایش احساس مسئولیت و هدایت جامعه به سوی رشد و تعالی نیز، از آثار مشورت در امور اجتماعی یاد شده است.[۲۶]
ویژگی‌های مشاور
برخی پژوهشگران بر پایه روایات، ویژگی‌هایی را برای فردی که با او مشورت می‌شود بر شمرده‌اند؛[۲۷] از جمله اینکه فرد مشاور انسانی دین‌دار و خدا ترس،[۲۸] عاقل و خردمند،[۲۹] دارای تدبیر و تجربه،[۳۰] رازنگهدار[۳۱] و خیرخواه باشد.[۳۲]
امام علی(ع) در نامه مشهور خود به مالک اشتر نیز، او را از مشورت با افراد بخیل، ترسو و حریص بر حذر داشتند.[۳۳] در روایاتی دیگر، از مشورت با افراد دروغگو[۳۴] و خودرأی[۳۵] نیز نهی شده است.
آیا اسلام مخالف مشورت با زنان است؟
گفته شده که برخی روایات توصیه به پرهیز از مشورت با زنان دارند.[۳۶] از جمله در نهج البلاغه، امام علی(ع) فرزندشان را به دلیل سستی و ناپایداری تصمیم زنان، از مشورت با آنان نهی کرده‌اند.[۳۷][یادداشت ۱]
برخی پژوهشگران معتقدند، توصیه امام درباره نهی از مشورت با زنان، ناظر به گروه خاصی از آنان است؛[۳۸] زیرا بر اساس نقلِ این حدیث از کَراجَکی (از عالمان شیعه در قرن پنجم)، امام این نهی را محدود به زنانی کرده‌اند که از نظر عقلی تجربه و کمال لازم را ندارند، نه همه زنان.[۳۹] همچنین گفته شده با توجه به شرایط زمان و مکان (پس از جنگ جمل)، نهی از مشورت با زنان، مربوط به قضیه‌ای خاص بوده است.[۴۰] افزون بر این، با توجه به ادامه وصیت امام علی(ع)، ممکن است منظور از ترک مشورت با زنان، مشورت در امور خاصی همچون مدیریت کلان حکومت، قضاوت و یا مسائل اجتماعی باشد، نه مطلق مشورت.[۴۱]
در چه موردی نباید مشورت کرد؟
سید محمدحسین طباطبایی (درگذشت: ۱۳۶۰ش) مفسّر شیعی معتقد است، مشورت صرفا در مورد کاری صحیح است که انجام یا ترک آن از نظر شرعی اشکالی نداشته باشد؛[۴۲] اما در کاری که حکم شرعی آن معلوم است (از قبیل واجب یا حرام)، نظر هیچ مشاوری نمی‌تواند حکم آن را تغییر دهد.[۴۳] حسین حقانی زنجانی (درگذشت: ۱۳۹۸ش) از اساتید حوزه علمیه قم، پاسخ امام علی(ع) به طلحه و زُبیر را تأیید سخن علامه طباطبایی دانسته است؛[۴۴] زیرا امام در پاسخ به اعتراض آنان درباره مشورت نکردن در امور حکومت اظهار داشت، تا زمانی که حکم خدا و سنت پیامبر برای او معلوم باشد، نیازی به مشورت و نظر آنها ندارد.[۴۵]
مشورت در امور حکومت
به گفته محسن اراکی استاد عالی حوزه علمیه قم، در حکومت سه نوع شورا قابل تصور است: شورای پیش از حکومت، شورای مقارن با حکومت و شورای بعد از حکومت.[۴۶] بر اساس متون دینی، شورایی که مشروع بوده و بر آن سفارش شده، شورایی است که پس از تثبیت حکومت، نقش مشورتی در مدیریت امور مسلمانان ایفا می‌کند.[۴۷] وظیفه این شورا صرفاً به حوزه‌ای محدود می‌شود که در آن دستور یا تصمیمی از سوی شارع وجود نداشته باشد.[۴۸]
مشورت در تعیین امام و حاکم
عالمان شیعه از جمله ناصر مکارم شیرازی و محمد صادقی تهرانی مشورت در امر خلافت و امامت را بی‌اعتبار دانسته‌اند؛[۴۹] به اعتقاد آنها در این مسئله از سوی خدا حکم خاص نازل شده و با تعیین وصیّ و خلیفهٔ پیامبر(ص) از طریق وحی، دیگر جایی برای شور و مشورت باقی نمی‌ماند.[۵۰] علت این امر چنین بیان شده که امام باید دارای شرایط ویژه‌ای همچون عصمت باشد که تشخیص آن در توان انسان نبوده، بلکه تعیین امام تنها بر عهده خدا است.[۵۱]
درباره نقش مشورتیِ مجلس خبرگان در ایران، برای تعیین حاکم و رهبر نیز، گفته شده که در واقع، کار این نهاد کشف مناسب‌ترین فرد برای رهبری از بین فقیهان جامع الشرایطی است که توسط شارع به‌عنوان حاکم و نایب عام نصب شده‌اند.[۵۲]
مشورت مبنای مردم‌سالاری دینی
مشورت به‌عنوان راهکار مشارکت مردم در امور حکومتی، از مبانی مردم‌سالاری دینی شمرده شده است.[۵۳] طبق نظریه مردم‌سالاری دینی، در امور متعددی که شارع الزام خاصی ندارد، رأی مردم دارای ارزش است.[۵۴]
علامه طباطبایی با اشاره به ریشهٔ مردمی قدرت سیاسی-اجتماعی، اداره حکومت را وابسته به خواست مردم می‌داند که در قالب راهکار شورا قابل تحقق است.[۵۵] برخی نویسندگان نیز تحقق عملیِ بسیاری از مؤلفه‌های دموکراسی مانند اصل رضایت عامه، اصل مشارکت، آزادی، مساوات و کرامت انسانی را در پرتو این آموزه دینی قابل انجام دانسته‌اند.[۵۶]
تشکیل مجالس مشورتی در ایران
نخستین مجلس شورا در ایران، در سال ۱۲۸۵ش ایجاد شد.[۵۷] تشکیل این مجلس را به دنبال مبارزات عدالت‌خواهانه عالمان و مردم ایران علیه سلطنت قاجار دانسته‌اند، که به صدور فرمان مشروطه انجامید.[۵۸] به نوشتهٔ پژوهشگران، از نهضت مشروطه تا انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ش، ۲۴ دوره مجلس قانون‌گذاری تشکیل شد،[۵۹] که گزینش نمایندگان آن در زمان رضاخان توسط دولت صورت می‌گرفت.[۶۰]
پس از انقلاب اسلامی، علاوه بر مجلس شورای اسلامی که وظیفه قانون‌گذاری را بر عهده دارد و نمایندگان آن مستقیماً توسط مردم انتخاب می‌شوند،[۶۱] نهادهای مشورتی دیگری همچون مجلس خبرگان رهبری،[۶۲] شورای نگهبان[۶۳] و مجمع تشخیص مصلحت نظام[۶۴] تشکیل یافت، که نقش مشورتی در جهت تحقق اهداف نظام جمهوری اسلامی ایفا می‌کنند.
اشعار درباره مشورت
موضوع مشورت در اشعار فارسی بازتاب داشته است؛ از جمله، قَطران تبریزی شاعر قرن پنجم قمری سروده است:
سنایی شاعر قرن پنجم و ششم قمری هم در کتاب حدیقة الحقیقه چنین سروده است:
در بخشی دیگر از همین کتاب نیز آمده است:
پانویس
- ↑ سامانی، مشورت و مشاوران در سنت و سیره پیشوایان، ۱۳۸۷ش،ص۱۷.
- ↑ سلطانی رنانی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، ص۴۴؛ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۶، ص۲۲۰.
- ↑ جوهری، صحاح تاج اللغه، ذیل واژه «شُور».
- ↑ شهریاری، شورا در فتوا، ۱۳۸۵ش،ص۳۲.
- ↑ خطیبی و دیگران، فرهنگ شیعه، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۴۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۱ش، ج۱۰، ص۱۱۲.
- ↑ سلطانی رنانی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، ص۴۴.
- ↑ سورهٔ آل عمران، آیهٔ ۱۵۹.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان، المکتبة المرتضویة، ص۵۶۰.
- ↑ قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۲۰۷، ص۵۰۶؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۵۵، حدیث ۱۰۶۴.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۴۷۸، ص۵۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۱۰۴.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۵۰۰، ص۱۶۱؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۶۲۸، حدیث ۹۹۷.
- ↑ قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفة، ج۱، ص۶۱۵؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۸.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفة، ج۲، ص۶۳؛ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۳.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۴۵؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۲۷.
- ↑ مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۳ و ۲۴.
- ↑ ابن‌عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۳۵۷.
- ↑ بدر الدین، محسن، «مشورت»، وبگاه پژوهشکده باقرالعلوم.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۱۷۳، ص۵۰۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص۱۰۵، حدیث ۴.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۴۱۳، حدیث ۲.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۶۵، حدیث ۱۲۶۲.
- ↑ سلطانی رنانی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، ص۴۹-۵۰؛ قنادان زاده، و مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، ص۱۳۵۵.
- ↑ مروّجی طبسی، «جایگاه مشورت»، ص۲۸-۲۹.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۶۰۱، حدیث ۱۹؛ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۰۴.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۴۱۳، حدیث ۲.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۳۵۶، حدیث ۴۴.
- ↑ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۴۳، حدیث ۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۱۰۲، حدیث ۳۰.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۶۰۲، حدیث ۲۵؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۴۲، حدیث ۶.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نامهٔ ۵۳، ص۴۳۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۳، ص۶۰۲.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۷۵۶، حدیث ۱۹۹.
- ↑ دیلمی، أعلام الدین، ۱۴۰۸ق، ص۳۰۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۱۰۵.
- ↑ عامری خیرآبادی، و عبادی، «واکاوی مسئله مشورت با زنان از منظر قرآن و عهدین»، ص۸۴.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نامه ۳۱، ص۴۰۵.
- ↑ عامری خیرآبادی، و عبادی، «واکاوی مسئله مشورت با زنان از منظر قرآن و عهدین»، ص۸۵.
- ↑ کراجکی، کنز الفؤاد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۷۶.
- ↑ حسینی، «رمزگشایی سخن امام علی درباره مشورت با زنان در نگاه نهج البلاغه»، ص۱۷۹.
- ↑ حسینی، «رمزگشایی سخن امام علی درباره مشورت با زنان در نگاه نهج البلاغه»، ص۱۸۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۷۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۷۰.
- ↑ حقانی زنجانی، «مشورت در اسلام»، ص۱۸.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبهٔ ۲۰۵، ص۳۲۲.
- ↑ اراکی، «جایگاه شورا در انتخاب حاکم اسلامی»، ص۱۵.
- ↑ اراکی، «جایگاه شورا در انتخاب حاکم اسلامی»، ص۴۷.
- ↑ اراکی، «جایگاه شورا در انتخاب حاکم اسلامی»، ص۴۸.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۱ش، ج۱۰، ص۱۱۲؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۱-۶۲.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۱ش، ج۱۰، ص۱۱۲؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۱-۶۲.
- ↑ خطیبی و دیگران، فرهنگ شیعه، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۵.
- ↑ یزدی، شرح و تفسیر قانون اسلامی، ۱۳۶۸ش، ص۱۰۱؛ جوادی آملی، ولایت فقیه، ۱۳۷۴ش، ص۴۴۵؛ ولایتی، «ماهیت فقهی و حقوقی انتخاب رهبر توسط مجلس خبرگان»، ص۱۸۹.
- ↑ میراحمدی، «مردم‌سالاری دینی امکان یا امتناع مفهومی»، ص۶۰.
- ↑ عابدینی، «دلایل نقلی مردم‌سالاری دینی»، ص۱۸۷-۱۸۸.
- ↑ یزدانی مقدم، «مردم‌سالاری دینی در پرتو نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی»، ص۱۴۰-۱۴۲.
- ↑ مشکات، «منابع، مبانی و مولفه‌های مردم‌سالاری دینی»، ص۲۳.
- ↑ اقبال آشتیانی، تاریخ کامل ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۷۱؛ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۱۳۷۴ش، ص۴۵۷.
- ↑ اقبال آشتیانی، تاریخ کامل ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۷۱؛ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۱۳۷۴ش، ص۴۵۷.
- ↑ قیصریان‌فرد، و خسروی‌زاده، «مقایسه جامعه‌شناختی آخرین مجلس عصر مشروطیت با اولین مجلس دوره قانون‌گذاری جمهوری اسلامی ایران»، ص۵۶۲-۵۶۷.
- ↑ انتشارات جهان کتاب، مجلس در دوره رضاخان پهلوی، ۱۳۷۹ش، ص۲۸.
- ↑ «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، اصل ۶۲، وبگاه شورای نگهبان.
- ↑ «آغاز به کار نخستین دوره مجلس خبرگان رهبری»، وبگاه مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «تأسیس شورای نگهبان به روایت تصاویر ایرنا»، وبگاه شورای نگهبان.
- ↑ ملک‌افضلی اردکانی، مختصر حقوق اساسی و آشنایی با قانون اساسی، ۱۳۹۱ش، ص۲۵۲.
- ↑ قطران تبریزی، دیوان اشعار، قصاید، شمارهٔ ۶۷، بند نهم.
- ↑ سنایی،حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب الثامن، بخش ۲۸، بند ۵.
- ↑ سنایی،حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب العاشر، بخش ۹، بند ۲۴ و ۲۵.
یادداشت
- ↑ در کتاب کافی حدیثی دیگر نزدیک به این مضمون از امام صادق(ع) نقل شده است: «إِیَّاکُمْ وَ مُشَاوَرَةَ النِّسَاءِ فَإِنَّ فِیهِنَّ الضَّعْفَ وَ الْوَهْنَ وَ الْعَجْزَ». محمدباقر مجلسی (حدیث‌شناس) این روایت را ضعیف دانسته‌است. (کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۱۷، حدیث ۸؛ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۲۳۴.)
منابع
- «آغاز به کار نخستین دوره مجلس خبرگان رهبری»، وبگاه مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ تیر ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین ۱۴۰۴ش. .
- ابن‌عنبه، احمد، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، نجف، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۸۱ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، بی‌تا.
- اراکی، محسن، «جایگاه شورا در انتخاب حاکم اسلامی»، در نشریه حکومت اسلامی، سال چهاردهم، شمارة دوم، تابستان ۱۳۸۸ش.
- اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ کامل ایران (بعداز اسلام)، تهران، رسا، چاپ سوم، ۱۳۹۰ش.
- انتشارات جهان کتاب (گروه پژوهش)، مجلس در دوره رضاخان پهلوی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تحقیق: جلال الدین محدث، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
- «تأسیس شورای نگهبان به روایت تصاویر ایرنا»، وبگاه شورای نگهبان، تاریخ درج مطلب: ۲۴ تیر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین ۱۴۰۴ش.
- تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق و تصحیح: سید مهدی رجائی، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه، قم، اسراء، ۱۳۷۴ش.
- حسینی سید محمدرضا، «رمزگشایی سخن امام علی درباره مشورت با زنان در نگاه نهج البلاغه»، در فصلنامه علمی پژوهشهای نهج البلاغه، سال بیست و دوم، شمارهٔ ۷۸، پاییز ۱۴۰۲ق.
- حقانی زنجانی، حسین، «مشورت در اسلام»، نشریه درسهایی از مکتب اسلام، شمارهٔ ۱۲، اسفند ۱۳۷۵ش.
- خطیبی کوشکک، محمد و دیگران، فرهنگ شیعه:کلام، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.
- دیلمی، حسن بن محمد، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- سامانی، سید محمود، مشورت و مشاوران در سنت و سیره پیشوایان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- سلطانی رنّانی، سید مهدی، «مشورت در سیره نبوی(ص)»، در نشریه فرهنگی کوثر، شمارهٔ ۷۹، پاییز ۱۳۸۸ش.
- سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب الثامن، بخش ۲۸، تاریخ بازدید، بازدید: ۱۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
- سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه، الباب العاشر، بخش ۹، تاریخ بازدید، بازدید: ۱۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
- سید رضی، محمد، نهج البلاغة، تحقیق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شهریاری، حمید، شورا در فتوا، قم، پزوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- شمیم، علی‌اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، افکار، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- عابدینی، احمد، «دلایل نقلی مردم‌سالاری دینی»، در مجموعه مقالات مردم‌سالاری دینی به کوشش کاظم قاضی زاده، تهران، نشر عروج، ۱۳۸۵ش.
- عامری خیرآبادی، محسن، و عبادی، مهدی، «واکاوی مسئله مشورت با زنان از منظر قرآن و عهدین»، در فصلنامه علمی قرآن و علوم اجتماعی، سال دوم، شماره ۲، تابستان ۱۴۰۱ش.
- «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، اصل ۶۲، وبگاه شورای نگهبان، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین ۱۴۰۴ش.
- قطران تبریزی، ابومنصور، دیوان اشعار، قصاید، شمارهٔ ۶۷، تاریخ بازدید، بازدید: ۱۹ اسفند ۱۴۰۳ش.
- قنادان زاده، فاطمه، و مرضیه مکاری امیری، «مشاوره در قرآن و روایات»، در مجموعه مقالات اولین همایش ملی قرآن و روانشناسی، اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
- قیصریان‌فرد، هادی و صباح خسروی‌زاده، «مقایسه جامعه‌شناختی آخرین مجلس عصر مشروطیت با اولین مجلس دوره قانون‌گذاری جمهوری اسلامی ایران»، در مجله پیام بهارستان، شمارهٔ ۱۶، ۱۳۹۱ش.
- کراجکی، محمد بن علی، کنز الفؤاد، مصحح: نعمت، عبدالله، قم، انتشارات دارالذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق و مصحح: رسولی، سید هاشم، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مروّجی طبسی، محمدجواد، «جایگاه مشورت»، نشریه فرهنگی کوثر، شمارهٔ ۷۷، پاییز ۱۳۸۸ش.
- مشکات، محمد، «منابع، مبانی و مولفه‌های مردم‌سالاری دینی»، در پژوهشنامه انقلاب اسلامی، شماره ۹ و ۱۰، ۱۳۸۲ش.
- مقدس اربیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق: بهبودی، محمدباقر، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ هفتم، ۱۳۸۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مدرسی، سید محمدتقی، تفسیر هدایت، گروه مترجمان، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- ملک‌افضلی اردکانی، محسن، مختصر حقوق اساسی و آشنایی با قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- میراحمدی، منصور، «مردم‌سالاری دینی امکان یا امتناع مفهومی»، مجموعه مقالات دومین همایش مردم‌سالاری دینی، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۸ش.
- واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
- ولایتی، محسن، «ماهیت فقهی و حقوقی انتخاب رهبر توسط مجلس خبرگان»، در فصلنامه حکومت اسلامی، شمارهٔ ۷۲، تابستان ۱۳۹۳ش.
- یزدانی مقدم، احمدرضا، «مردم‌سالاری دینی ار پرتو نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی»، در نشریه حکومت اسلامی، سال ۱۴، شماره ۱، ۱۳۸۸ش.
- یزدی، محمد، شرح و تفسیر قانون اسلامی، تهران، نور، ۱۳۶۸ش.
اخلاق | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| آیات و احادیث |  | ||||
| محاسن |
| ||||
| رذایل |
| ||||
| کتابها | |||||
| وابسته | |||||