آیه ۱۰۷ سوره صافّات بیان می‌کند که از سوی خداوند، قربانی عظیمی جانشین ذبح اسماعیل شد. بر‌اساس تفاسیر، خداوند پس از رضایت و تسلیم ابراهیم(ع) و اسماعیل به ذبح اسماعیل، برای تکمیل برنامه قربانی کردن قوچی بزرگ فرستاد تا به جای فرزند قربانی شود. شیعیان ابراهیم را مامور به ذبح اسماعیل می‌دانند؛ ولی گروهی از اهل سنت ذبیح را اسحاق دانسته‌اند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه ذبح عظیم |
| واقع در سوره | صافات |
| شماره آیه | ۱۰۷ |
| جزء | ۲۳ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | ذبح اسماعیل |
| درباره | جایگزینی ذبح قوچ بهشتی به‌جای ذبح اسماعیل |
| آیات مرتبط | آیات ۱۰۰-۱۰۶ و ۱۰۸ سوره صافات |
به گزارش ناصر مکارم شیرازی، مفسران گفتگوهای فراوانی در توضیح عظیم بودن ذبح در آیه دارند. علامه طباطبایی دلیل باعظمت بودن ذبح را از سوی خدا و بدون نسل بودن قوچ و حفظ شدن اسماعیل در قبال آن دانسته است. گفته شده بیشتر مفسران شیعه و سنی مقصود از ذبح عظیم را قوچی دانسته‌اند که جبرئیل از سوی خدا آورد. بنا‌بر حدیثی از امام رضا(ع) در تفسیر باطنی این آیه، امام حسین(ع) به‌عنوان ذبح عظیم معرفی شده است.
جایگاه آیه
آیه ۱۰۷ سوره صافات بخشی از ماجرای قربانی کردن فرزند ابراهیم پیامبر را بیان می‌کند. در این آیه بیان می‌کند که ما ذبح عظیمی را فدای او کردیم. «وَ فَدَیناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ».
به‌گفته مفسران، خداوند پس از رضایت و تسلیم ابراهیم(ع) و اسماعیل به ذبح اسماعیل برای تکمیل برنامه قربانی، قوچی بزرگ فرستاد تا به جای فرزند قربانی شود و سنتی ابراهیمی برای آیندگان در مراسم حج و سرزمین منا باقی بماند.[۱] گفته شده بیشتر مفسران شیعه و سنی با توجه به روایات، ذبح عظیم را قوچی دانسته‌اند که جبرئیل از سوی خدا آورد.[۲] آنان کلمه فدینا را از ماده فدا به‌معنای قراردادن چیزی به‌عنوان بَلاگردان و دفع ضرر از شخص یا چیز دیگر دانسته‌اند، چنان‌که مالی را که برای آزاد کردن اسیر می‌دهند، و نیز برخی موارد کفاره روزه را فدیه گفته‌اند.[۳]
دلیل وصف عظیم
به‌گزارش ناصر مکارم شیرازی، مفسران، نظریات و گفتگوهای فراوانی در توضیح عظیم‌بودن ذبح دارند که همه آنها از جهات مختلف قابل جمع و تصور است.[۴] وی توسعه سالیانه تعداد قربانی‌ها و میلیونی شدنش را یکی از نشانه‌های عظمت این ذبح دانسته است.[۵] دلیل عظمت ذبح به نظر علامه طباطبایی از سوی خدا و بدون نسل بودن قوچ و حفظ شدن اسماعیل در قبال آن بوده است.[۶] نظریات دیگر در چرایی توصیف ذبح به عظیم عبارتند از؛ قبول شدن آن از طرف خدا، بزرگ‌تر بودن آن نسبت به قوچ‌های دیگر و چهل پاییز درنگ و چریدن در بهشت.[۷]
ذبح اسماعیل یا اسحاق
درباره مفهوم و مرجع ضمیر «او» در این آیه در قرآن تنها به فرزند ابراهیم(ع) اشاره شده است: «قالَ یا بُنَی؛ (ابراهیم) گفت: فرزندم».[۸] اما در اینکه این فرزند اسماعیل یا اسحاق بوده، اختلاف وجود دارد. شیعیان، اسماعیل را ذبیح می‌دانند[۹] آنان برای اثبات مدعای خود به امور ذیل تمسک میکنند:
- با توجه به آیه ۱۱۲ سوره صافات که در آن بشارت به تولد اسحاق بعد از اسماعیل داده شده و بیان ماجرای ذبح در آیات سابق (آیات ۱۰۰-۱۰۷ سوره صافات) این نتیجه گرفته شده که ذبیح اسماعیل است.[۱۱]
- در مورد اسحاق، بشارت به نبوت او داده شده است، یعنی باید زنده بماند و وظائف نبوت را انجام دهد، و این با مساله ذبح سازگار نیست.[۱۲]
برخی از اهل سنت با استناد بر پایه بعضی روایات[۱۳] ذبیح‌الله را لقب اسحاق[۱۴] و برخی دیگر با استناد به دسته‌ای دیگر از روایات ذبیح را اسماعیل دانسته‌اند.[۱۵]
امام حسین(ع) مصداق ذبح عظیم
برخی منابع تفسیری شیعه بر‌اساس حدیثی از امام رضا(ع)[۱۶] در تفسیر باطنی آیه، امام حسین(ع) را ذبح عظیم و جایگزین ذبح اسماعیل معرفی کرده‌اند.[۱۷] بنا‌بر این حدیث پس از دستور قربانی قوچ به‌جای اسماعیل، ابراهیم(ع) آرزو کرد کاش فرزندش اسماعیل را به دست خود قربان کرده بود، تا دلش مانند دل پدری که فرزندش را ذبح کرده به درد آید و سزاوار والاترین درجات اهل ثواب که در مصائب صبر میکنند، شود. ابراهیم در پاسخ به سوال خدا از محبوب‌ترین مخلوقات در نزدش، نام حضرت محمد(ص) را آورد و حتی فرزندش را عزیزتر از فرزند خودش خواند. سپس خدا فرمود:ای ابراهیم گروهی که گمان میکنند از امّت محمد هستند، فرزندش حسین را بعد از او با ظلم و دشمنی مانند قوچی می‌کشند و با این کار، سزاوار غضب من می‌شوند. ابراهیم از این سخن بی‌تاب شد و دلش به درد آمد و شروع به گریه کرد. خدا فرمود بی‌تابی تو را بر فرزندت اگر او را کشته بودی با جزعت بر حسین و قتل او، معاوضه کردم و برای تو بالاترین درجاتی را قرار دادم که ثواب صبر بر مصائب است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۵۲-۱۵۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۹، ص۱۱۶.
- ↑ خرمشاهی، «ذبح عظیم»، ص۴۸.
- ↑ نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۷۰۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۹، ص۱۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۹، ص۱۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۹، ص۱۱۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۵۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۷۰۸.
- ↑ سوره صافات، آیه ۱۰۲.
- ↑ مازندرانی، شرح فروع الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۰۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۷۰۷.
- ↑ ر.ک. قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۲۶؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا علیه‌السلام، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۱۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۹، ص۱۲۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۹، ص۱۲۹.
- ↑ سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۲۸۱-۲۸۵.
- ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۶، ص۱۰۰.
- ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۶، ص۱۰۰.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ۵۸-۵۹؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۶۱۸-۶۱۹؛ فیض کاشانی، تفسیر صافی، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۷۹؛ عروسی حویزی، تفسیر نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۲۹-۴۳۰.
منابع
- قرآن کریم.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- خرمشاهی، «ذبح عظیم»، در دو ماه‌نامه بشارت، شماره ۲۸، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۱ش.
- سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، تحقیق مهدی لاجوردی، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- طبرسی، فضل بن سهل، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر‌خسرو، ۱۳۷۲ش.
- عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- علامه طباطبایی، سید محمد‌حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- فیض کاشانی، ملا‌محسن، تفسیر صافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، انتشارات صدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق و تصحیح سید طیب موسوی جزائری، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- مازندرانی، محمد‌هادی بن محمد‌صالح، شرح فروع کافی، تحقیق و تصحیح محمد جواد‌محمودی و محمد‌حسین درایتی، قم، دار الحدیث للطباعة و النشر، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.