عبدالعظیم حسنی

عبدالعظیم حسنی

نمایی از حرم حضرت عبدالعظیم
نام	عبدالعظیم
زادروز	۴ ربیع‌الثانی سال ۱۷۳ق.
زادگاه	مدینه
درگذشت	۱۵ شوال سال سال ۲۵۲ق، برابر با ۱۳ مهر سال ۲۳۵ش
مدفن	ری
لقب(ها)	سیدالکریم، شاه‌عبدالعظیم
پدر	عبدالله
مادر	فاطمه
طول عمر	۷۹ سال
مختصات مدفن	۳۵٫۵۸۶۰۱۲°شمالی ۵۱٫۴۳۵۴۶۳°شرقی / 35.586012; 51.435463
امامزادگان مشهور
عباس بن علی • زینب کبری • فاطمه معصومه • سید محمد • شاهچراغ • سیده نفیسه سایر امامزادگان

عبدالعظیم حسنی (۱۷۳-۲۵۲ق) مشهور به شاه عبدالعظیم و سیدالکریم از سادات حسنی و از راویان حدیث بود. نسب او با چهار واسطه به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد. عبدالعظیم، از اصاحاب امام رضا(ع) و امام جواد(ع) بوده و نقل است که در ایمان خود را بر امام هادی(ع) عرضه داشت. حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری قرار دارد و زیارتگاه شیعیان است. بنا برخی روایات ثواب زیارت قبر او برابر با ثواب زیارت امام حسین(ع) در کربلا است.

زندگی‌نامه

عبدالعظیم حسنی معروف به شاه عبدالعظیم و سیدالکریم، از راویان حدیث شیعه در قرن سوم هجری بود. او از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) به شمار می‌رفت. پدرش عبدالله بن علی و مادرش هیفاء، دختر اسماعیل بن ابراهیم بود. آرامگاه او در شهر ری از زیارتگاه‌های شیعیان است.

تاریخ تولد و وفات

به گفته محمد محمدی ری‌شهری، در منابع تاریخی، تاریخ دقیق تولد و وفات عبدالعظیم ذکر نشده است، اما برخی منابع متأخر با استناد به منابعی همچون «مناقب العترة» ابن‌فهد حلی (درگذشت: ۸۴۱ق)، تولد او را ۴ ربیع‌الثانی ۱۷۳ق و وفاتش را ۱۵ شوال ۲۵۲ق ثبت کرده‌اند و این تاریخ به تقویم جمهوری اسلامی ایران نیز راه یافته است. ری‌شهری این گزارش‌ها را فاقد اعتبار می‌داند و با استناد به روایات عبدالعظیم از هشام بن حکم (درگذشت: ۱۹۹ق)، تولد او را حدود ۱۸۰ق تخمین زده است. همچنین، با توجه به حدیث امام هادی(ع) درباره فضیلت زیارت قبر عبدالعظیم، نتیجه گرفته که او پیش از شهادت امام هادی(ع) (سال ۲۵۴ق) درگذشته است. رضا استادی، پژوهشگر شیعه نیز قدیمی‌ترین منبع موجود درباره تاریخ تولد و وفات حضرت عبدالعظیم را کتاب «نور الآفاق» نوشته جواد شاه‌عبدالعظیمی (درگذشت: ۱۳۵۵ق) و فاقد اعتبار می‌داند.

وفات یا شهادت؟

به گزارش نجاشی عبدالعظیم بر اثر بیماری درگذشته است. شیخ طوسی نیز قائل به وفات وی است. با این حال فخرالدین طُریحی عالم شیعی قرن یازدهم، ادعای شهادت او از طریق زنده به گور شدن را مطرح نموده است. واعظ کُجوری گفته است با تحقیق در منابع رجالی و انساب گزارش موثقی دال بر شهادت عبدالعظیم نیافته است.

همسر و فرزندان

عبدالعظیم با دختر عمویش ازدواج کرد و صاحب دو فرزند به نام‌های محمد و ام سلمه شد. به گفته شیخ عباس قمی، محمد به زهد و عبادت شهرت داشت.

مصاحبت با ائمه(ع)

به گفته آقابزرگ تهرانی عبدالعظیم، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) را درک کرده و ایمانش را بر امام هادی(ع) عرضه داشته است. در کتاب الاختصاص نیز روایتی امام رضا(ع) توسط او نقل شده است؛ با این حال آیت‌الله خویی، هم‌عصر بودن عبدالعظیم با امام رضا(ع) را رد کرده است.

شیخ طوسی عبدالعظیم را از اصحاب امام عسکری(ع) برشمرده است. عزیزالله عطاردی، با بررسی احوال عبدالعظیم حسنی و روایات وی، معتقد است او چهارتن از امامان (از امام کاظم(ع) تا امام هادی(ع)) را درک کرده است. از نظر محمد محمدی ری‌شهری نیز عبدالعظیم امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را درک کرده و از آنها احادیث نقل کرده است.

نقل است که عبدالعظیم با ادب و تواضع ویژه‌ای در مجلس امام جواد(ع) یا امام هادی(ع) حاضر می‌شد و امام(ع) نیز او را نزد خود می‌نشاند و از احوالش جویا می‌شد.

زندگی در دوران سرکوب شیعیان

دوران زندگی عبدالعظیم مصادف با شرایط خفقان و سرکوب شیعیان توسط بنی عباس بود. او نیز همچون پدرانش سال‌ها تحت تعقیب بود. او گرچه زمانی که در مدینه، بغداد و سامرا می‌زیست اما روش تقیه می‌کرد و عقیده خود را پنهان می‌داشت، ولی با این حال مورد غضب متوکل و معتز بود.

هجرت به ری

بنابر گزارش‌های تاریخی، عبدالعظیم در زمان معتز، خلیفه عباسی، به جهت اذیت و آزار و ترس از قتل، به امر امام هادی(ع) از سامرا به ری -که از پایگاه‌های مهم عباسیان بود- هجرت کرد. برخی هم نقل کرده‌اند به قصد زیارت قبر امام رضا(ع) به قصد خراسان هجرت کرد و در ری برای زیارت حمزة بن موسی بن جعفر توقف کرد و در آن‌جا مخفی شد.

نجاشی به نقل از احمد بن محمد بن خالد برقی نقل کرده است که عبدالعظیم در حال فرار از سلطان، به ری آمد و در سرداب خانه یکی از شیعیان در محله «سِکة المَوالی» (کوچه و محله دوستان اهل‌بیت) ساکن شد. او در همان سرداب به عبادت می‌پرداخت، روز را روزه می‌گرفت و شب را به عبادت می‌گذراند. وی مخفیانه از منزل بیرون می‌آمد و به زیارت قبری می‌رفت که آن را قبر یکی از فرزندان موسی بن جعفر می‌دانست. پیوسته در آن سرداب بود و خبر ورود او به شیعیان آل محمد یکی پس از دیگری می‌رسید تا اکثر شیعیان با وی آشنا شدند.

برخی امامزادگان ایران نهفتن

نام امامزاده	بقعه	از نسل امام	شهر، استان
هلال بن علی	امامزاده هلال بن علی	امام علی (ع)	اصفهان-آران و بیدگل
هاشم بن حسن بن یحیی	امامزاده هاشم	امام علی (ع) امام حسن(ع)	مازندران-آمل
عبدالعظیم حسنی	حرم حضرت عبدالعظیم	امام حسن(ع)	ری
شرف‌الدین داود الحسنی	امامزاده داود	امام حسن(ع)	تهران-کوه‌های کن
حسن بن حسین بن اسحاق		امام حسن(ع)	لرستان-الیگودرز
جلال الدین اشرف	امامزاده جلال الدین اشرف	امام حسن(ع)	گیلان-آستانه اشرفیه
محسن بن علی بن حسین (الاثرم)	امامزاده محسن یا امامزاده کوه	امام حسن(ع)	همدان
علی‌اکبر بن ابراهیم بن حسین	امامزاده علی‌اکبر چیذر	امام سجاد(ع)	محله چیذر تهران
محمد بن محمد بن زید	امامزاده محروق	امام سجاد(ع)	خراسان رضوی - نیشابور
عبدالله بن حسین بن علی اصغر بن زین‌العابدین	امامزاده عبدالله	امام سجاد(ع)	خوزستان-شوشتر
محمد بن زید بن علی	امامزاده محمد بن زید	امام سجاد(ع)	خوزستان - شوشتر
حسن، حسین، ابراهیم و جعفر	بقعه چهار امامزاده قم	امام سجاد(ع)	قم
اظهر بن علی	امامزاده اظهر بن علی	امام سجاد(ع)	روستای درگزین، شهر رزن، همدان
احمد بن علی	امامزاده احمد	امام باقر(ع)	اصفهان - حسن آباد
علی بن محمد باقر(ع)	مشهد اردهال	امام باقر(ع)	اصفهان - کاشان
علی بن جعفر الصادق	سه بقعه منسوب در عُریض (مدینه)، قم و سمنان	امام صادق(ع)	مدینه/قم/ سمنان
علی زین العابدین	درب امام	امام صادق(ع)	اصفهان
جعفر بن علی	امامزاده جعفر	امام صادق(ع)	یزد
خدیجه خاتون	بقعه خدیجه‌خاتون	امام صادق(ع)	قم
حمزه بن موسی(ع)	در جوار آستانه حضرت عبدالعظیم	امام کاظم(ع)	تهران - ری
حسین بن موسی بن جعفر(ع)	علاءالدین حسین	امام کاظم(ع)	فارس - شیراز
محمد بن موسی بن جعفر(ع)	سید میرمحمد	امام کاظم(ع)	فارس - شیراز
حکیمه دختر امام کاظم(ع)		امام کاظم(ع)	کهکیلویه و بویراحمد - گچساران
اسحاق بن موسی(ع)	مشهدِ نور گرگان	امام کاظم(ع)	شهر گرگان
اسحاق بن موسی(ع)	امامزاده اسحاق بن موسی بن جعفر (ساوه)	امام کاظم(ع)
جعفر بن موسی کاظم	امامزاده شاهرضا	امام کاظم(ع)	اصفهان - شهرضا
زینب بنت موسی بن جعفر	زینبیه	امام کاظم(ع)	اصفهان
آقاعلی عباس	امامزاده آقا علی عباس	امام کاظم(ع)	اصفهان - کاشان
صالح بن موسی کاظم	امامزاده صالح	امام کاظم(ع)	تهران - تجریش
حسین بن موسی بن جعفر		امام کاظم(ع)	کوفه/ شیراز/ خراسان جنوبی - طبس
محمد بن موسی کاظم	امامزاده سبز قبا	امام کاظم(ع)	خوزستان-دزفول
سید بهاءالدین محمد	امامزاده سید بهاء الدین محمد (شیخ شبان)	امام کاظم(ع)	چهارمحال وبختیاری
علی بن حمزه	امامزاده شاه میر علی بن حمزه	امام کاظم(ع)	فارس - شیراز
محمد بن حسن	آقامشهید	امام کاظم(ع)	فارس - فراشبند
یحیی بن موسی کاظم	امامزاده یحیی بن موسی	امام کاظم(ع)	سمنان
عبیدالله بن موسی	کوسه هجیج	امام کاظم(ع)	کرمانشاه - روستای هجیج
سید سلطان‌محمد	امامزاده سید سلطان‌محمد (پیرچوگان)	امام کاظم(ع)	هرمزگان - رودان
عبدالله بن احمد الشعرانی	امامزاده عبدالله	امام کاظم(ع)	همدان
حسن بن عبدالله	امامزاده امام حسن	امام کاظم(ع)	شهرستان دیلم، استان بوشهر
حبیب بن موسی بن جعفر	زیارتگاه حبیب بن موسی	امام کاظم(ع)	کاشان
خدیجه خاتون	بقعه خدیجه‌خاتون	امام کاظم(ع)	قم
حسین بن علی	امامزاده حسین	امام رضا(ع)	قزوین
جعفر بن علی بن موسی الرضا	امامزاده جعفر بن رضا معروف به امامزاده شاه‌کرم	امام رضا(ع)	اصفهان
موسی بن محمد	امامزاده موسی مبرقع - چهل‌اختران	امام جواد(ع)	قم
احمد بن موسی مبرقع	امامزاده سلطان میراحمد یا احمد بن موسی مبرقع	امام جواد(ع)	اصفهان - کاشان
امامزاده اسماعیل		امام جواد(ع)	فارس - فسا
حسین بن علی النقی	شاهزاده حسین	امام هادی(ع)	همدان

مدفن و ثواب زیارت عبدالعظیم

مقالهٔ اصلی: حرم عبدالعظیم حسنی

امام خمینی در حرم عبدالعظیم حسنی

عبدالعظیم در شهر ری وفات یافت و در همانجا دفن شد آرامگاه او به مسجد شجره (به معنای مسجد درخت) معروف است. این نامگذاری به خوابی اشاره دارد که در آن پیامبر(ص) محل دفن یکی از فرزندانش را کنار درخت سیب در باغی در ری پیش‌بینی کرده بود.

بر اساس روایتی که از امام هادی(ع) نقل شده ثواب زیارت قبر عبدالعظیم هم‌تراز زیارت امام حسین(ع) است. پژوهشگران این روایت را نشانه جایگاه عبدالعظیم و یا تدبیر امام هادی برای حفظ شیعیان از خطرات زیارت امام حسین(ع) می‌دانند. با این حال علی‌اکبر غفاری معتقد است این سخن ممکن است ناظر به شرایط خاصی باشد. وی برابری این دو زیارت را بعید می‌داند، اما بر اساس قاعده تسامح در ادله سنن و اخبار من بلغ معتقد است زیارت عبدالعظیم با نیت ثواب زیارت امام حسین(ع) می‌تواند مشمول فضل الهی گردد.

فضائل و مقامات

علامه حلی عبدالعظیم را عالمی پرهیزکار معرفی می‌کند. محدث نوری نیز درباره فضائل او از رساله صاحب بن عباد نقل می‌کند که وی مردی با ورع، پارسا، معروف به امانت، صداقت در گفتار، عالم به امور دین، قائل به توحید و عدل و دارای احادیث بسیار بود.

در بیان امام معصوم(ع)

امام هادی(ع) در سفری که عبدالعظیم به سامرا داشت، او را تصدیق کرد. امام هادی(ع) وی را این‌گونه خطاب می‌کند: یا اباالقاسم! تو به حق ولی ما هستی... تو همان دینی را که پسندیده خداست، انتخاب کرده‌ای... خداوند تو را با گفتار ثابت در دنیا و آخرت تثبیت کند. این گفتگو میان امام و عبدالعظیم به حدیث عرض دین مشهور است.

مقام علمی

ابوتراب رویانی می‌گوید: شنیدم که ابوحماد رازی می‌گفت در سامرا بر امام هادی(ع) وارد شدم و از بعضی مسائل حلال و حرام پرسیدم. چون قصد وداع داشتم حضرت فرمود: چنانچه در امور دینی در [تشخیص] حلال و حرام، مسئله‌ای بر تو دشوار شد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی سؤال کن و سلام مرا به او برسان.

روایات عبدالعظیم

در کتب حدیثی، بیش از صد روایت از عبدالعظیم حسنی نقل شده است.

از وی کتاب‌هایی در دست است؛ مانند کتاب «خُطَب امیرالمؤمنین‌»و کتاب «یوم و لیله» که ظاهرا اعمالی است که بر حسب اخبار ائمه با اذکار خاصه روایت شده است و هر مکلفی می‌تواند در تمام روز و شب از مستحبات و واجبات به جا آورد.همچنین کتابی با عنوان «روایات عبدالعظیم حسنی‌» نیز شهرت دارد.

شیخ صدوق، مجموعه روایات وی را با عنوان «جامع اخبار عبدالعظیم‌» گردآوری کرده است. وی دو روایت از امام رضا(ع)، ۲۶ روایت از امام جواد(ع) و ۹ روایت از امام هادی(ع) بی‌واسطه نقل کرده است. روایات باواسطه وی هم به ۶۵ حدیث می‌رسد.

به تازگی، در کشور یمن، نسخه‌ای خطی از کتابی به نام احادیث امیر المؤمنین (باملاء القاضی جعفر الیمانی) کشف شد که در آن حکمت‌هایی منسوب به امام علی(ع) به روایت حضرت عبدالعظیم از امام جواد(ع) نقل شده بود. این کتاب به همت مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث در سال ۱۴۴۲ق به چاپ رسید. در سلسله سند احادیث این کتاب ذکر شده که راوی آن‌ها را از حضرت عبدالعظیم(ع) در خانهٔ ایشان در ری اخذ نموده است. ترجمه این احادیث و نیز شرح آن‌ها در دو اثر مستقل به چاپ رسیده است.

آثار درباره عبدالعظیم

در خرداد سال ۱۳۹۲ش، برای معرفی شخصیت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) کنگره بزرگداشتی در تالار شیخ صدوق واقع در حرم وی برگزار شد؛ مجموعه آثار این کنگره در ۲۹ جلد منتشر گردید که برخی از آن‎ها عبارتند از:

کتاب جنة النعیم

• رسالة فی فضل سیدنا عبدالعظیم الحسنی المدفون بالری، نوشته صاحب بن عباد.
• اخبار عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن الحسن بن زید بن الحسن بن علی بن ابی طالب(ع)، نوشته شیخ الصدوق، و در الذریعة به نام "حیاة عبدالعظیم الحسنی" ذکر کرد.
• جنات النعیم فی احوال سیدنا الشریف عبدالعظیم، عربی، نوشته ملا اسماعیل کزازی اراکی متوفای سال ۱۲۳۶ق.
• روح وریحان، یا جنة النعیم والعیش السلیم فی أحوال السید الکریم والمحدث العلیم عبدالعظیم الحسنی (علیه‌السلام)، فارسی، نوشته: الشیخ باقر کجوری مازندرانی متوفای سال ۱۲۵۵ق.
• التذکرة العظیمیة، عربی، نوشته الشیخ محمدابراهیم کلباسی متوفای سال ۱۳۶۲ق.
• الخصایص العظیمیة فی احوال السید ابی‌القاسم عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی(ع)، نوشته شیخ جواد شاه عبدالعظیمی متوفای سال ۱۳۵۵ق.

پوستر فیلم سینمایی مسافر ری

• عبد العظیم الحسنی حیاته ومسنده،
• مسند حضرت عبدالعظیم حسنی، فارسی، نوشته عزیزالله عطاردی، متوفای ۱۳۹۳ش.
• آشنائی با حضرت عبد العظیم حسنی(ع) و مصادر شرح حال او، نوشته رضا استادی.
• بررسی کلی روایات حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، نوشته محمدکاظم رحمان ستایش.
• شناخت‌نامه حضرت عبدالعظیم حسنی و شهر ری، نوشته سید محمدحسین حکیم و علی‌اکبر زمانی‌نژاد.
• مجموعة مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم حسنی(ع).

• حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم الحسنی(ع)، فارسی، نوشته محمد محمدی ری‌‎شهری.
• عبدالعظیم الحسنی العالم الفقیه والمحدّث المؤتمن، سیرته ومسنده، عربی، نوشته احمد بن حسین العبیدان.
• شرح حدیث عرض دین حضرت عبدالعظیم حسنی، فارسی، نوشته لطف‌الله صافی گلپایگانی.

ساخت سریال

مقالهٔ اصلی: مسافر ری (فیلم)

فیلم مسافر ری روایت‌گر سفر عبدالعظیم حسنی(ع) از سامراء به ری و رویدادهای این سفر است. این فیلم به کارگردانی داود میرباقری در سال ۱۳۷۹ش تولید و اکران شده است. سپس در سیمای جمهوری اسلامی ایران به صورت سریال پخش شده است.

پیوند به بیرون

• سایت حرم عبدالعظیم حسنی
• متن و صوت زیارتنامه حضرت عبدالعظیم(ع)
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• درباره شاه عبدالعظیم
• آفتاب ری حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) از منظرامامان معصوم(ع)
• اسوه تقوا بررسی روایات اخلاقی - اجتماعی حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)
• عظمت شخصیت حضرت عبدالعظیم در نظر امامان(ع) وعالمان بزرگ شیعه
• بررسی کلی روایات حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)
• سینمایی مسافر ری