اطعمه و اشربه
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
اَطْعِمَه و اَشْرِبَه، عنوان بابی از ابواب فقه که به بحث درباره احکام خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها اختصاص دارد. این احکام غیر از این باب، در باب‌های صید و ذباحه، طهارت، حج و مکاسب نیز مورد بحث قرار گرفته است.
مبحث اطعمه (خوراکی‌ها)
← اقسام خوراکی‌ها: در یک تقسیم کلی، اطعمه از جهت منشأ به دو گروه حیوانی و غیرحیوانی تقسیم شده‌اند.
الف.دسته اول: حیوانات: در سخن از خوراکی‌های حیوانی، محور بحث بر طبقه‌بندی حیوانات و باز شناختن حیوانات حرام‌گوشت از حلال‌گوشت است. حیوانات بر سه گونه هستند:
- حیوانات زمینی: که خود بر دو دسته هستند:
- حیوانات اهلی.
- حیوانات غیر اهلی: این دسته از حیوانات نیز بر اساس نوع تغذیه بر دو قسم است:
- حیواناتی که وجه مشترک آنها علف خوار بودن آنهاست.
- حیواناتی که دندان‌های نیش دارند و گوشت‌خوار محسوب میشوند.
- حیوانات دریایی: این حیوانات، در برخی از مذاهب اساساً نیازی به تقسیم جزئی نداشته‌اند. اما در مذهب امامیه، حیوانات به دو دسته ماهیان و غیر ماهیان، و ماهیان به نوبه خود به دو گروه پولک‌دار و بی‌پولک تقسیم می‌شود.
- پرندگان: پرندگان نیز به دو بخش دارای چنگال و بدون چنگال تقسیم شده‌اند.
ب. دسته دوم: غیر حیوانات: این دسته، بیشتر شامل گیاهان می‌شود، اما در مبحث فقهی، به برخی موضوعات خاص چون خاک و نجاسات نیز می‌توان اشاره کرد. این گونه مباحث در فقه، با دو عنوان کلی‌تر، یعنی «اشیاء غیرمأکول» و «خبائث» یاد شده است.
← منبع حکم تحریم برخی خوارکی‌ها:
اساس تحریم برخی از خوردنی‌ها یا نوشیدنی‌ها، آیاتی از قرآن کریم است.
به طور خاص در شماری از آیات، از تحریم میته (مردار)، خون و گوشت خوک سخن به میان آمده است.[۱] این ممنوعیت در خوراک، در سنت نبوی با گسترش بیشتر مورد بحث قرار گرفته، و موارد گوناگون دیگری نیز به موارد محدودِ یادشده افزوده شده است.
← منشأ اختلاف فقهی:
اختلاف نظر فقهای مذاهب گوناگون اسلامی در زمینه حکم شرعی خوراکی‌ها، چند دلیل دارد که عبارتند از:
- گوناگونی برداشت از آیات
- وجود احادیث متعارض
- اختلاف عرفی در تعریف طَیِّب و خبیث در مقام استفاده از آیه حلیت طیبات و تحریم خبائث[۲]
← احکام اولی و ثانوی:
احکامی که در مورد خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها در فقه بیان شده است، حکم اوّلی و مربوط به شرایط عادی است.
اما در مواقع اضطراری به واسطه اینکه شرایط عادی نیست، حکم ثانوی باعث تغییر در حکم حرمت می‌شود.
مبحث اشربه (نوشیدنی‌ها)
نوشیدنی‌ها در فقه، اگرچه به معنای گسترده خود، هر نوع نوشیدنی را در برمی‌گیرد، اما در منابع فقهی، مباحثی که در باب اطعمه و اشربه مطرح می‌شود، بیشتر به بیان احکام مایعات مست کننده اختصاص یافته است.
← حکم مُسکرات و منبع آن:
برپایه منابع دینی، مسکرات در سال‌های نخستین رسالت، بر مسلمانان حرام نشده بود و به تدریج با نزول آیاتی،خمر به عنوان نوشیدنی حرام شناخته شد. تکیه اصلی در این باره بر دو آیه مکی[۳] و ۳ آیه مدنی[۴] بوده است.[۵]
← مایع‌های مُسکِر:
در اصل‌ِ تحریم‌نوشیدنی‌های مست کننده و مسکرات میان مذاهب اسلامی اختلافی نیست و اختلاف‌ها در این مورد نیز مربوط به مصادیق آنهاست. در این میان به ویژه نبیذ [یادداشت ۱] و فقّاع از نظر تاریخی، موضوع بحث و اختلاف‌نظر بین مذاهب بوده‌اند.[۶]
← آثار متقدم مرتبط با اشربه:
از نمونه‌های این نوشته‌های مستقل، می‌توان به آثاری با نام مشترک الاشربه از عالمان معتزله چون جعفر بن مبشر و ابوجعفر اسکافی[۷]، و عالمانی از اصحاب حدیث همچون احمد بن حنبل اشاره کرد.[۸]
آثار مستقل فقهی با عنوان الاطعمه و الاشربه نیز به‌خصوص در فقه امامیه و پس از عصر صفوی، نمونه‌هایی دارد که از آن جمله می‌توان اثری از رضی الدین خوانساری (درگذشته ۱۱۲۵ق) فرزند آقا حسین خوانساری را برشمرد.[۹]
مستحبات آب آشامیدن
در آشامیدن آب چند چیز مستحب است: اول: آشامیدن آب به طور مکیدن. دوم: ایستاده آب خوردن در روز. سوم: گفتن بسم الله پیش از آشامیدن و الحمدلله پس از آن. چهارم: آب آشامیدن به سه نفس. پنجم: آشامیدن از روی میل. ششم: یادکردن حضرت اباعبدالله علیه السلام و اهل بیت ایشان و لعنت کردن قاتلان آن حضرت پس از آشامیدن.[۱۰]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بقره، آیه۱۷۳؛ مائده، آیه ۳؛ انعام، آیه۱۴۵؛ نحل، آیه ۱۱۵
- ↑ اعراف، آیه۱۵۷. برای تفصیل، مثلاً نگاه کنید: ماوردی، الحاوی الکبیر، ج۵، ص۱۳۷ به بعد؛ ابن رشد، الفهرست، ج۱، ص۴۶۴ به بعد؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ج۳، ص۲۱۷ به بعد؛ مرداوی، الانصاف، ج۱۰، ص۳۰۴ به بعد؛ شهید ثانی، الروضه البهیه، ج۲، ص۲۷۷ به بعد
- ↑ اعراف(۷): ۳۲؛ نحل(۱۶):۶۷
- ↑ نساء، آیه۴۳؛ بقره، آیه۲۱۹؛ مائده، آیه۹۰
- ↑ نگاه کنید: سرخسی، المبسوط، ج۲۴، ص۲-۳؛ نیز طوسی، المبسوط، ج۷، ص۵۷-۵۸؛ ماوردی، الحاوی الکبیر، ج۱۳، ص۳۷۸-۳۸۴
- ↑ برای نمونه‌های نادر، مثلاً نگاه کنید: رودانی، صلة الخلف، ص۱۲۹؛ آقابزرگ، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۱۷
- ↑ نگاه کنید: ابن ندیم، الفهرست، ص۲۰۸، ۲۱۳
- ↑ برای نسخه‌ها، نگاه کنید: I/507؛ GAS, برای دیگر نمونه‌ها، نگاه کنید: ابن ندیم، الفهرست، ص۲۸۶، جاهای مختلف؛ رودانی، صلة الخلف؛ آقابزرگ، الذریعه، ج۲، ص۱۰۴-۱۰۶
- ↑ نگاه کنید: آقابزرگ، الذریعه،۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۱۷-۲۱۸
- ↑ http://www.imam-khomeini.ir/fa/c78_63652/کتاب/رساله_توضیح_المسائل/مستحبات_آب_آشامیدن امام خمینی، رساله توضیح المسائل، ص۴۲۲.
یادداشت
- ↑ شراب، شراب خرما یا کشمش(فرهنگ فارسی معین
منابع
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعة.
- ابن رشد، محمد، بدایه المجتهد، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
- ابن ندیم، الفهرست.
- رودانی، محمد، صله الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت. ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- سرخسی، محمد. المبسوط. بیروت، دارالمعرفه.
- شهید ثانی، زین‌الدین، الروضه البهیه، به کوشش محمد کلان‌تر، بیروت. ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- شیخ طوسی، محمد. المبسوط، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، المکتبه المرتضویه.
- ماوردی، علی، الحاوی الکبیر، به کوشش علی محمد معوض و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- محقق حلی، جعفر. شرائع الاسلام، به کوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف. ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
- مرداوی، علی، الانصاف، به کوشش محمد حامد فقی، بیروت، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
- GAS.
- Horten, M. & Wiedemann, Eilhard, X Avicennas Lehre vom Regenbogen nach seiner Werk al - Schifa n , Meteorologische Zeitschrift, 1913.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرة المعارف بزرگ اسلامی
- دانشنامه جهان اسلام