عثمانیه
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| مؤسس | طلحه- زبیر- عایشه- معاویه |
| سال تأسیس | سال ۳۵ هجری قمری |
| فعالیت‌های مهم | امتناع از بیعت با امام علی(ع) یا شکستن بیعت با او و زمینه‌سازی برای جنگ جمل و جنگ صفین |
| حکومت‌ها | بنی‌امیه |
| علل پیدایش | قتل عثمان |
| نام‌های دیگر | دین عثمان- شیعه عثمان |
| اطلاعات دینی | |
| باورها | باور به حقانیت خلافت عثمان و عدم مشروعیت خلافت امام علی(ع) |
| کتاب‌های مهم | العثمانیه (کتاب) |
| وضعیت کنونی | |
| وضعیت | منقرض‌شده |
| تاریخ انقراض | قرن چهارم هجری قمری |
عثمانیه فرقه‌ای که ویژگی اصلی آنها دشمنی و مخالفت با امام علی(ع) و اهل‌بیت(ع) در زمینه‌های سیاسی، نظامی و علمی است. خاستگاه این فرقه را به اتفاقاتی ازجمله عدم بیعت با امام علی(ع) پس از قتل عثمان و پذیرش خلافت معاویه بازگردانده‌اند. گفته شده که پیدایش اصطلاح عثمانی در برابر اصطلاح شیعه در جریان جنگ جمل بوده است.
به‌گفته گروهی از محققان، عثمانیه دو جنگ جمل و صفین را بر امام علی(ع) و شیعیانش تحمیل کردند. در دوره‌های بعد، آنان علاوه بر جنگ مستقیم با شیعیان، به لعن و سب اهل‌بیت(ع) و کشتن، زندانی‌کردن و تبعید شیعیان نیز می‌پرداخته‌اند.
عثمانیه در عرصه‌های مختلف علمی در جهان اسلام، از جمله حدیث، فقه، کلام و تاریخ، تأثیرگذار بوده است. گرایش غالب عثمانیه در این علوم ارائه تفسیر جدید از اسلام بر اساس نگرش اعتقادی و سیاسی دوران خلافت خلفای سه‌گانه و معاویه بوده است. دوران تسلط علمی عثمانیه با حضور دانشمندانی همراه است که با امام علی(ع) و اهل‌بیت(ع) دشمنی داشتند.
آخرین آگاهی‌‌ها درباره عثمانیه مربوط به قرن چهارم قمری است.
عثمانیه، فرقه‌ای در تقابل با امام علی(ع)
به‌گفته تاریخ طبری، فرقه عثمانیه پس از کشته‌شدن عثمان و امتناع گروهی از بیعت با امام علی(ع)[۱] یا شکستن بیعت خود[۲] آغاز شد.[۳] در کتاب مسائل الامامه گفته شده که آنان در درگیری‌های میان امام علی(ع) و معاویه، به معاویه متمایل شدند.[۴]
صحابه‌ای از جمله طلحه، زبیر، عایشه و معاویه، از فرقه عثمانیه تلقی شده‌اند.[۵] به گفته ویلفرد مادلونگ، اسلام‌شناس و نویسنده کتاب جانشینی محمد، مهمترین ویژگی جریان غالب عثمانیه را تقابل با امام اول شیعیان خوانده است.[۶] بنابر آنچه در مقاله منتشر شده در «پژوهشنامه تاریخ تشیع» منتشر شده، آنان خلافت امام علی(ع) را نیز نامشروع می‌دانسته‌اند.[۷] خلیفهٔ برحق بعد از عثمان از دید آنان معاویه بوده و دلیل آن را خویشاوندی معاویه با عثمان و اولویت او به‌عنوان ولی‌ِّ دَمِ عثمان برمی‌شمرده‌اند.[۸]
گفته شده که عثمانیه اهل دشمنی سیاسی، نظامی و علمی با امام علی(ع) و اهل‌بیت(ع) بوده‌اند.[۹] به‌گفته رسول جعفریان، تاریخ‌نگار شیعه، عثمانیه دو جنگ جمل و صفین را بر امام علی(ع) و شیعیانش تحمیل کرد[۱۰] و اگرچه در جنگ جمل شکست خورد، اما تأثیر خود را با عثمانی‌مذهب‌کردن بصره حفظ کرد و بعد از جنگ صفین، بر عراق تسلط یافت و گفتمان خود را در خلافت بنی‌امیه تثبیت کرد.[۱۱]
به‌گفته محمدمحسن مروجی طبسی، در مجله فرهنگ زیارت، با تثبیت سیاسی عثمانیه در دوره امویان، آنان علاوه بر جنگ با شیعیان، به لعن و سب اهل‌بیت(ع) و کشتن، زندانی‌کردن و تبعید شیعیان و نیز اهل‌سنتِ راوی فضایل اهل‌بیت(ع) می‌پرداختند.[۱۲]
به‌گفته پاتریشیا کرون، اسلام‌شناس و تاریخ‌نگار، آخرین اطلاعات مرتبط با عثمانیه در منابع تاریخی[۱۳] مربوط به گزارش‌های معدودی درباره گرایش‌های عثمانیه در قرن چهارم قمری است.[۱۴]
اصطلاح‌شناسی
رسول جعفریان در کتاب تاریخ تشیع در ایران، پیدایش اصطلاح «عثمانی» در برابر اصطلاح شیعه را مربوط به جنگ جمل دانسته است.[۱۵] در رجزهای جنگ جمل، برخی از سپاهیان جمل یاران امام علی(ع) را بر «دینِ علی» خواندند[۱۶] و به‌گفته جعفریان، اصطلاح «دین عثمان» در مقابل اصطلاح «دین علی» در همان دوران ساخته شد.[۱۷]
همچنین در جنگ صفین، عده‌ای از شاعران حاضر در سپاه شام، شامیان را بر «دین عثمان» خواندند.[۱۸] در مقابل، رِفاعَةِ بنِ شَدّاد، از یاران امام علی(ع)، در ابیاتی خود را بر «دین علی» خواند.[۱۹]
استفاده از اصطلاح «دین عثمان» همچنین در جریان واقعه عاشورا از سوی سپاه کوفه گزارش شده است.[۲۰] این گرایش در دوره‌های بعدی با عنوان «عثمانیه» شناخته شد[۲۱] و بنابر شواهد تاریخی، قبل از سال ۱۴۵ق از این عنوان استفاده شده است.[۲۲] همچنین مسعودی در کتاب خود، التنبیه والاشراف، از عثمانیه با عنوان «شیعة العثمانیة» یاد کرده است.[۲۳]
سیر تاریخی
پاتریشیا کرون در مقاله خود با عنوان عثمانیه، تاریخ عثمانیه را به چهار دوره تقسیم کرده است؛ ۱. وفاداری به عثمان، ۲. نظریه سه خلیفه، ۳. اتفاق‌نظر بر چهار خلیفه، و ۴. طرفداری از امویان.[۲۴]
باور به حقانیت خلافت عثمان و ظالمانه بودن کشتن او
ویژگی دوره اول عثمانیه، باور به حقانیت خلافت عثمان و ظالمانه‌بودن کشتن او،[۲۵] عدم مشروعیت خلافت امام علی(ع) به‌دلیل مشارکت او در قتل عثمان (از نظر آنها)[۲۶] و تصاحب خلافت توسط او بدون مشورت با امت[۲۷] بیان شده است.[۲۸]
به‌گفته پاتریشیا کرون، احتمالاً بیشتر کسانی که در واقعهٔ شورش بر عثمان شرکت نداشته‌اند عثمانی‌مذهب بوده[۲۹] و تا سال ۷۰ق دیدگاه عثمانیه دیدگاه غالب در جهان اسلام بوده است.[۳۰] به‌گفته جعفریان، عامه مردم در این دوره عثمانی‌مذهب بوده‌اند.[۳۱]
در دوره مذکور، برپایی جنگ جمل و صفین،[۳۲] غصب خلافت و پایه‌گذاری حکومت اموی،[۳۳] سَبّ امام علی(ع)،[۳۴] شهادت امام حسن(ع)،[۳۵] واقعه عاشورا[۳۶] و فشار بر شیعیان[۳۷] از جمله فعالیت‌های سیاسی عثمانیه قلمداد شده است.
از شخصیت‌های مؤثر عثمانیه در این دوره، به‌غیر از طلحه، زبیر، معاویه و عایشه، از عبداللَّه بن سلام و مغیرة بن شُعبه یاد شده که با امام علی(ع) بیعت نکردند و به شام نزد معاویه رفتند.[۳۸] از میان انصار، از حَسّان بن ثابت، کعب بن مالک، ابوسعید خُدْری، محمد بن مسلمه، نعمان بن بشیر و زید بن ثابت یاد شده که بر خلاف اکثر انصار، با امام علی(ع) بیعت نکردند.[۳۹]
باور به خلفای سه‌گانه
در دوره دوم که مقارن با دوره مروانیان (۶۴-۱۳۲ق) است، اصحاب حدیث خلفای راشدین را منحصر در خلفای سه‌گانه کردند.[۴۰] به‌گفته پاتریشیا کرون، عثمانیه در این دوره سکوت درباره خلیفه بعد از عثمان را ترجیح می‌دادند و خلافت امام علی(ع) را دوره فتنه می‌خواندند[۴۱] و عثمانیه در این دوره کسانی چون عبدالله بن عمر و سعد بن ابی‌وقاص را که به‌نظر خود از درافتادن در فتنه کناره گرفته بودند، هم‌مسلک خود و عثمانی‌مذهب می‌شمردند.[۴۲]
باور به چهار خلیفه
در دوره سوم، عثمانی‌مذهب به کسی گفته می‌شد که قائل به برتری عثمان بر امام علی(ع) بود و هر خلیفه را افضل زمان خود می‌دانست و مراتب فضل را با ترتیب جانشینی یکسان قلمداد می‌کرد.[۴۳] عثمانیه در این دوره در مقابل شیعیان سیاسی[یادداشت ۱] یا سنیان متمایل به شیعه قرار می‌گرفت؛ دو گروهی که امام علی(ع) را برتر از عثمان می‌دانستند.[۴۴] به‌گفته کرون، زمینه‌ساز این نظریه در این دوره، تثبیت نظریهٔ تربیع (نظریه چهارخلیفه‌ای) در اواسط قرن سوم قمری با تمایل احمد بن حنبل بوده است.[۴۵]
طرفداری از امویان
بنابر مقاله پاتریشیا کرون، از میان رفتن اصحاب حدیثِ عثمانی‌مذهب در اواخر قرن سوم قمری موجب شد گروهی به عثمانیه مشهور شوند که قائل به حقانیت خلافت امویان و امتداد آن در میان امویان اندلس بودند.[۴۶] ابوالفرج اصفهانی از حضور عثمانیه در قرن چهارم قمری یاد کرده که برای خود مسجدی در کوفه داشتند و شیعیان از نماز خواندن در آنجا دوری می‌کردند.[۴۷]
آثار عثمانیه در علوم اسلامی
گفته شده که عثمانیه، از آغاز پیدایش، در عرصه‌های مختلف علمی در جهان اسلام، از جمله حدیث، فقه، کلام و تاریخ تأثیرگذار بوده است.[۴۸] به‌گفته رسول جعفریان، نگرش غالب عثمانیه در این موارد، ارائه تفسیر جدید از اسلام، بر اساس نگرش عقیدتی و سیاسی دوران خلفای سه‌گانه و معاویه بوده است.[۴۹] حضور محدثان، فقیهان، متکلمان و مورخانی که با امام علی(ع) و اهل‌بیت(ع) دشمنی داشتند، از شاخصه‌های مهم دوران تسلط علمی عثمانیه بیان شده است.[۵۰]
حدیث و فقه
به‌گفته مهدی فرمانیان، پژوهشگر تاریخ فرق، بر اساس گزارش‌های تاریخی، دانشوران عثمانیه در قلمرو حدیث و فقه در مهمترین مراکز علمی جهان اسلام در قرون نخستین هجری فعالیت داشته‌‌اند.[۵۱] این مراکز به‌ترتیب اولویت چنین برشمرده شده است: مدینه، بصره، کوفه، مکه و شام.[۵۲] بدین ترتیب، مهمترین صحابه مورد اعتماد اهل‌سنت در مدینه از عثمانیه به‌حساب می‌آمده‌اند؛[۵۳] از جمله عایشه،[۵۴] عبدالله بن عمر[۵۵] و ابوهریره.[۵۶]
به‌گفته فرمانیان، رویکرد غالب در میان فقیهان و محدثان عثمانیِ مدینه، نقل مناقب خلفای سه‌گانه و دشمنی با امام علی(ع) بوده[۵۷] و برخی فقیهان هفت‌گانه مدینه[۵۸][یادداشت ۲] با درجاتی متفاوت دارای گرایش عثمانی بوده‌اند.[۶۰]
همچنین بنابر گزارش ابنعبدربه در العقد الفرید، مردم بصره غالباً عثمانی‌مذهب بوده‌اند.[۶۱] اَنَس بن مالک[۶۲] و محمد بن سیرین (درگذشت: ۱۱۰ق)[۶۳] به‌ترتیب از سوی ابن‌ابی‌الحدید و ابن‌جوزی، از مشهورترین فقیهان و محدثان عثمانی بصره دانسته شده‌اند.[۶۴] به‌گفتهٔ فرمانیان، رویکرد غالب فقیهان و محدثان عثمانیِ بصره، سکوت درباره امام علی(ع) و عدم اعتقاد به جایگاه او بوده است.[۶۵]
در کوفه، علی‌رغم غلبه شیعیان و سنیان متمایل به تشیع، از وجود فقیهان و محدثان عثمانی‌مذهب، چون شَقیق بن سَلَمه (درگذشت: ۸۲ق)[۶۶] یاد شده است.[۶۷] برخی از فقیهان و محدثان مکه، از جمله مَیمون بن مِهران (درگذشت: ۱۱۶ق)،[۶۸] از عثمانیه دانسته شده‌اند.[۶۹] گفته شده فقیهان بسیاری در شام تحت حکومت امویان دارای گرایش عثمانی بوده‌اند که روایات بسیاری درباره فضایل امویان از آنان نقل شده است.[۷۰]
تاریخ
در عرصه تاریخ‌نگاری، از وجود «مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه» یاد شده[۷۱] و گفته شده که مورخان عثمانی‌مذهبِ تحت‌حمایت امویان، با تحریف تاریخ، در ایجاد مشروعیت برای امویان کوشیده‌اند.[۷۲] بدین ترتیب، این رخداد موجب شد تا نقل‌های مورخان عثمانیه در حوزه تاریخ از نفوذ چشمگیری برخوردار شود.[۷۳]
خصوصیت مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه، ضدیت با امام علی(ع) در قالب خودداری از نقل فضایل او و جعل حدیث در مذمت او، فضیلت‌سازی برای عثمان و برخی دیگر از صحابه و تقابل با انصار و خودداری از نقل فضایل آنان دانسته شده است.[۷۴] اَبان بن عثمان و سیف بن عمر تمیمی، از جمله مورخان مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه دانسته می‌شوند.[۷۵] به‌گفته جعفریان، مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه، در قرن سوم، با قدرت‌گرفتن مورخان شیعی دچار ضعف شده است.[۷۶]
کلام
یکی از عرصه‌های مهم چالش کلامی میان عثمانیه و مخالفان‌شان، کتاب مقالات العثمانیه، اثر جاحظ (۱۶۰-۲۵۵ق) دانسته شده است.[۷۷] حسن انصاری، پژوهشگر تاریخ اسلام، گفته که جاحظ در اين کتاب، کلام عثمانيه را در برابر کلام شیعه قرار می‌دهد[۷۸] و استدلال‌های عثمانیه علیه دلایل اماميه درباره امامت، ضرورت وجود نص برای امام، افضلیت امام علی(ع) و بر حق بودن او در جنگ جمل، صفین و نهروان را به‌تفصيل نقل می‌کند.[۷۹]
مسعودی از کتابی از عثمانیه یاد می‌کند با عنوان اَلبراهینُ فی الْاِمامةِ الْاُمَویّین که در آن از امامت بنی‌امیه دفاع شده است.[۸۰] به گزارش مسعودی، در این کتاب، خلافت امویان اندلس ادامه خلافت عثمان و خلافت امویان تلقی شده است.[۸۱]
پانویس
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۴۲۹-۴۳۰.
- ↑ ناشئ الاکبر، مسائل الامامة، ۱۹۷۱ق، ص۱۵-۱۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۴۲۹-۴۳۰.
- ↑ ناشئ الاکبر، مسائل الامامة، ۱۹۷۱ق، ص۱۶.
- ↑ ناشئ الاکبر، مسائل الامامة، ۱۹۷۱ق، ص۱۶.
- ↑ مادلونگ، فرقه‌های اسلامی، ۱۳۸۱ش، ص۳۷.
- ↑ خیرخواه علوی و دیگران، «علی و خلافت وی از نگاه مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه»، ص۵۱.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۴۰.
- ↑ مروجی طبسی، «تأثیر تفکر عثمانیه...»، ص۱۳۴.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۴۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۴۰.
- ↑ مروجی طبسی، «تأثیر تفکر عثمانیه...»، ص۱۳۴-۱۳۵.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۳۱.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۱، ص۱۶۷.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۴۰.
- ↑ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۳۴۶.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۴۰.
- ↑ منقری، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۵۵۶؛ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۵، ص۴۳.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۶، ص۵۰.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۵، ص۴۳۵.
- ↑ خیرخواه علوی و دیگران، «علی و خلافت وی از نگاه مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه»، ص۵۳.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۴۲۹-۴۳۰.
- ↑ مسعودی، التنبیه والاشراف، ۱۸۹۳م، ص۳۳۷.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۲۷.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۴۴۹.
- ↑ ابن‌قتیبه دینوری، الاختلاف فی اللفظ، ۱۴۱۲ق، ص۵۴.
- ↑ ابن‌قتیبه دینوری، الاختلاف فی اللفظ، ۱۴۱۲ق، ص۵۴.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۲۷.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۲۷.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۲۷.
- ↑ جعفریان، درس‌هایی درباره فرق اسلامی، ۱۴۰۱ش، ص۲۱۵.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۴۰.
- ↑ مروجی طبسی، «تأثیر تفکر عثمانیه...»، ص۱۳۴-۱۳۵.
- ↑ خیرخواه علوی، «عثمانیه و شیعه در دو قرن نخست هجری»، ص۱۰۸.
- ↑ خیرخواه علوی، «عثمانیه و شیعه در دو قرن نخست هجری»، ص۱۰۹.
- ↑ هدایت‌پناه، بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۹؛ جعفریان، درس‌هایی درباره فرق اسلامی، ۱۴۰۱ش، ص۲۱۶؛ جعفریان، «شکل‌گیری مذهب شیعی و عثمانی و ادامه آن با روی کار آمدن دولت عباسی».
- ↑ مروجی طبسی، «تأثیر تفکر عثمانیه...»، ص۱۳۴-۱۳۵.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۴۳۰.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۴، ص۴۲۹-۴۳۰.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۲۸-۲۲۹.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۲۸-۲۲۹.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۳۰.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۳۱.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۳۱.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۳۱.
- ↑ کرون، «عثمانیه»، ص۲۳۱.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۱، ص۱۶۷.
- ↑ خیرخواه علوی و دیگران، «علی و خلافت وی از نگاه مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه»، ص۵۲؛ فرمانیان، «عثمانیه و اصحاب حدیث...»، ص۱۴۴؛ جعفریان، درس‌هایی درباره فرق اسلامی، ۱۴۰۱ش، ص۲۱۵.
- ↑ جعفریان، درس‌هایی درباره فرق اسلامی، ۱۴۰۱ش، ص۲۱۶.
- ↑ مروجی طبسی، «تأثیر تفکر عثمانیه...»، ص۱۳۵.
- ↑ فرمانیان، «عثمانیه و اصحاب حدیث...»، ص۱۴۴.
- ↑ فرمانیان، «عثمانیه و اصحاب حدیث...»، ص۱۴۴.
- ↑ فرمانیان، «عثمانیه و اصحاب حدیث...»، ص۱۴۴-۱۴۵.
- ↑ ابن‌قتیبه، الامامه والسیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۱-۷۲.
- ↑ ثقفی کوفی، الغارات، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۶۹.
- ↑ ثقفی کوفی، الغارات، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۶۹.
- ↑ فرمانیان، «عثمانیه و اصحاب حدیث...»، ص۱۴۹-۱۵۰.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۱۳۶.
- ↑ خلیل القطان، تاریخ التشریع الاسلامی، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۴.
- ↑ فرمانیان، «عثمانیه و اصحاب حدیث...»، ص۱۴۵-۱۴۶.
- ↑ ابنعبدربه اندلسی، العقد الفرید، ۱۹۹۹م، ج۶، ص۲۶۴.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۷۴.
- ↑ ابن‌جوزی، الرد علی المتعصب العنید، ۱۴۰۳ق، ص۷۵.
- ↑ فرمانیان، «عثمانیه و اصحاب حدیث...»، ص۱۵۰.
- ↑ فرمانیان، «عثمانیه و اصحاب حدیث...»، ص۱۵۶.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۲۷۱؛ هدایت‌پناه، بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۵-۲۲۶.
- ↑ فرمانیان، «عثمانیه و اصحاب حدیث...»، ص۱۵۷-۱۵۹.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ۱۴۱۴ق، ص۷۶-۷۷.
- ↑ فرمانیان، «عثمانیه و اصحاب حدیث...»، ص۱۶۸-۱۷۰.
- ↑ فرمانیان، «عثمانیه و اصحاب حدیث...»، ص۱۷۲-۱۷۷؛ جعفریان، درس‌هایی درباره فرق اسلامی، ۱۴۰۱ش، ص۲۱۷-۲۲۰.
- ↑ خیرخواه علوی و دیگران، «علی و خلافت وی از نگاه مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه»، ص۵۳.
- ↑ خیرخواه علوی و دیگران، «علی و خلافت وی از نگاه مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه»، ص۵۲-۵۳.
- ↑ خیرخواه علوی و دیگران، «علی و خلافت وی از نگاه مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه»، ص۵۳.
- ↑ خیرخواه علوی و دیگران، «علی و خلافت وی از نگاه مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه»، ص۵۳.
- ↑ خیرخواه علوی و دیگران، «علی و خلافت وی از نگاه مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه»، ص۵۳.
- ↑ جعفریان، درس‌هایی درباره فرق اسلامی، ۱۴۰۱ش، ص۲۱۷.
- ↑ انصاری، «درباره کتاب العثمانيه جاحظ و رديه‌های آن»، تارنمای بررسی‌های تاریخی.
- ↑ انصاری، «کتاب العثمانيه جاحظ و اصالت تفکر شيعی درباره امامت»، تارنمای بررسی‌های تاریخی.
- ↑ انصاری، «کتاب العثمانيه جاحظ و اصالت تفکر شيعی درباره امامت»، تارنمای بررسی‌های تاریخی.
- ↑ مسعودی، التنبیه و الاشراف، ۱۸۹۳م، ص۳۳۶.
- ↑ مسعودی، التنبیه و الاشراف، ۱۸۹۳م، ص۳۳۶-۳۳۷.
یادداشت
- ↑ شیعیان سیاسی یا عراقی را گروهی از شیعیان در دو قرن نخستین قمری دانسته‌اند که به اولویت امام علی(ع) بر عثمان تنها از منظر سیاسی، و نه اعتقادی، باور داشتند (جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۲۲-۲۷).
- ↑ هفت فقیه هم‌عصر ساکن مدینه که از تابعان هستند عبارتند از: ابوبکر بن عبدالرحمان مخزومی (درگذشتهٔ ۹۴ق)، خارجة بن زید انصاری (درگذشتهٔ ۹۹ق)، سعید بن مسیب (درگذشتهٔ ۹۱ق)، سلیمان بن یسار (درگذشتهٔ ۱۰۷ق)، عبیدالله بن عبدالله مخزومی (درگذشتهٔ ۹۸ق)، عروة بن زبیر (درگذشتهٔ ۹۴ق)، قاسم بن محمد بن ابی‌بکر (درگذشتهٔ ۱۰۸ق).[۵۹]
منابع
- ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، الرد علی المتعصب العنید، تحقیق محمدکاظم محمودی، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، الاختلاف فی اللفظ والرد علی الجهمیة والمشبهة، تحقیق عمر بن محمود ابوعمر، ریاض، دار الرایة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۱۰ق.
- ابنعبدربه اندلسی، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۹۹م.
- انصاری، حسن، «کتاب العثمانيه جاحظ و اصالت تفکر شيعی درباره امامت»، تارنمای بررسی‌های تاریخی (مقالات و نوشته‌های حسن انصاری در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام)، تاریخ درج مطلب: ۱۶ آبان ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۹ آبان ۱۴۰۲ش.
- انصاری، حسن، «درباره کتاب العثمانيه جاحظ و رديه‌های آن» تارنمای بررسی‌های تاریخی (مقالات و نوشته‌های حسن انصاری در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام)، تاریخ درج مطلب: ۱۶ آبان ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۹ آبان ۱۴۰۲ش.
- ثقفی کوفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، تحقیق میر جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۹۵ق.
- جعفریان، رسول، «شکل‌گیری مذهب شیعی و عثمانی و ادامه آن با روی کار آمدن دولت عباسی»، تارنمای کتابخانه تخصصی اسلام و ایران، تاریخ درج مطلب: ۷ اردیبهشت ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۵ آبان ۱۴۰۲ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، نشر علم، ۱۳۸۸ش.
- جعفریان، رسول، درس‌هایی درباره فرق اسلامی، تهران، نشر علم، ۱۴۰۱ش.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد (او مدینة السلام)، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمية، ۱۴۱۷ق.
- خیاط، عبدالرحیم بن محمد، الإنتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، تحقیق هنریک ساموئل نیبرگ، جبیل لبنان، دار و مکتبة بيبليون، ۲۰۰۴ق.
- خیرخواه علوی، سید علی، «عثمانیه و شیعه در دو قرن نخست هجری»، در فرهنگ پژوهش، شماره ۹، زمستان ۱۳۸۹ش.
- خیرخواه علوی، سید علی، و نعمت‌الله صفری فروشانی و عثمان یوسفی و عبدالله فرهی، «علی و خلافت وی از نگاه مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه»، در پژوهشنامه تاریخ تشیع، شماره ۸۷، تابستان ۱۳۹۹ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
- زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بی‌تا، بی‌جا، بی‌نا.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الجمل (النصرة لسید العترة فی حرب البصرة)، تحقیق سید علی میرشریفی، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
- فرمانیان، مهدی، «عثمانیه و اصحاب حدیث قرون نخستین تا ظهور احمد بن حنبل با تأکید بر سیر اعلام النبلاء ذهبى»، دوفصلنامه هفت‌آسمان، شماره ۳۹، آذر ۱۳۸۷ش.
- کرون، پاتریشیا، «عثمانیه» (مدخل دایرة المعارف اسلام انگلیسی)، ترجمه مهدی فرمانیان، در پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، شماره ۱۳ و ۱۴، بهار و تابستان ۱۳۸۴ش.
- مادلونگ، ویلفرد فردیناند، فرقه‌های اسلامی، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۱ش.
- مروجی طبسی، محمدمحسن، «تأثیر تفکر عثمانیه بر ابن‌تیمیه در تقابل با راویان فضایل اهل‌بیت(ع)»، در فرهنگ زیارت، شماره ۴۶، بهار ۱۴۰۰ش.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، لیدن هلند، مطبعة بريل، ۱۸۹۳م.
- مناع القطان، مناع بن خلیل، تاریخ التشریع الاسلامی، مکتبة الوهبه، چاپ پنجم، ۱۴۲۲ق. بی جا.
- منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- ناشئ الاکبر، عبدالله بن محمد، مسائل الامامة، تحقیق یوزف فان اس، بیروت، بی‌نا، ۱۹۷۱م.
- هدایت‌پناه، محمدرضا، بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۸ش.