آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن (کتاب)

آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن

اطلاعات کتاب
نویسنده	محمدجواد بن‎ حسن بلاغی نجفی
موضوع	تفسیر قرآن تا آیه ۵۷ سوره نساء
سبک	برمبنای روایات
زبان	عربی
مجموعه	۱ جلد

آلاءُ الرَّحمن ‎فی ‎تَفْسیر الْقُرآن، تفسیر قرآن کریم به زبان عربی مشتمل بر تفسیر سوره‌های حمد، بقره، آل‌عمران و همچنین سوره نساء تا آیه ۵۷ است. نویسنده این تفسیر محمدجواد بلاغی (۱۲۸۲-۱۳۵۲ق)، مفسر، فقیه و متکلم امامی قرن ۱۴ هجری قمری است. به گفته سید محمدعلی ایازی جلد نخست این تفسیر در زمان حیات مولف در نجف در سال ۱۳۵۰ق به چاپرسید و جلد دوم آن به جهت مرگ مولف در اثناء تالیف به صورت ناقص در سال ۱۳۵۵ق چاپ شد.

مؤلف

مقالهٔ اصلی: محمد جواد بلاغی

محمد جواد بن حسن بلاغی نجفی ربعی، (۱۲۸۲-۱۳۵۲ق) مفسر، فقیه و متکلم شیعه قرن ۱۴ قمری. بلاغی نزد میرزا محمدتقی شیرازی و آخوند خراسانی شاگردی کرد و خود شاگردان بسیاری تربیت نمود. از مهم‌ترین شاگردان او می‎‌توان به سید شهاب الدین مرعشی نجفی، سید ابوالقاسم خوئی، سید محمدهادی میلانی و اشاره کرد.

بلاغی از علمای مجاهد عراق بود و در نهضت استقلال عراق شرکت کرد. وی آثار بسیاری در موضوعات گوناگون نگاشت از جمله این آثار . از او اشعاری در ثنای اهل بیت به جامانده است. بلاغی به جهت پاسخ به شبهات بین ادیانی علاوه بر زبان عربی که زبان مادری او بود به زبان‌های فارسی، انگلیسی و عبری مسلط بود. وی سرانجام در سال ۱۳۵۲ق درگذشت و در حرم امام علی(ع) دفن شد.

انگیزه و روش نگارش

به نقل از دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بلاغی در نامه‌‎ای به شاگرد خود، میرزا محمدعلی اردوبادی، انگیزه نگارش این تفسیر را کمبود برخی معارف شیعی در تفاسیر مهم شیعه و بیان نشدن مزایای قرآن نسبت به سایر کتب آسمانی در آنها می‌داند.

مؤلف آلاء الرحمن از بحث‌های خشک علمی، لغوی، منطقی، فلسفی و کلامی پرهیز کرده است، ولی گاهی، با بهره‌گیری از روش ترکیبی در زمینه‌‎های گوناگون، از فلسفه، لغت و روایات برای تبیین یک مفهوم استفاده کرده است. به گفته ایازی روش مفسر تحلیلی استدلالی و بااستفاده از روایات اهل بیت است.

ساختار کتاب و محتوا

تفسیر آلاء الرحمن به علت اینکه در سالهای اخر عمر بلاغی نگاشته شده است ناتمام مانده و صرفا شامل سه سوره فاتحه، بقره، آل عمران، ۵۷ آیه ابتدایی سوره نساء و آیه ۶ سوره مائده است. اولین چاپ این تفسیر به صورت دو جلد در یک مجلد، سال ۱۳۵۱ق در شهر صیدا کشور لبنان منتشر شده است.

• جلد اول: شامل تفسیر سوره های حمد، بقره و آل‌عمران است. در ابتدای این جلد او با ذکر مقدمه‌ای که دارای چهار فصل و یک خاتمه است به بیان امور زیر پرداخته:
  1. فصل اول اعجاز و مانند ناپذیری قرآن: بلاغی معتقد است معجزه کاری است خارج از قدرت بشر و قوانین علمی و آموزشی که فرد آن را برای اثبات ادعای نبوت خود می‌آورد. او با ذکر برخی وجوه اعجازی قرآن ازجمله اعجاز تاریخی، اعجاز در استدلال و اعجاز در قانونگذاری عادلانه قرآن را متفاوت و برتر از سایر معجزات برمیشمارد.
  2. فصل دوم توحید مصاحف: بلاغی در این فصل به مسئله گردآوری و یکی‌کردن مصحف‌ها در زمان خلفای سه‌گانه اشاره میکند. او همچنین مسئله تحریف قرآن نسبت به زیادی یا نقصان را نمی‌پذیرد و قرآن کنونی را همان قرآن نازل شده بر پیامبر میداند. بلاغی کلام محدث نوری مبنی بر تحریف نقصانی قرآن را مردود و مستند به روایات ضعیف و غیرقابل اعتنا دانسته است.
  3. فصل سوم باعنوان قرائت قرآن: بلاغی در این فصل بابیان پیوستگی ماده و صورت قرآن، قرائت های مشهور را منافی با این مسئله نمی‌داند. او قرائتهای غیر مشهور قرآن را دارای اشکالاتی چون ضعف سند، تناقض با قرائات مشهور و خبر واحد غیر عادل بودن این قرائات است.
  4. فصل چهارم تفسیر قرآن: بلاغی این فصل را به گفتارهایی در مورد ویژگی‌های زبان عربی گذرانده است. او در دو گفتار نخست به تاثیر و نقش آشنایی کامل و تدبر در الفاظ قرآن در تفسیر پرداخته است. بلاغی می‌گوید با گسترش اسلام فهم زبان قرآن نیز مخلوط به کژتابی‌هایی شده است که لغت‌دانانی چون جوهری و ادیبانی چون زمخشری نیز در آن دچار لغزش هستند. او باور دارد در تفسیر تقلید از لغت‌دانان و ادیبان صحیح نیست و مفسر باید با ممارست در زبان عربی و تدبر، معنای مناسب مفردات و نقشها را دریابد. گفتار سوم او مربوط به تطبیق غلط مصادیق بر عناوین کلی قرآن است. او معتقد است باید یا به اجماع علما بر مصادیق منصوص تکیه کرد یا به اهل بیت(ع) که طبق روایات شیعه و سنی در حدیث ثقلین مورد ستایش واقع شده اند. بلاغی در گفتار چهارم معتقد است با توجه به قرآن جایگاه اصلی ادراک دل است نه مغز.

• جلد دوم شامل تفسیر سوره نساء تا بخش کوچکی از آیه ۵۷ است. پایان جزء دوم، به تفسیر آیه ۶ سوره مائده اختصاص دارد. بلاغی در ذیل آیه ۴۳ سوره نساء که مباحث مربوط به تیمم را بیان کرده در پایان بحث نوشته است:«و للكلام في التيمم تتمة تأتي ان شاء الله في آية المائدة» باقی مانده مباحث در آیه ۶ سوره مائده گفته خواهد شد. به همین جهت وقتی در سوره نساء آیه ۵۷ (لَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ) به مناسبت روایتی از امام صادق(ع) درباره زنان بهشتی و پاک بودنشان از هر ناپاکی و حدث اکبر و حدث اصغر، تفسیر آیه ۵۷ سوره نساء را رها کرده و بحث تفسیری آیه ۶ سوره مائده را که قبلاً هم وعده‌اش را داده بود در چندین صفحه مطرح می‌کند.