مهدی سودانی (۱۸۴۴-۱۸۸۵م/۱۲۲۳-۱۲۶۴ش) از مدعیان مهدویت در کشور سودان در سال‌های ۱۸۸۱ تا ۱۸۸۵م بود. گفته شده وی برای مبارزه با ظلم و استعمار و تشکیل دولت اسلامی قیام کرد و ادعای مهدویت نمود. او با شکست نیروهای مصر و انگلیس بر مناطقی از سودان دست یافت و حکومت خود به نام «جنبش مهدی» را در سال ۱۸۸۵م پایه‌گذاری نمود. جنبش مهدی سیزده سال پس از مرگ سودانی ادامه داشت و در سال ۱۸۹۸م (۱۲۷۷ش) توسط انگلیسی‌ها از بین رفت. افکار و اندیشه‌های سودانی در بین مردم سودان باقی ماند و احزابی سیاسی بر اساس تفکرات وی به‌وجود آمد که در استقلال سودان تأثیرگذار بودند. محل دفن مهدی سودانی به قُبة‌المهدی مشهور است.
| رهبر جنبش المهدی در سودان | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | محمد احمد بن عبدالله |
| لقب | مهدی سودانی |
| زادروز | ۱۲ اوت سال ۱۸۴۴م |
| شهر تولد | جزیره‌ای از توابع شهر دُنقُله |
| کشور تولد | سودان |
| تاریخ درگذشت | ۱۸۸۵م مصادف با ۴ رمضان ۱۳۰۲ق |
| شهر درگذشت | اُم‌ِّدُرْمان |
| کشور درگذشت | سودان |
| آرامگاه | قُبة المهدی در شهر اُم‌ِّدُرْمان |
| دین | اسلام |
| اطلاعات سیاسی | |
| مناصب | رهبر جنبش |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| اساتید | شیخ عبدالله خوجالی، شیخ امین السوایلی، شیخ محمد شریف و سید جمال‌الدین اسدآبادی |
زندگی‌نامه
محمد احمد بن عبدالله، مشهور به مهدی سودانی از مدعیان مهدویت، منسوب به خاندانی از سادات است که به «شریف» شهرت دارند. این خاندان سلسله خود را از نسل امام حسن مجتبی(ع) می‌دانستند.[۱] مهدی سودانی در ۱۲ اوت سال ۱۸۴۴م در جزیره‌ای از توابع شهر دُنقُله در کشور سودان به دنیا آمد.[۲] وی از نوجوانی برای تحصیل به خارطوم (پایتخت و دومین شهر بزرگ کشور سودان) رفت[۳] و نزد معلمان سودانی مانند شیخ عبدالله خوجالی، شیخ امین السوایلی و شیخ محمد شریف شاگردی کرد.[۴] سودانی توسط شیخ محمد شریف، به طريقه سَمانیه پیوست[۵] که از فرقه‌های تصوف در سودان است.[۶] سودانی سپس به مصر سفر کرد و با سید جمال‌الدین اسدآبادی، عالم و مبلغ اندیشه اتحاد اسلامی (درگذشتهٔ ۱۲۷۵ش) آشنا شد. وی چهار سال نزد او شاگردی کرد.[۷]
رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه گفته است که مهدی سودانی با زهد، عبادت و گاه با کراماتی که از خود نشان می‌داد، مردم را مجذوب خود کرد و مشهور شد، و شاگردانی نیز تربیت نمود.[۸]
ادعای مهدویت و قیام علیه حکومت سودان
مهدی سودانی در سال ۱۸۸۱م با ارسال نامه‌هایی به اعیان سودان، قیام خود را از میان مردم محروم و مسلمان اقوام بربر آغاز کرد. وی خود را مهدی موعود نامید.[۹] جنبش سودانی بعد از بیعت با فقیهان و رؤسای قبائل در عمل آغاز شد.[۱۰] قیام او در شرایطی ایجاد شد که مردم سودان از سال ۱۸۲۰م زیر سلطه پادشاهان تُرک و حکومت مصر (نائب‌الحکومه دولت عثمانی) قرار داشتند[۱۱] و سپس تحت تسلط اروپاییان قرار گرفتند.[۱۲] زمینه‌های شکل‌گیری قیام مردمی علیه حکومت چنین بیان شده است: خرید و فروش مردم سودان به‌عنوان برده، زد و بند حکومت با برخی طوایف محلی، مالیات سنگینی که به اجبار از مردم گرفته می‌شد و ظلم و ستم حکومت.[۱۳]
قیام وی، نوعی قیام علیه غرب و هم‌پیمانانش،[۱۴] و نیز ادعای مهدویت او برخاسته از شرایط اجتماعی ناشی از فقر، ظلم و فساد ارزیابی شده است.[۱۵] با این حال گفته شده است که او اساساً شیعه نبوده و ادعای مهدویت وی متأثر از تصوف بوده است.[۱۶] سید جمال‌الدین اسدآبادی با اینکه عقیده داشت مهدی سودانی همان مهدی موعود نیست، ولی به‌سبب رویکرد ضدانگلیسی سودانی، از نهضت وی حمایت کرد.[۱۷]
اهداف قیام
گفته شده است مهدی سودانی برای قیام خود اهدافی را تعیین کرده بود و مردم را برای برآورده شدن این خواسته‌ها به قیام فراخواند:
- تشکیل حکومت اسلامی بر مبنای قرآن و سنت[۱۸]
- بازگشت به اصول اولیه اسلام[۱۹]
- جلوگیری از چپاولگری مصریان، اروپاییان و فرمانروایان محلی و بیرون راندن اشغالگران از این کشور.[۲۰]
- رفع ظلم و ستم و خاتمه دادن به نابسامانی‌های داخلی
- برقراری برابری و عدالت اجتماعی.[۲۱]
جنگ‌ها
ادعای مهدویت مهدی سودانی حساسیت حکومت سودان را برانگیخت و همین امر سبب شد وی با نیروهای دولتی مصر و انگلیس وارد جنگ شود.[۲۲] او پس از کسب پیروزی در این نبردها در خلال سال‌های ۱۸۸۲ تا ۱۸۸۳م، حملات جنبش را به سراسر سودان توسعه داد[۲۳] به‌طوری‌که نیروهای وی لشکر هفت هزار نفری دولت را شکست داد و شهر العُبید را تصرف کردند.[۲۴]
محمد احمد در ژانویه ۱۸۸۵م (زمستان ۱۲۶۴ش) با شکست ارتش انگلیس و قتل حاکم بریتانیایی سودان، خارطوم را تصرف کرد و حکومت خود را در شهر اُم‌ِّدُرْمان پایه‌گذاری نمود.[۲۵]
سرانجام قیام
مهدی سودانی در سال ۱۸۸۵م (۴ رمضان ۱۳۰۲ق) بر اثر بیماری از دنیا رفت. جسدش را در منزلش دفن کردند که بعدها به قبة‌‌المهدی مشهور شد.[۲۶] نهضت سودانی توسط جانشینش عبدالله التعایشی استمرار یافت و او توانست به مدت ۱۳ سال حکومت کند.[۲۷]
در ۱۸۹۸م (۱۲۷۷ش) انگلیسی‌ها با فتح شهر ام‌درمان، دولت التعایشی را ساقط کردند.[۲۸] با این حال گفته شده است که افکار و اندیشه‌های مهدی سودانی تحت‌عنوان «جنبش مهدی» در میان مردم سودان باقی ماند تا اینکه همین امر موجب قیام یکی از پیروان این جنبش به نام محمد المهدی در اوایل قرن بیستم شد.[۲۹]
محمد المهدی، اولین عالم دینی است که نهضت خود را با پیروی از جنبش «مهدی سودانی» آغاز نمود. پس از او پسرش «عبدالرحمن المهدی» در ۱۹۴۴م (۱۳۲۳ش) «حزب امت» را پایه‌گذاری کرد. این حزب در به دست آوردن استقلال سودان (۱۹۵۶م/۱۳۳۵ش) سهم مهمی بر عهده داشت. حزب امت بعد از اعلام استقلال نیز در دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی سودان ایفای نقش نمود.[۳۰]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ هالت، تاریخ سودان پس از اسلام، ۱۳۶۶ش، ص۴۵.
- ↑ دارمستتر، مهدی از صدر اسلام تا قرن یازدهم، ۱۳۱۷ق، ص۶۰؛ زعیم‌الدوله تبریزی، مفتاح باب الأبواب، ۱۳۴۶ق، ص۶۹.
- ↑ فوزی پاشا، تاریخ سودان بین یدی غردون و کتشنر، ۱۳۱۹ق، ص۷۱؛ احمد موسی، الترکیة و المهدیة فی السودان، بی‌تا، ص۴۴.
- ↑ موثقی، جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۷.
- ↑ موثقی، جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۷؛ موحدیان عطار، گونه‌شناسی اندیشه منجی موعود، ۱۳۸۸ش، ص۳۱۱.
- ↑ ابوسلیم، الحرکة الفکریّة فی المهدیّة، ۱۹۸۱م، ج۱، ص۵۵.
- ↑ قربانزاده آهنگری، «جایگاه فرهنگ و متدن ایران در آفریقا»، ص۱۷۷.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۱ش، ص۲۰۵-۲۰۶؛ موحدیان عطار، گونه‌شناسی اندیشه منجی موعود، ۱۳۸۸ش، ص۳۱۱.
- ↑ هالت، تاریخ سودان پس از اسلام، ۱۳۶۶ش، ص۹۶.
- ↑ عتیقی، تاریخ الحرکة الاسلامیة، ۱۹۹۹م، ص۲۰.
- ↑ موثقی، جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۳.
- ↑ لوتسکی، تاریخ عرب در قرون جدید، ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ص۳۷۷.
- ↑ هالت، تاریخ سودان پس از اسلام، ۱۳۶۶ش، ص۸.
- ↑ سید حمید، «خاطرات (مهدی سودانی و اعلان مهدویت (۱۸۴۴-۱۸۸۵م))».
- ↑ موثقی، جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۴ش، ص۲۶۶.
- ↑ سید حمید، «خاطرات (مهدی سودانی و اعلان مهدویت(۱۸۴۴-۱۸۸۵م))».
- ↑ عنایت، سیری در اندیشه سیاسی عرب، ۱۳۵۸ش، ص۱۰۲؛ خسروشاهی، حرکت اسلامی سودان (تاریخ و اهداف، از آغاز تاکنون)، ۱۳۹۰ش، ص۲۲؛ اسدآبادی و عبده، العروة الوثقی، بی‌تا، ص۳۵۷ و ۴۰۱.
- ↑ ابوسلیم، الآثار الکاملة للإمام المهدی، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۱۳۹ و ۱۴۷.
- ↑ شریف القریشی، حیاة الإمام المهدی، ۱۹۹۶م، ص۱۴۰.
- ↑ موثقی، جنبش‌های اسلامی معاصر، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۳؛ لوتسکی، تاریخ عرب در قرون جدید، ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ص۳۷۷؛ سید حمید، «خاطرات (مهدی سودانی و اعلان مهدویت (۱۸۴۴-۱۸۸۵م))».
- ↑ رادولف، اسلام و استعمار، ۱۳۶۵ش، ص۸۸؛ هالت، تاریخ سودان پس از اسلام، ۱۳۶۶ش، ص۸.
- ↑ دارمستتر، مهدی از صدر اسلام تا قرن یازدهم، ۱۳۱۷ش، ص۶۳.
- ↑ «جنبش مهدی سودانی(مهدی دروغین)».
- ↑ هالت، تاریخ سودان پس از اسلام، ۱۳۶۶ش، ص۹۸؛ احمد موسی، الترکیه و المهدیه فی السودان، بی‌تا، ص۴۵-۴۶؛ دارمستتر، مهدی از صدر اسلام تا قرن یازدهم، ۱۳۱۷ش، ص۶۳.
- ↑ «جنبش مهدی سودانی (مهدی دروغین)»؛ مکاوی، البناء اللاجتماعی للمهدیة، ۲۰۰۷م، ص۴۴.
- ↑ سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ۱۳۸۶ق، ج۳، پاورقی ص۶۵۵؛ زعیم‌الدوله تبریزی، مفتاح باب الابواب، ۱۳۴۶ق، ص۷۵؛ شقیر، تاریخ السودان، ۱۹۸۱م، ص۶۰۳.
- ↑ «خاطرات (مهدی سودانی و اعلان مهدویت (۱۸۴۴-۱۸۸۵م))».
- ↑ احمد السایر، السودان من نمیری الی بشیر، ۱۹۹۵م، ص۱۶.
- ↑ سید حمید، «خاطرات (مهدی سودانی و اعلان مهدویت (۱۸۴۴-۱۸۸۵م))»؛ «جنبش مهدی سودانی (مهدی دروغین)».
- ↑ «جنبش مهدی سودانی (مهدی دروغین)».
منابع
- ابوسلیم، محمد ابراهیم، الآثار الکاملة للإمام المهدی، خارطوم، دارجامعة الخرطوم للنشر، ۱۹۹۰م.
- ابوسلیم، محمد ابراهیم، الحرکة الفکریّة فی المهدیّة، ذیل «طریقت»، ج۱، بیروت، دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ۱۹۸۱م.
- احمد السایر، حبیب، السودان من نمیری الی بشیر، خارطوم، دارجامعه الخارطوم للنشر، ۱۹۹۵م.
- احمد موسی، بابکر، الترکیة و المهدیة فی السودان، بی جا، اداره نشر الثقافی، بی‌تا.
- اسدآبادی، سید جمال‌الدین، و محمد عبده، العروة الوثقی، تحقیق سید هادی خسروشاهی، قاهره، بی‌تا.
- جعفریان، رسول، مهدیان دروغین، تهران، نشر علم، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- خسروشاهی، سید هادی، حرکت اسلامی سودان (تاریخ و اهداف، از آغاز تاکنون)، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- دارمستتر، جیمز، مهدی از صدر اسلام تا قرن یازدهم، ترجمه محسن جهانسوز، تهران، کتابفروشی ادب، ۱۳۱۷ق.
- رادولف، پیتر، اسلام و استعمار، ترجمه محمد خرقانی، تهران، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۶۵ش.
- زعیم‌الدوله تبریزی، محمدمهدی، مفتاح باب الأبواب، ترجمه حسن فرید گلپایگانی، تهران، انتشرات فراهانی، ۱۳۴۶ق.
- سپهر، عبدالحسین‌خان، مرآت الوقایع مظفری، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۶ق.
- سید حمید، «خاطرات (مهدی سودانی و اعلان مهدویت (۱۸۴۴-۱۸۸۵م))»، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آوریل ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۱ش.
- شریف القرشی، باقر، حیاة الإمام المهدی، بیروت، ابن‌المؤالف، چاپ اول، ۱۹۹۶م.
- شقیر، نعوم، تاریخ السودان، تحقیق محمد ابراهیم ابوسلم، بیروت، دارالجیل، ۱۹۸۱م.
- عتیقی، عبدالله سلیمان، تاریخ الحرکة الاسلامیة، نشأتها و تطورها: بدأ من محمد بین عبدالوهاب الی یومنا هذا، کویت، مکتبة المنار الاسلامیة، چاپ اول، ۱۹۹۹م.
- عرفان، امیرحسین، «بازخوانی عوامل پیدایش مدعیان دروغین مهدویت و گرایش مردم به آنان»، در فصلنامه انتظار موعود، ش۳۰، ۱۳۸۸ش.
- عنایت، حمید، سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۸ش.
- فوزی پاشا، ابراهیم، تاریخ سودان بین یدی غردون و کتشنر، بی‌جا، اداره جرید المؤید، ۱۳۱۹ق.
- قربانزاده آهنگری، محمد، «جایگاه فرهنگ و تمدن ایران در آفریقا»، در فصلنامه مطالعات دینی، سال دوم، شماره۷، ۱۳۸۰ش.
- کاظمی‌راد، رضا، و احمد مقری، «خاستگاه پیدایش جنبش منجی‌گرایانه مهدی سودانی»، در فصلنامه علمی-ترویجی پژوهش‌های مهدوی، سال چهارم، شماره ۱۵، زمستان ۱۳۹۴.
- لوتسکی، ولادیمیر، تاریخ عرب در قرون جدید، ترجمه پرویز بابایی، تهران، چاپار، ۲۵۳۶ شاهنشاهی.
- مکاوی، هدی، البناء اللاجتماعی للمهدیة، قاهرة، مکتبة مدبولی، چاپ اول، ۲۰۰۷م.
- موثقی، احمد، جنبش‌های اسلامی معاصر، تهران، سمت، چاپ هفتم، ۱۳۸۴ش.
- موحدیان عطار، علی و همکاران، گونه‌شناسی اندیشه منجی موعود، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- هالت، پیتر مالکوم، تاریخ سودان پس از اسلام، ترجمه محمدتقی اکبری، تهران، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- «جنبش مهدی سودانی (مهدی دروغین)»، تاریخ درج مطلب: ۳ اسفند۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۱ش.