ذبح اسماعیل

تابلوی مینیاتوری بردن اسماعیل به قربانگاه اثر محمود فرشچیان

ذبح اسماعیل دستور و امتحانی بود که از سوی خدا، در خواب به حضرت ابراهیم داده شد تا فرزندش اسماعیل را قربانی کند. ابراهیم و فرزندش فرمان الهی را پذیرفتند؛ اما جبرئیل مانع اثر کردن چاقو شد و یک قوچ بهشتی توسط ابراهیم، به جای اسماعیل ذبح شد. سُنّت قربانی در روز عید قربان یادبود رخداد ذبح اسماعیل است. بنابر برخی نقل‌ها، رَمْیِ جَمَرات توسط حضرت ابراهیم در ماجرای ذبح حضرت اسماعیل رخ داد.

شیعیان براساس روایات و سیاق آیات، اسماعیل را ذبیح‌الله می‌خوانند؛ ولی یهودیان، اسحاق را ذبیح می‌نامند و اهل‌سنت در این‌باره اختلاف دارند.

رؤیای ابراهیم

بنابر آیات قرآن، ابراهیم در خواب دید که فرزندش را ذبح می‌کند. در روایات آمده است که این خواب سه بار برای ابراهیم تکرار شد. البته برخی از مفسران معتقدند بعید نیست پس از این رؤیا، هنوز تردیدی در او وجود داشت و خدا با وحی صریح این تردید را از بین برد.

ذبح فرزند

نقاشی ذبح اسماعیل اثر محمد زمان

حضرت ابراهیم، داستان خواب و دستور الهی را به اسماعیل گفت و نظر او را جویا شد. قرآن این مشورت را چنین نقل می‌کند: «(ابراهیم) گفت: پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم، نظر تو چیست؟ (فرزند) گفت: پدرجان، هرچه دستور داری اجرا کن، به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت!».

بنابر روایتی که در الکافی نقل شده است پس از تصمیم بر انجام دستور الهی، اسماعیل گفت:‌ ای پدر، روی مرا بپوشان و پای مرا ببند. ابراهیم روی فرزند را پوشاند؛ ولی قسم یاد کرد که پای او را هنگام ذبح نبندد. زمانی که پیشانی اسماعیل بر خاک قرار گرفت، ابراهیم چاقو را بر گلوی فرزند خود نهاد، سر خود را به سمت آسمان کرد و سپس چاقو را کشید، اما جبرئیل مانع اثر کردن چاقو شد. چندین بار این عمل انجام شد. سپس وحی نازل شد: «یا إِبْرَاهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا؛‌ ای ابراهیم، خوابت را تحقق دادی [و فرمان پروردگارت را اجرا کردی]». در نهایت قوچی بهشتی توسط ابراهیم، به جای حضرت اسماعیل ذبح شد.

قرآن از این امتحان چنین تعبیر می‌کند: «إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبینُ؛ این مسلما امتحان آشکاری است»

َبنابر برخی نقل‌ها، شیطان تلاش بسیاری برای جلوگیری از انجام این دستور الهی انجام داد. او برای نیل به این هدف تلاش‌هایی برای گمراهی حضرت ابراهیم، همسر و فرزند او انجام داد و در هر سه مورد ناموفق بود. بنابر برخی نقل‌ها، رَمْیِ شیطان در جَمَراتْ توسط حضرت ابراهیم در ماجرای ذبح اسماعیل بوده است.

همچنین ببینید: رمی جمرات

قطعه خوشنویسی از آیه ۱۰۷ سوره صافات، درباره ذبح عظیمی که جایگزین ذبح اسماعیل شد. خط از محسن بهارزاده.

گفتگوی حضرت ابراهیم با پیرمرد

در برخی منابع روایی شیعه، گفتگویی میان حضرت ابراهیم و پیرمردی نقل شده است: «پیرمردی به ابراهیم گفت: از این کودک چه می‌خواهی؟
ابراهیم: می‌خواهم او را ذبح کنم.
پیرمرد: سبحان الله، می‌خواهی کودکی را که به‌اندازه پلک بر هم زدنی معصیت خدا را انجام نداده بکشی.
ابراهیم: خداوند مرا به ذبح این فرزند دستور داده است.
پیرمرد: نه بلکه پروردگارت تو را از این امر نهی کرده و شیطان در خواب به تو دستور چنین کاری را داده است.
ابراهیم: وای بر تو این دستور از طرف خداوند بوده است. به خدا سوگند دیگر با تو سخن نخواهم گفت.
پیرمرد:‌ای ابراهیم، تو رهبری هستی که دیگران به تو اقتدا می‌کنند. اگر تو فرزندت را ذبح کنی، مردم نیز فرزندان خود را ذبح می‌کنند. ابراهیم دیگر با او سخن نگفت.»

ذبح اسماعیل یا اسحاق

مقالهٔ اصلی: ذبیح‌الله

قرآن در ماجرای ذبح تنها به فرزند ابراهیم اشاره کرده است: «قالَ یا بُنَی؛ (ابراهیم) گفت: فرزندم». اما در اینکه این فرزند اسماعیل بوده یا اسحاق، اختلاف وجود دارد. شیعیان، اسماعیل را ذبیح می‌دانند آنان برای اثبات مدعای خود به آیه ۱۱۲ سوره صافات استناد می‌کنند که بشارت به تولد اسحاق پس از تولد اسماعیل و ماجرای ذبح (آیات ۱۰۰-۱۰۷ سوره صافات) آمده است، گذشته از آنکه در مورد اسحاق، بشارت به نبوت او داده شده است، یعنی باید زنده بماند و وظائف نبوت را انجام دهد، و اين با مسئله ذبح سازگار نيست. همچنین روایاتی از معصومان نقل می‌کنند که در آنها اسماعیل به عنوان ذبیح معرفی شده است.

اهل‌سنت درباره ذبیح اختلاف دارند. برخی از آنان با استناد بر پایه برخی روایات ذبیح‌الله را لقب اسحاق می‌دانند. در تفسیر نمونه، روایات مستند این گروه، تحت تأثیر اسرائیلیات دانسته و احتمال داده‌ شده است که این روایات ساخته یهود باشند. برخی دیگر از اهل‌سنت با استناد به دسته‌ای دیگر از روایات ذبیح را اسماعیل می‌دانند فخررازی و ابن‌عاشور احتمال داده‌اند که ذبیح اسماعیل باشد.

سنت قربانی

مقالهٔ اصلی: عید قربان

عید قربان یا عیدالاَضحی از عیدهای بزرگ مسلمانان است. سنّت قربانی در روز عید قربان یادبود رخداد ذبح اسماعیل است. بنابر برخی روایات، تمام حیواناتی که در سرزمین منا در روز عید قربان ذبح می‌شوند فدیه حضرت اسماعیل هستند.

مرتضی مطهری نویسنده شیعه براین باور است که خدا واقعاً نمی‌خواست اسماعیل ذبح شود چون فایده و خاصیتی نداشت که پدری به دست خودش پسرش را بکشد بلکه یک سنتی بود که قبلًا انسان‌ها را می‌کشتند و ابراهیم می‌بایست این سنت را نسخ کند... و اگر ابراهیم پیش از مأموریت برای ذبح اسماعیل با قربانی کردن فرزند مخالفت می‌کرد، مردم می‌گفتند ابراهیم از قربانی کردن فرزندش می‌ترسد اما وقتی ابراهیم مقام تسلیمش را تا اینجا رساند که صددرصد حاضر شد فرزندش را به دست خودش قربانی کند، از سوی خداوند دستور رسید که قربانی کردن انسان برای همیشه مُلغی‏ و به جای اینکه انسانی قربانی شود گوسفندی قربانی می‌شود.

ذبح فرزند در تورات

تورات داستان ذبح فرزند را چنین نقل می‌کند: «بعد از این وقایع بود که خداوند اَوراهام (ابراهیم) را آزمایش نموده به او گفت: هم‌اکنون پسرت را، یگانه‌ات را که دوست می‌داری، ییصحاق (اسحاق) را، برداشته به سرزمین مُوریا برو. آنجا روی یکی از کوه‌ها که به تو خواهم گفت، او را قربانی سوختنی کن».

اما زمانی که ابراهیم تصمیم به قربانی کردن فرزند گرفته و کارد را به سوی فرزند دراز کرد تا سر پسر خود را ببرد «فرشته خداوند از آسمان او را صدا زده گفت: دستت را به سوی آن نوجوان دراز مکن و با او کاری نداشته باش زیرا اکنون دانستم که از خداوند می‌ترسی. چون پسرت، یگانه‌ات را از من دریغ نکردی». در نهایت خداوند قوچی را فرستاد و ابراهیم آن‌را به جای فرزند قربانی کرد.

تاویلات عرفانی ذبح اسماعیل

برخی از عارفان مسلمان، در خصوص داستان ذبح اسماعیل، تأویلاتی را بیان داشته‌اند. خواجه عبدالله انصاری، عارف و مفسر قرن پنجم، ذبح فرزند را به دل بریدن از فرزند با تیغ صدق معنا کرده است. عبدالرزاق کاشانی، عارف و دانشمند قرن هفتم، مقصود از رؤیای ابراهیم را ذبح نفس دارای کمالات خلقی دانسته است که در سیر استکمالی خود و برای رسیدن به فنای ذاتی با این ذبح، قلب که اسماعیل کنایه از آن است، نجات می‌یابد. صائن ابن‌ترکه، عارف و شارح فصوص‌الحکم، کبش را در این داستان، صورت قابلیت مرتبه حیوانی در وجود حضرت ابراهیم(ع) دانسته که باید ذبح شود.