طوفان نوح

طوفان نوح عذابی الهی که قوم نوح به سبب بت‌پرستی گرفتار آن شد. در قرآن آمده است نوح ۹۵۰ سال مردم را به خداپرستی دعوت کرد؛ اما به جز عده کمی، کسی به او ایمان نیاورد؛ بنابراین نوح آنان را نفرین کرد و گفت: «پروردگارا از کافران هیچ جنبده‌ای بر زمین بر جای مگذار». جزئیات این حادثه در قرآن نیامده است و هر آنچه وجود دارد از نقل‌های تاریخی و روایاتی است که گفته شده آمیخته با خرافات‌اند.

درباره اینکه گستره طوفان نوح چه مقدار بوده اختلاف است. برخی از مفسران همچون علامه طباطبایی با استفاده از آیات قرآن، این طوفان را جهانی دانسته‌اند؛ در حالی که برخی نیز آن را محدود به قوم نوح و منطقه‌ای برشمرده‌اند. همچنین مدت زمان این طوفان را از ۲۷ روز تا ۱۳ ماه گفته‌اند. بنابر گزارش قرآن در این طوفان، آب به حدی بالا آمد که هیچ محل امنی برای کافران، حتی بلندترین کوه‌ها بر روی زمین نماند.

داستان طوفان نوح(ع) از جمله داستان‌هایی است که در میان ملل و اقوام مختلف جهان رواج داشته و در منابع کهن نقل شده است. کهن‌ترین منبع در این داستان، قصه سومری است. جزئیات این داستان در این منابع، با اختلاف آمده است.

داستان طوفان نوح(ع)

بر اساس آنچه در آیات قرآن کریم درباره طوفان نوح(ع) بیان شده است طوفان در واقع عذاب الهی برای از بین بردن قوم مشرک حضرت نوح بوده است. قومی که بر اساس گزارش آیات قرآن بت پرست بودند و بت‌هایی با نام‌های «ود»، «سواع»، «یغوث»، «یعوق» و «نسر» را می‌پرستیدند. نوح برای هدایت آنها شب و روز تلاش کرد اما در نهایت موفق به هدایت آنها نشد. بعد از مدت‌های طولانی دعوت مردم به یکتا پرستی تنها عده معدودی به او ایمان آوردند. بر اساس آنچه در قرآن کریم آمده است؛ قومش او را دروغگو خطاب می‌کردند و دلایل عدم ایمان آنها این بود که می‌گفتند تو جز بشری مثل ما نیستی، آنان که اطراف تو هستند کمتر از ما هستند و در نهایت اینکه تو از لحاظ خویشاوندی هیچ برتری نسبت به ما نداری. به گزارش قرآن کریم نوح(ع) نهصد و پنجاه سال در میان قوم خود آنها را به یکتا پرستی دعوت کرد و در طول این مدت از خداوند درخواست عذاب قومش را طلب نکرد.

در نهایت خداوند به نوح وحی کرد که این مردم کافر پس از این هرگز ایمان نخواهند آورد. در این زمان حضرت نوح(ع) قوم خود را نفرین کرد و گفت: «پروردگارا از کافران هیچ جنبده‌ای بر زمین بر جای مگذار». مرحوم طبرسی معتقد است بر اثر این نفرین او (ع) زن‌ها و مردها عقیم شدند و چهل سال بچه‌ای از آنها متولد نشد و قحطی همه جا را فرا گرفت، تا اینكه هر چه داشتند از بین رفت و بیچاره و بدبخت شدند. در این هنگام نوح به آنها گفت: از خداوند طلب آمرزش كنید كه او آمرزنده است. باز هم بنای خیره سری گذاشتند و از دعوت نوح(ع) خودداری كردند. آنها به یكدیگر سفارش می‌كردند كه خدایان خود را فراموش نكنید.

این گونه بود که خداوند با طوفان بزرگی همه مشرکان را از بین ببرد و درخواست نوح(ع) را اجابت کرد. در روایت قرآن کریم هیچ گونه نشانی از درخواست قبلی حضرت نوح(ع) برای عذاب قومش وجود ندارد و آنچنان که روشن شد درخواست حضرت نوح بعد از خبر خداوند مبنی بر عدم قطعی ایمان قومش بود. این در حالی است که داستان‌هایی مبنی بر اینکه چندین بار حضرت نوح قصد نفرین قومش را داشت و توسط فرشتگان منع شد، نقل شده است.

قرآن کریم به طوفان نوح ۱۲ بار اشاره کرده است. رویکرد قرآن کریم در خصوص قصه طوفان نوح در چارچوب اهداف قصه‌های قرآنی است لذا خداوند با وجود تکرار آن در آیات متعدد به بیان جزئیات این داستان نپرداخته است. بر همین اساس جزئیات مختلف و متعددی به این داستان اضافه شده است که برخی معتقدند روایات خرافی فراوانی در خصوص مساله طوفان و کشتی نوح وجود دارد که باعث شده است بسیاری از مسائل روشن در خصوص این داستان تیره و تار شود.

فراوانی اشاره قرآن کریم به طوفان نوح(ع) بدین شرح است:

ردیف	شماره سوره	نام سوره	آیات	ردیف	شماره سوره	نام سوره	آیات
۱	۷	اعراف	۶۴	۷	۲۹	عنکبوت	۱۵
۲	۱۰	یونس	۷۳	۸	۳۷	صافات	۷۶
۳	۱۱	هود	۴۰-۴۱	۹	۲۶	شعرا	۱۱۹
۴	۲۱	انبیاء	۷۷	۱۰	۵۴	قمر	۱۱-۱۳
۵	۲۳	مؤمنون	۲۷	۱۱	۶۶	تحریم	۱۰
۶	۲۵	فرقان	۳۷	۱۲	۷۱	نوح	۲۵

گستره طوفان

برخی از مفسرین معتقدند با وجود اینکه قرآن در خصوص منطقه‌ای بودن یا جهانی بودن طوفان نص صریحی ندارد اما از ظاهر بسیاری از آیات قرآن چنین بر می‌آید كه طوفان نوح(ع) جنبه منطقه‌ای نداشته است، بلكه حادثه‌ای بوده است که برای سراسر روی زمین اتفاق افتاده است زیرا كلمه ارض (زمین) در آیاتی که به طوفان نوح اشاره شده است به طور مطلق ذكر شده و اختصاص به منطقه‌ی خاصی ندارد. همچنین آنها معتقدند که سیاق آیات مبنی بر این مطلب كه نوح از حیوانات روی زمین نمونه‌هایی با خود برداشت نیز مؤید جهانی بودن طوفان است. علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان معتقد است که وقتی دعوت نوح جهانی بوده است پس طوفان نوح نیز جهانی بوده و برای عموم بشر نازل شده است. وی برای اثبات این قول به آیات ۴۳ سوره هود، ۲۶ سوره نوح و ۷۷ سوره صافات استناد می‌کند. او و برخی دیگر همچنین با رد قول صاحب المنار که معتقد به منطقه‌ای بودن طوفان نوح است عنوان می‌کند که تحقیقات ژئولوژی نیز جهانی بودن طوفان نوح را اثبات می‌کند.

مکارم شیرازی گزارش می‌دهد که علاوه بر ظهور برخی از آیات، از بسیاری از کتاب‌های تاریخی نیز جهانی بودن طوفان نوح استفاده می‌شود، به همین جهت تمام نژادهای كنونی را به یكی از سه فرزند نوح(ع) (حام، و سام و یافث) كه بعد از نوح باقی ماندند باز می‌گردانند. وی همچنین عنوان می‌کند که در تاریخ طبیعی نیز دورانی بنام دوران باران‌های سیلابی دیده می‌شود كه اگر آن را الزاما مربوط به قبل از تولد جانداران ندانیم قابل تطبیق بر طوفان نوح می‌باشد. او بعد از بیان همه دلایل مبنی بر جهانی بودن طوفان نوح عنوان می‌کند که همه آن دلایل می‌تواند بر منطقه‌ای بودن نوح نیز تطبیق یابد چرا که خداود در قرآن کریم کلمه «ارض» را بر منطقه‌ای وسیع و نه همه جهان اطلاق کرده است و حمل حیوانان نیز به این دلیل بوده است که نسل حیوانات آن منطقه از بین نرود.

بیومی نیز معتقد است این اندیشه که طوفان جهانی بوده است صحیح نیست و برای آن در جلد چهارم کتاب بررسی تاریخی قصص قرآن احتجاج‌هایی آورده است و به آن احتجاج‌ها اضافه کرده است که بررسی الواح کهن از جمله سومری، بابلی و یهودی در خصوص طوفان نیز اشاره به عدم جهانی بودن طوفان نوح(ع) دارد. البته در مقابل این اقوال قول دیگری نیز وجود دارد؛ محمد رشید رضا معتقد است که طوفان نوح، طوفانی فراگیر بوده است و حتی اگر شامل قوم نوح بوده باشد معنایش این است که در آن زمان مردمان دیگری در زمین نمی‌زیستند.

کعبه در طوفان نوح

در مورد موقعیت کعبه در جریان طوفان نوح روایات مختلف و متعددی بیان شده است؛ برخی از مفسرین معتقدند که کعبه در طوفان نوح زیر آب فرو نرفت، برخی عنوان کرده‌اند که جبرئیل به دستور خداوند کعبه را به آسمان چهارم برد. برخی از مفسرین در تفاسیر خود با بیان این مطلب که نام «بیت العتیق» برای کعبه به دلیل در امان ماندن آن از طوفان نوح است عنوان کرده‌اند که در زمان نوح(ع) خانه کعبه‌ای وجود نداشت بنابراین زمینی که حضرت ابراهیم در آن خانه کعبه را بنا نهاد همان زمینی بود که از طوفان نوح در امان ماند و زیر آب نرفت.مکارم شیرازی نیز در تفسیر آیه ۲۶ سوره حج «وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ مَكانَ الْبَیتِ» معتقد است منظور از این جمله در آیه فوق این است كه خداوند مكان خانه كعبه را كه در زمان آدم(ع) ساخته شده بود و در طوفان نوح ویران و آثارش محو گشته بود به ابراهیم (ع) نشان داد و او با همیاری فرزندش اسماعیل آن را تجدید بنا نمود. بیومی نیز همه این روایات و اقوال را جزء اسرائلیات می‌داند، چرا که معتقد است خانه کعبه توسط حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) و بعد از طوفان ساخته شده است. اما علامه طباطبایی با ذکر روایات عجیب وخارق‌العاده‌ای که در خصوص داستان خانه کعبه وارد شده است معتقد است درست است که بیشتر این روایات خبر واحد هستند و نمی‌توان به مضمونش اعتماد کرد و حتی از مجموع این اخبار واحد هم نمی‌تواندچیزی را ثابت کرد اما به علت مشابهت آنها با روایاتی دیگر در معارف اهل‌بیت(ع) نمی‌توان به طور کلی آنها را طرد و رد کرد. بنابراین در مورد اين گونه روايات اگر چه نتوانيم مضمون آنها را به طور کلی بپذیریم، اما همه را هم نمى‏‌توانيم رد كنيم و يا در صدور آنها از ائمه(ع) و يا در صحت انتساب آنها به آن حضرات مناقشه كنيم، چون اين گونه روايات از معارف الهيه است و  رد يا اثبات حقائق معنوى در شان علوم طبيعى و اجتماعى نيست.

طوفان در منابع کهن

داستان طوفان نوح(ع) از جمله داستان‌هایی است که به گزارش جیمز فریزر در میان ملل و اقوام مختلف جهان از جمله خاور نزدیک، هند، برمه، چین، مالدیو، استرالیا، جزایر اقیانوس آرام و در جوامع سرخ پوست رواج داشته است که البته روایات آنها با همدیگر بسیار اختلاف دارد. ^[۱]در قصه سومری که کهن‌ترین منبع قصه طوفان دانسته شده است گزارش شده که در این نسخه سخن از هشدار خداوند است و پس از آن مساله طوفان مطرح شده است که «هفت شبانه روز تند باد قرین باران سیل آسیا بر زمین فرو بارید، خروش آب، زمین را به تاراج برد و آسمان گام بر آب خروشان نهاد». اما در قصه بابلی طوفان که معروف به قصه جلجامیش یا گیل گمش است سخن از نابود کردن بشر و همه موجودات زنده توسط خدایان به وسیله طوفان میان آمده است. در قصه یهودی طوفان نوح نیز گزارش شده است که وقتی شر آدمیان در زمین زیاد شد، خداوند اندوهگین شد و تصمیم گرفت آنچه در زمین است را بردارد اما نوح را از آن مستثنی کرد چرا که او مرد کامل و نیکوکاری بود.

اختلافات روایت قرآن با روایات کهن از طوفان نوح(ع)

بر اساس گزارشی که بیومی از مقایسه روایت قرآنی و روایات الواح کهن ارائه کرده است مهمترین تفاوت‌های آن روایات با روایت قرآنی به شرح ذیل است:

1. در بین همه الواحی کهنی که سخن از طوفان نوح شده است تنها قرآن کریم نوح(ع) را به عنوان پیامبر معرفی می‌کند.
2. رهایی یافتگان از طوفان نوح در قرآن کریم شامل مومنان به نوح می‌شوند اما در دیگر روایات تنها خاندان نوح هستند که از طوفان نجات می‌یابند.
3. در داستان قرآن کریم همسر و پسر نوح جزء نجات یافتگان نیستند در حالی که در الواح دیگر جزء نجات یافتگان هستند.
4. در روایت قرآن کریم هیچ دوگانگی یافت نمی‌شود بر خلاف روایات دیگر.
5. روایت قرآن کریم تنها روایتی است که از مادیات منزه است برخلاف دیگر روایات.
6. روایت قرآن کریم روایتی است که خداوند در آن از پشیمان شدن آوردن طوفان منزه است بر خلاف برخی روایات دیگر.

آغاز طوفان

بر اساس گزارش قرآن طوفان از زمین و آسمان و نقطه آغاز آن فووران تنور بوده است «حَتَّی إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّور» مفسران و مورخان اسلامی درباره موضوع تنور و اینکه منظور خداوند از تنور در اینجا چیست و چه مکانی است اختلاف دارند. برخی معتقدند که منظور «چاه‌های زمین» است یعنی اینکه زمین همچو چشمه‌ای بجوشید تا آنجا که حتی از تنورهایی نیز که مرکز آتش بودند آب فوران کرد. برخی دیگر معتقدند که آن تنور، تنور نان است، تنوری سنگی که از حوا بود و سر انجام به نوح رسید. گروهی نیز تنور را محل کنونی مسجد کوفه دانسته‌اند. گروهی دیگر نیز منظور آن را فلق صبح و روشنایی سپید دانسته‌اند. بیومی بعد از گزارش قول اخیر که به امام علی(ع) منسوب شده است، عنوان می‌کند که اگر چه ابن کثیر این روایت را غریب دانسته اما از میان همه روایات و اقوال مختلف ارائه شده این روایت و قول پذیرفتنی تر به نظر می‌رسد، علاوه بر اینکه این روایت همخوان با نصوص قدیمی نیز می‌باشد.

علامه طباطبایی در این خصوص معتقد است که «فارَ التَّنُّور» به معنای جوشیدن آب از داخل تنور و سرازیر شدن از تنور است، در روایات نیز آمده كه در ماجرای طوفان نوح اولین نقطه ای كه آب از آن فوران كرد یك تنور بود البته محتمل است که فوران تنور به معنای جوشیدن تنور نانوایی نباشد بلكه كنایه باشد از شدت غضب خدای تعالی باشد. علامه طباطبایی همچنین اقوالی همچون اینکه مراد از تنور چاه است، طلوع فجر است، بلندترین نقطه زمین است را از فهم به دور می‌داند. مکارم شیرازی نیز در تفسیر خود این احتمال که منظور از تنور در این آیه همان تنور واقعی و حقیقی باشد قوی‌تر می‌داند. در خصوص مکان تنور نیز اختلافاتی وجود دارد برخی مکان تنور را در هند، برخی دیگر در کوفه، گروهی در جزیر العرب دانسته‌اند.

زمان وقوع طوفان و مدت آن

بر اساس آنچه در روایت توراتی نقل شده است طوفان در روز هفتم ماه دوم سال ۶۰۰ از عمر نوح(ع) آغاز شد و ۴۰ روز در زمین استمرار یافت و آب ۱۵ متر بالا آمد و حدود ۱۵۰ روز طول کشید تا آب فرو بنشیند. در روایات اسلامی نیز زمان‌های مختلفی در خصوص زمان وقوع طوفان و مدت آن وارد شده است برخی معتقدند که طوفان در سن ۱۹۰۰ سالگی، برخی دیگر ۶۰۰ سالگی، گروهی دیگر ۱۲۰۰ سالگیحضرت نوح(ع) رخ داده است. همچنین در تاریخ مختصر الدول نقل شده است که طوفان در دو هزار و دویست و بیست و شش سال و بیست و سه روز بعد از خلقت آدم رخ داده است. برخی زمان آغاز طوفان نوح را دهم رجب و برخی دیگر دوم رجب دانسته‌اند. بسیاری از مورخین نقل کرده اند که در طوفان نوح چهل روز پیوسته از آسمان و زمین آب بارید و جوشید. مدت زمان طول کشیدن طوفان را نیز برخی ۶ ماه ، برخی ۱۵۰ روز و برخی دیگر ۵ ماه، برخی ۱۳ ماه و برخی ۲۷ روز عنوان کرده‌اند. علامه مجلسی در کتاب «تاریخ پیامبران» به حدیث معتبر نقل می‌کند که نوح با قومش هفت شبانه روز در کشتی ماند. در تاریخ یعقوبی نیز نقل شده است که آغاز آن هیفدهم أیار و آخر آن سیزدهم تشرین اول بود و ۵ ماه طول کشید.

در خصوص اندازه بالا آمدن آب نیز اختلاف است. بر اساس گزارش قرآن مبنی بر اینکه هیچ محل امنی برای کافران، حتی بلندترین کوه‌ها بر روی زمین نخواهد بود می‌توان نتیجه گرفت که اندازه بالا آمدن آب تا حدی بوده که بلندترین کوه‌ها را نیز در بر گرفته است برخی عنوان کرده‌اند که اندازه آن ۱۵ ذراع بوده است برخی گفته‌اند که ۸۰ ذراع بوده چرا که این اندازه است که می‌تواند همه کوه‌ها و خشکی‌های کره زمین را در بر بگیرد.

جستارهای وابسته

• سوره نوح
• نوح (پیامبر)
• کشتی نوح
• پسر نوح

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع