محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن (۱۰۰-۱۴۵ق) ملقب به نفس زکیه از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و نخستین قیام‌کننده علوی علیه خلافت بنی عباس است.او برادر ادریس بن عبدالله مؤسس حکومت ادریسیان است.
| نخستین قیام‌کننده علوی علیه خلافت عباسی | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| لقب/کنیه | نفس زکیه |
| خویشاوندان سرشناس | عبدالله بن حسن مثنی یا عبدالله محض(پدر) |
| زادروز | سال ۱۰۰ قمری |
| وفات | ۱۴ رمضان سال ۱۴۵ق، کشته شده به دست حمید بن قُحطبه در مدینه |
| محل دفن | قبرستان بقیع |
| اطلاعات دیگر | |
| فعالیت‌ها | قیام علیه منصور عباسی |
| مرتبط | ادعای مهدویت برای وی قبل از قیام و مخالفت امام صادق(ع) با این جریان • ظهور فرقه محمدیه بعد از وی، توسط پیروانش |
پدر وی عبدالله محض با نسبت دادن لقب مهدی به او، مردم را به بیعت با وی دعوت کرد. بنی عباس در ابتدا با وی بیعت کردند؛ اما پس از سقوط امویان، قدرت را به دست گرفته، با نفس زکیه مخالفت کردند. نفس زکیه علیه منصور عباسی قیام کرد ولی به‌همراه بسیاری از طرفدارانش کشته شد. امام صادق(ع) با بیعت با نفس زکیه به‌عنوان اینکه او مهدی است، مخالف بود. مالک بن انس و ابوحنیفه معتقد بودند او برای امامت سزاوارتر از منصور عباسی است.
تولد و نسب
ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن ملقب به نفس زکیه، در سال ۱۰۰ قمری به دنیا آمد. پدرش عبدالله فرزند حسن مثنی و نوه امام حسن مجتبی(ع) است. مادرش هند، دختر ابی عبیدة بن عبدالله بن زمعه است. او برادر ادریس بن عبدالله، بنیان‌گذار دودمان ادریسیان است[۱] به دلیل آنکه در تمام سلسله والدینش کنیز وجود نداشت و سلسله مادران وی همه از قریش بودند به او لقب صریح قریش دادند.[۲]
دلیل ملقب شدن او به نفس زکیه را به دلیل زهد و ورع او دانسته‌اند.[۳]
بیعت با محمد بن عبدالله
پس از قیام یحیی بن زید و شهادت وی، طرفداران تفکر قیام به سیف و به‌طور‌کلی علویان و غیر آن‌ها به سوی محمد بن عبدالله نفس زکیه شتافتند. عبدالله بن حسن، پدر نفس زکیه معروف به عبدالله محض در حدود سال ۱۲۶ق در منطقه ابواء نزدیک مدینه از خویشان و پیروان خود دعوت کرد تا با پسرش به‌عنوان مهدی اهل بیت بیعت کنند و بسیاری بیعت او را پذیرفتند.[۴] برخی از محققان معتقدند دلایلی چون تطبیق نام و نسب و شباهت ظاهری محمد بن عبدالله با روایات مهدوی پیامبر(ص) در مهدی‌انگاری نفس زکیه نقش داشت؛[۵] چنان‌که همسان‌سازی حوادث رخ داده در آن عصر با روایات نشانه‌های ظهور، توسط طرفداران محمد، نیز بی‌تأثیر نبود.[۶]
طبق برخی گزارش‌ها سه برادر عباسی ابراهیم، سفّاح و منصور[۷] و براساس گزارش‌های دیگر تنها منصور عباسی با نفس زکیه بیعت کردند.[۸] گفته شده مالک بن انس و ابوحنیفه امامت محمد نفس زکیه را به دلیل تَقُدّم بیعت با او از امامت منصور عباسی صحیح‌تر می‌دانستند.[۹]
موضع امام صادق(ع)
تنها مخالفتی که در واقعه بیعت ابواء صورت گرفت، از سوی امام صادق(ع) بود. بر اساس برخی گزارش‌ها مخالفت امام صادق(ع) به دلیل نسبت‌دادن لقب مهدی اهل بیت(ع) به محمد بن عبدالله بود؛ چراکه ایشان معتقد بود اکنون وقت ظهور مهدی نیست و محمد بن عبدالله به‌هیچ عنوان مهدی که پیامبر(ص) بشارت آن را داده، نیست.[۱۰]
دلیل دیگر مخالفت امام صادق(ع) آن بود که ایشان می‌دانست بنی العباس که برای بیعت با محمد بن عبدالله نفس زکیه آمده بودند، بیعت خود را با وی خواهند شکست و هدف آن‌ها از نزدیک شدن به علویان، فراهم کردن زمینه برای رسیدن خود به قدرت بود.[۱۱]
عده‌ای از نویسندگان علاوه بر دلیل نخست معتقدند امام صادق(ع) همچون پدر خود، امام محمد باقر(ع)، با هر نوع قیام و خروج مخالف بوده و رویکرد تشیع فرهنگی را دنبال می‌کرده است[۱۲] برخلاف زیدیان و دیگر علویان که بر اساس دیدگاه تشیع سیاسی رفتار می‌کردند.
البته برخی گزارش‌ها بیعت نکردن امام صادق(ع) را فقط به سبب معرفی محمد بن عبدالله به‌عنوان مهدی امت دانسته‌اند و ایشان با قیام محمد بن عبدالله به عنوانی اقدامی علیه ظلم و ستم و در راستای امر به معروف و نهی از منکر مخالف نبوده است.[۱۳] به هر روی با مخالفت امام صادق(ع) برخورد شایسته‌ای صورت نگرفت و ایشان از سوی عبدالله محض؛ پدر محمد، متهم به حسد شد.[۱۴]
قیام نفس زکیه
محمد بن عبدالله نفس زکیه در سال ۱۴۵ق در مدینه بر ضد منصور عباسی قیام کرد.[۱۵] فقها و محدثان مدینه با اینکه برخی از آن‌ها شیعه نبودند، اما به سبب برتر دانستن محمد بن عبدالله بر منصور، تخلف از نفس زکیه را جایز ندانسته، بیعت با منصور از روی اکراه را باطل شمردند.[۱۶]
با لشکرکشی عباسیان به مدینه و محاصره این شهر، بسیاری از مردم به سبب ترس از ادامه محاصره و قحطی از دور محمد بن عبدالله پراکنده شدند.[۱۷]
درگذشت
سرانجام با ورود عباسیان به داخل شهر، جنگ تن به تن درگرفت و محمد بن عبدالله به دست حمید بن قُحطبه در منطقه «احجار الزیت» مدینه کشته شد.[۱۸] بعد از کشته‌شدن، سرش را از بدنش جدا کرده و در شهرهای مختلف گرداندند و بدن وی را در بقیع دفن کردند.[۱۹]
ظهور فرقه محمدیه
برخی نویسندگان ملل و نحل نوشته اند: پس از کشته شدن نفس زکیه، مغیرة بن سعید عجلی (موسس فرقه غالی مغیریه)[۲۰] و طرفدارانش مدعی شدند، نفس زکیه نمرده است؛ بلکه در کوه حاجر در منطقه نجد در غیبت به سرمی برد و ظهور خواهد کرد. این گروه به محمدیه مشهور بوده و معتقد بودند نفس زکیه مهدی موعود است.[۲۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ سلاوی، شهاب الدين، الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، تحقق: جعفر الناصری/ محمد الناصری، دار الكتاب - الدار البيضاء، ج۱، ص۲۰۷.
- ↑ فرمانیان و موسوی‌نژاد، زیدیه تاریخ و عقاید، ۱۳۸۹ش، ص۳۶.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۹۵.
- ↑ ابن طباطبا، الفخری فی الاداب السلطانیه، ۱۴۱۸ق، ص۱۲۰.
- ↑ برادران و گل‌پور سوته، «مهدی‌باوری و مؤلفه‌های آن در میان زیدیان مقارن با ظهور نفس زکیه»،ص۱۲۲-۱۲۶.
- ↑ برادران و گل‌پور سوته، «مهدی‌باوری و مؤلفه‌های آن در میان زیدیان مقارن با ظهور نفس زکیه»، ص۱۲۶-۱۲۷.
- ↑ ابو الفرج الاصفهانی، مقاتل الطالبیین، دار المعرفه، ص۲۵۶.
- ↑ ابن طباطبا، الفخری فی الاداب السلطانیه، ۱۴۱۸ق، ص۱۱۹؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۱۳۵۹ش، ص۳۱۳.
- ↑ ابن خلدون، تاریخ إبن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۶؛ سلاوی، الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، دار الكتاب - الدار البيضاء، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ ابو الفرج الاصفهانی، مقاتل الطالبیین، دار المعرفه، ص۲۳۳ و ۲۵۴-۲۵۷؛ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری، ۱۳۶۹ش، ص۳۷.
- ↑ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، ۱۳۹۱ش، ص۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ فرمانیان، موسوی نژاد، زیدیه؛ تاریخ و عقاید، ۱۳۸۹ش، ص۳۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۷، ص۲۷۸
- ↑ ابو الفرج الاصفهانی، مقاتل الطالبیین، دار المعرفه، ص۲۲۵.
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۳۷۸.
- ↑ ابو الفرج الاصفهانی، مقاتل الطالبیین، دار المعرفه، ص۲۳۸، ۲۳۹ و ۲۵۱.
- ↑ فرمانیان و موسوی‌نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۸۹ش، ص۳۸.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، مکتبة الخیاط، ج۷، ص۵۸۹ و ۵۹۰.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۸۹ش، ص۳۸.
- ↑ رک: صفری فروشانی، غالیان، کاوشی در جریانها و برآیندها، ۱۳۸۸ش ص۹۳ـ۹۶.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ۱۹۷۷م، ص۴۲.
منابع
- ابن طباطبا، معروف به ابنطقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیة، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار القلم العربی، ۱۴۱۸ق.
- ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ ششم، ۱۹۹۲م.
- ابو الفرج الاصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، به کوشش سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- برادران، رضا و محمد صادق گل‌پور سوته، «مهدی‌باوری و مؤلفه‌های آن در میان زیدیان مقارن با ظهور نفس زکیه»، مجله تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شماره ۲۶، بهار ۱۳۹۶ش.
- بغدادی، عبدالقاهر بن محمد بن عبدالله، الفرق بین الفرق، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، ۱۹۷۷م.
- جعفری، حسین‌محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمدتقی آیت‌اللهی (شیرازی)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۵۹ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم ۱۳۶۹ش.
- حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ نهم، ۱۳۷۶ش.
- سلاوی، شهاب الدين، الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی، تحقق: جعفر الناصری/ محمد الناصری، بی‌جا، دار الكتاب - الدار البيضاء، بی‌تا.
- صفری فروشانی، نعمت الله، غالیان، کاوشی در جریانها و برآیندها تا پایان سده سوم، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، مکتبة الخیاط، بی‌تا.
- فرمانیان، مهدی و موسوی نژاد، سید علی، زیدیه؛ تاریخ و عقاید، قم، نشر ادیان، ۱۳۸۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، قم، دارالهجره، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مطهری، مرتضی، سیری در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۱ش.