تفسیر جوامع الجامع (کتاب)

تفسیر جوامع الجامع، از تفسیرهای شیعی قرآن کریم، اثر فضل بن حسن طبرسی (قرن ۶ قمری) که دارای حجمی بیشتر از الکافی الشافی و کم‌تر از مجمع البیان (دو اثر دیگر همین مؤلف) است.

جوامع الجامع

اطلاعات کتاب
نویسنده	فضل بن حسن طبرسی
موضوع	تفسیر
زبان	عربی
مجموعه	۴ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	انتشارات دانشگاه تهران
تاریخ نشر	۱۳۴۷ش

طبرسی در این تفسیر از تفسیر کشّاف زمخشری و مجمع البیان استفاده کرده است.

انتشارات دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۷ این کتاب را با تصحیح ابوالقاسم گرجی چاپ کرده است.

ترجمۀ کاملی نیز از این تفسیر بر مبنای چاپ گرجی توسط گروه ترجمۀ عربی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در مشهد در ۶ مجلد انجام شده است.

معرفی

علم تفسیر

تفسیرهای مهم
شیعی	تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان
سنی	تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی)
گرایش‌های تفسیری
تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی
روش‌های تفسیری
تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی
شیوه‌های نگارش تفسیر
تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی
اصطلاحات علم تفسیر
اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی

جوامع الجامع، کتابی تفسیری از امین الاسلام فضل بن حسن بن فضل طبرسی است. این تفسیر از تفسیر مجمع البیان کم‌حجم‌تر و از تفسیر الکافی الشافی حجیم‌تر است. طبرسی این کتاب را با درخواست فرزند خود حسن بن فضل پس از دو کتاب مذکور تألیف و مطالب آن را از آن دو گلچین کرده است. وی در ۱۸ صفر ۵۴۲ تألیف آن را آغاز کرد و در ۲۴ محرم ۵۴۳ آن را به انجام رساند.

در بیشتر نسخه‌های کتاب، نام آن جوامع الجامع ضبط شده است؛ ولی مجلسی نام آن را «جامع الجوامع» آورده است. افندی در دو نقل، نام کتاب را «جامع الجوامع» آورده؛ ولی خود تصریح کرده که نام صحیح آن «جوامع الجامع» است.

استفاده از دیگر تفاسیر

طبرسی در این تفسیر از تفسیر خود، مجمع البیان و تفسیر کشّاف زمخشری بهره برده است؛ گاه مطالبی نقل کرده و بیان کرده است که تفصیل آن در مجمع البیان وجود دارد. مانند تفسیر آیات ۵۵ و ۵۶ سوره مائده که‌شأن نزول آیات را به اختصار در جوامع الجامع آورده و برای تفصیل آن به مجمع البیان ارجاع داده است. وی در مباحث ادبی نیز به کشّاف زمخشری ارجاع داده است. مانند ترکیب نحوی آیۀ ۶ سوره بقره. ولی در موارد متعددی آراء زمخشری را نقد و ردّ کرده است؛ مثلاً در تفسیر آیۀ ۶ سوره مائده پس از نقل قول زمخشری، آن را رد کرده است.

مؤلف

مقالهٔ اصلی: فضل بن حسن طبرسی

ابوعلی فضل بن حسن بن فضل طبرسی ملقّب به امین الاسلام، مفسّر، محدّث، فقیه، متکلّم، ادیب، لغوی و ریاضی‌دان و از عالمان بنام شیعی در قرن ششم هجری است.

در آوانگاری شهرت طبرسی اختلاف شده است، برخی او را طَبَرسی خوانده‌اند، به دعوی آنکه نسبت به طبرستان می‌برد. میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء و محمدباقر خوانساری در روضات الجنات بر این اصرار دارند.

بسیاری نیز گفته‌اند نسبت به طبرستان، طبری یا طبرانی یا طبرستانی خواهد بود و نه طبرسی، بلکه نام دقیق مؤلف مجمع البیان، طَبْرِسی است که عربی گردانیدهٌ تَفرِشی است و تفرشی منسوب به شهری در نزدیکی قم و اراک است که شیخ ما بدانجا انتساب دارد.

رویکرد طبرسی در تفسیر جوامع الجامع

تفسیر جوامع الجامع با اینکه از نظر حجم نسبت به دو کتاب دیگر طبرسی متوسط است، تمام مباحث لازم را برای تفسیر آیات به اختصار داراست: مباحث لغوی، صرفی، نحوی، بلاغی، اختلاف قرائات، مباحث کلامی و اعتقادی، فقهی و... البته گاه این اختصار، به گفتۀ زنده‌یاد استاد گرجی در مقدمۀ تصحیح موجب تعقید و یا اخلال لفظی و معنوی شده است، ولی من حیث المجموع طبرسی توانسته است به خوبی از عهدۀ تفسیر آیات و حذف مطالب غیر ضرور برآید. مثلاً:

• در تفسیر آیه ۸۱ سوره نساء، وَيَقُولُونَ طَاعَةٌ فَإِذَا بَرَ‌زُوا مِنْ عِندِكَ بَيَّتَ طَائِفَةٌ مِّنْهُمْ غَيْرَ‌ الَّذِي تَقُولُ ۖ وَاللَّـهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ^{[نساء–۸۱]} در معنای واژۀ «تبییت» می‌گوید: این واژه یا از «بیتوته» است؛ زیرا تدبیری است که شبانه صورت می‌پذیرد یا از «بیت» شعر اخذ شده است؛ زیرا شاعر دربارۀ بیت می‌اندیشد و آن را مرتب می‌گرداند.
• در تفسیر آیه ۸۵ سوره بقره به اختلاف قرائت‌ها توجه کرده و گفته است که برخی «أساری» را در آیه «أسری» و «تفادوهم» را «تفدوهم» قرائت کرده‌اند و با توجه به این اختلاف قرائت‌ها معنای آیه را تبیین کرده است.

استفاده از اشعار و امثال

اشعار و امثال نیز جایگاه ویژه‌ای در جوامع الجامع دارند. در پایان هریک از مجلدات چهارگانه بخشی از فهرست‌های کتاب راجع به اشعار و امثال است.

اشعار در مباحث لغوی، نحوی، بلاغی و شرح مفاهیم آیات به‌کار رفته‌اند.

تبیین مباحث کلامی

رویکرد دیگر طبرسی در جوامع الجامع تبیین مباحث کلامی شیعه است. مثلاً:

• در تفسیر آیه ۴۳ سوره توبه عَفَا اللَّـهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ^{[توبه–۴۳]} پس از نقل قول زمخشری در الکشّاف که گفته است این آیه کنایه از گناهی است که پیامبر اکرم(ص) مرتکب شده است، می‌گوید که پیامبر اسلام که سید انبیاء و بهترین زادۀ حواست از نسبت گناه مبرّا و مقام او بسی والاست. در این آیه عفو پیش از عتاب است هرچند جایز است که پروردگار، پیامبران را به جهت ترک اولی سرزنش کند.
• در تفسیر آیه ۳ سوره مائده الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَ‌ضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا^{[مائده–۳]} به صراحت اعلام می‌کند که مراد از اتمام نعمت، ولایت حضرت علی(ع) است و با استناد به روایتی از امام باقر و امام صادق(ع) اظهار می‌دارد که این آیه در غدیر خم و در حجة الوداع نازل شد و پیامبر در آن روز حضرت علی(ع) را به عنوان جانشین بلافصل خود

منصوب فرمود.

نگاهی به محتوا

نخستین مطلب کتاب درباره تعداد آیات سوره حمد است که بدون اختلاف هفت آیه است با این توضیح که مکیان و کوفیان (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ) را یک آیه از سوره حمد دانسته‌اند و غیر اینان (صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ) را آیه مستقلی دانسته‌اند. نخستین روایت کتاب از ابن عباس است که گفته هر کس (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ) را ترک کند ۱۱۴ آیه قرآن را ترک کرده است. آخرین مطلب این تفسیر روایتی از امام صادق(ع) است که فرمود: هرگاه قل أعوذ برب الفلق را قرائت کردی در دلت بگو: «أعوذ برب الفلق» و هرگاه (قل أعوذ برب الناس) را تلاوت کردی در دلت بگو: «أعوذ برب الناس».

چاپ‌های تفسیر جوامع الجامع

چاپ سنگی

چاپ سنگی این کتاب برای نخستین بار در سال ۱۳۲۱ق با اشراف جمعی از فضلای قم در تهران انتشار یافت. دیگر چاپ سنگی این کتاب به شکل افست در ماه رجب سال ۱۳۷۹ق در تبریز با مقدمۀ سید محمدعلی قاضی طباطبائی صورت پذیرفت که در آن از زندگانی و آثار طبرسی سخن به میان آمده است. پانوشت‌هایی نیز در ذیل صفحات این چاپ موجود است.

تصحیح تهران

نخستین چاپ تحقیقی کتاب در اسفند سال ۱۳۴۷ از سوی انتشارات دانشگاه تهران با مقدمه و تحقیق ابوالقاسم گرجی(م ۱۳۸۹ش) به انجام رسید. گرجی در مقدمۀ ۳۲ صفحه‌ای خود، دربارۀ زندگانی و آثار طبرسی و برخی ویژگی‌های جوامع الجامع سخن گفته است و نسخه‌هایی را که در چاپ بدان‌ها مراجعه داشته، معرفی کرده و در پایان، کیفیت تصحیح کتاب را بیان کرده است. مجلد دوم جوامع الجامع در سال ۱۳۵۹ش و مجلد سوم در سال ۱۳۷۱ش توسط انتشارات دانشگاه تهران با تصحیح ابوالقاسم گرجی به چاپ رسید. در سال ۱۳۷۷ این ۳ مجلد با همکاری دانشگاه تهران و انتشارات سمت تجدید چاپ شد. مجلد چهارم و پایانی آن نیز در سال ۱۳۷۸ با تصحیح گرجی و با همکاری دو انتشارات مذکور از چاپ خارج شد.

امتیازات این تصحیح

آوردن شکل و اعراب کلمات در بخش اعظم کتاب، پانوشت‌های توضیحی و ذکر نسخه بدل‌ها، غلط‌های چاپی اندک و فهرست‌های کارآمد از مزایای چاپ گرجی است.

تصحیح بیروت

چاپ دیگری نیز از تفسیر جوامع الجامع در سال ۱۴۰۵ق / ۱۹۸۵م توسط دارالأضواء بیروت با تصحیح آقای کامل سلیمان در ۲ مجلد منتشر شد. پانوشت‌های این چاپ در حد معانی واژاگان و ذکر نشانی آیات است و پانوشت‌های تفصیلی و توضیحی در آن به‌چشم نمی‌خورد و کتاب بدون مقدمۀ تحقیق و فهرست‌های لازم به چاپ رسیده است.

تصحیح قم

چاپ دیگری نیز از تفسیر جوامع الجامع با تحقیق مؤسسه نشر اسلامی در سال ۱۴۱۸ق در قم انتشار یافت. مزیت این چاپ نسبت به چاپ گرجی، یافتن منابع اقوال طبرسی و ذکر آن‌ها در پانوشت و توضیح دربارۀ اعلام متن در پانویس است.

ترجمه

ترجمۀ کاملی نیز از این تفسیر بر مبنای چاپ گرجی توسط گروه ترجمۀ عربی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در مشهد در ۶ مجلد انجام شد. مجلد نخست آن در سال ۱۳۷۴ش و مجلد ششم آن در سال ۱۳۷۷ش به چاپ رسید.

منابع

• آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء.
• طبرسی، فضل بن حسن جوامع الجامع، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، موسسه نشر اسلامي، ۱۴۱۸ق.
• قربانی زرین، باقر، «تبیین رویکرد طبرسی در تفسیر جوامع الجامع»، پژوهش دینی، پاییز و زمستان ۱۳۹۰، شماره ۲۳.
• پایگاه مرکز فرهنگ و معارف قرآن