اتانازی
اُتانازی یا به‌مَرگی و قتل از روی ترحُّم، خودکشی یا کشتن عمدی فرد از روی دلسوزی و ترحم که به‌خاطر وجود بیماری لاعلاج در آن فرد است. اتانازی معمولا با به‌کار بردن یک ماده کشنده یا ترک مراقبت‌های لازم و ضروری انجام می‌شود. این مسئله از مسائل مستحدثه فقهی به‌شمار می‌رود. به باور فقیهان، خودکشی حتی در صورت وجود بیماری لاعلاج حرام است. اتانازی که از طرف پزشک یا شخص دیگری انجام می‌شود را اتانازی مستقیم می‌نامند که به دو قسم فعال (استفاده از ماده کشنده به‌وسیله فرد دیگر) یا منفعل (ترک مداوای مریض) تقسیم می‌شود.
اگر بیمار اجازه اتانازی بدهد، قصاص یا دیه به‌دنبال دارد یا نه، اختلاف‌نظر وجود دارد. طبق استفتائاتی که از برخی فقیهان معاصر شیعه شده، اتانازی فعال حرام است و با انجام آن حق قصاص یا دیه برای وارث متوفی ثابت می‌شود. برخی معتقدند اتانازی منفعل به‌معنای ترک درمان بیمار لاعلاج نیز حرام است، اما درباره لزوم قصاص یا پرداخت دیه، میان فقیهان اختلاف‌نظر وجود دارد.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
«اُتانازی» به‌معنای خودکشی یا کشتن عمدی فرد از روی دلسوزی و ترحم به‌خاطر وجود بیماری لاعلاج با به‌کار بردن یک ماده کشنده یا ترک مراقبت‌های لازم و ضروری است.[۱] در آثار فقهی کهن شیعه (حیات شیخ طوسی و قبل آن) گرچه در مورد حرام بودن قتل نفس یا کشتن کسی که به مرگ خود رضایت دهد صحبت شده است؛ اما در مورد احکام اتانازی بحثی نشده است.[۲] بر این اساس این مسئله از مسائل مستحدثه فقهی به شمار می‌رود.[۳] بحث فقهی درباره اتانازی خارج از موضوع مرگ مغزی است؛ بدین ترتیب فقیه ممکن است جدا کردن دستگاه از بیمار مرگ مغزی یا بیماری که به کما رفته و امیدی به علاج وی نیست را جایز بداند، اما همان فقیه اتانازی منفعل، یعنی ترک درمان از روی ترحم را حرام بداند.[۴]
اقسام اتانازی
انجام اتانازی را به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم دانسته‌اند. در اتانازی غیرمستقیم، مرگ را به دست بیمار می‌گذارند تا با مصرف داروهایی که به مرگ منجر می‌شود به زندگی خود پایان دهد.[۵] اتانازی مستقیم پایان دادن به زندگی مریض است به گونه‌ای که فرد دیگری غیر از بیمار انجام دهنده این کار باشد.[۶] اتانازی مستقیمی که صرفا دست کشیدن از درمان و معالجه باشد را اتانازی منفعل می‌گویند؛ ولی اگر به‌وسیله تزریق دارویی، منجر به مرگ بیمار شوند، آن را اتانازی فعال نامگذاری کرده‌اند.[۷]
حکم تکلیفی اتانازی
دیدگاه فقهای شیعه درباره حکم تکلیفی اتانازی براساس تقسیم آن به فعال، منفعل و غیرمستقیم مختلف است. بنابر نظر فقیهانی چون حسینعلی منتظری و محمد فاضل لنکرانی، اتانازی غیرمستقیم خودکشی محسوب شده و حرام است.[۸]
فقیهان برای حرمت اتانازی فعال، به اطلاقات ادله حرمت قتل نفس از آیات و روایات و ادله‌ای که در مورد وجوب نجات نفس محترم است، تمسک کرده‌اند. این ادله در حرمت اتانازی منفعل هم آمده است:[۹] با این حال در همه موارد، بنابر نظر فقها، اذن و رضایت بیمار به انجام اتانازی، اثری در تغییر حکم تکلیفی، یعنی حکم حرمت ایجاد نمی‌کند:[۱۰]
- حکم اتانازی فعال: طبق استفتائاتی که از برخی فقیهان معاصر شیعه شده اتانازی فعال (قتل ترحم‌آمیز با اقدام پزشک) قتل و حرام دانسته شده و معتقدند نجات نفس محترم از مرگ واجب است.[۱۱]
- حکم اتانازی منفعل: بسیاری از فقها اتانازی منفعل (ترک و خودداری از معالجه بیمار لاعلاجی که از بیماریش رنج می‌کشد) را حرام دانسته‌اند.[۱۲] در مقابل این رای فقیهانی چون میرزاجواد تبریزی ادامه درمان در این شرایط را واجب ندانسته است.[۱۳] همچنین آیت‌الله خامنه‌ای و سید ابوالقاسم خویی، حفظ بیمار محتضری که امیدی به درمانش نیست را واجب ندانسته و لذا بنا به نظر او خودداری از مداوای این بیمار حرام نیست.[۱۴]
حکم وضعی اتانازی
حکم وضعی در اتانازی، ضمان قصاص یا دیه‌ای است که ممکن است بر عهده انجام‌دهنده آن قرار گیرد. فقیهان در این باره اختلاف‌نظر دارند:
اتانازی منفعل
بنابر نظر علامه حلی و صاحب جواهر، هر کس انسانی را در حال هلاکت ببیند و در صورت قدرت بر نجات، او را نجات ندهد، اگرچه شخص گناه مرتکب شده، ولی دیه یا قصاص بر عهده وی نیست.[۱۵] بر این اساس اگر پزشک، بیماری را معالجه نکند و او در اثر ترک معالجه بمیرد، اگرچه پزشک مرتکب گناه شده، ولی ضامن نیست و وارث متوفی حق قصاص یا دیه ندارد.[۱۶]
اتانازی فعال
اگر پزشک یا شخص دیگری بیمار لاعلاجی که از بیماری‌اش رنج می‌برد را بدون اذن او و از روی عمد، حتی اگر به قصد شفقت و ترحم بکشد، همه عناصر قتل عمد را دارد و مرتکب قتل عمد شده، و این مورد سبب ثبوت حق قصاص یا دیه برای ولی مقتول می‌شود.[۱۷]
اتانازی غیرمستقیم
در حکم وضعی اتانازی با توجه به اذن و رضایت بیمار از انجام آن یا عدم اذن و رضایت وی، میان فقها اختلاف‌نظر وجود دارد.
- سقوط حق قصاص و دیه: بنابر نظر فقیهانی چون سید عبدالاعلی سبزواری و امام خمینی، چون مقتول به قتل خودش اذن و رضایت داده، پس حق قصاص و دیه را اسقاط نموده است.[۱۸] همچنین به باور سید محمدصادق روحانی انسان مالک جان خود، اعضا و اعمال خودش است و لذا با اذن و رضایت به اتلاف و قتل خودش، حق قصاص و دیه ساقط می‌شود.[۱۹]
- عدم سقوط حق قصاص و دیه: فقیهانی همچون سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی معتقدند حتی با وجود رضایت و اذن مقتول از قتل خودش، حق قصاص و دیه ساقط نمی‌شود؛[۲۰] زیرا بر خلاف آنچه در اموال جاری می‌شود، انسان بر اتلاف خودش تسلط ندارد تا اذن وی به اتلاف خودش موجب اسقاط ضمان باشد.[۲۱]
پانویس
- ↑ یزدانی‌فر، اتانازی از منظر فقه و حقوق، ۱۳۹۳ش، ص۲۸.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۸۰.
- ↑ خدایار، سعدی، «استناد به قاعده اذن برای مشروعیت اتانازی داوطلبانه فعال»، ص۳۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۷۹-۴۸۰؛ خویی تبریزی، احکام جامع مسائل پزشکی، ص۲۸۰؛ خویی، فقه الاعذار الشرعیة و المسائل الطبیة، ص۱۹۸.
- ↑ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۳، ص۳۲۳.
- ↑ صادقی، «بررسی فقهی و حقوقی اتانازی، ص۱۰۳.
- ↑ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۳، ص۳۲۳.
- ↑ منتظری، احکام پزشکی، ص۱۲۳؛ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ج۳، ص۳۰۳.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۷۹؛ مرتضوی، قتل از روی ترحم (اتانازی) در آینه فقه، ص۹۲.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام بیماران و پزشکان، ص۱۵۲؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۷۹.
- ↑ منتظری، احکام پزشکی، ص۱۲۲؛ فاضل لنکرانی، احکام ببیماران و پزشکان، ص۱۵۲؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۷۹؛ مکارم شیرازی، احکام پزشکی، ص۱۱۶؛ خویی و تبریزی، احکام جامع مسایل پزشکی، ص۲۸۰-۲۸۱، صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ص۱۰۰؛ علوی گرگانی، استفتائات پزشکی، ص۴۰؛ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ج۳، ص۳۰۵.
- ↑ صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ص۱۰۰؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۷۹؛ منتظری، احکام پزشکی، ص۱۲۲.
- ↑ خویی و تبریزی، احکام جامع مسایل پزشکی، ص۲۸۱.
- ↑ «احکام اتانازی (قتل از روی ترحم)»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری؛ خویی، فقه الاعذار الشرعیة و المسائل الطبیة، ص۱۹۸.
- ↑ علامه حلی، تحریر الاحکام، ج۵، ص۵۵۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۴۳، ص۱۵۳.
- ↑ انصاری قمی، «قتل از روی ترحم»، ص۱۴۱.
- ↑ صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ص۱۰۰؛ انصاری قمی، «قتل از روی ترحم»، ص۱۳۸.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ج۲۸، ص۱۹۹؛ خمینی، تحریر الوسیله، ج۲، ص۴۸۹.
- ↑ روحانی، فقه الصادق، ج۲۶، ص۳۴.
- ↑ خویی، مبانی تکملة المنهاج، ج۴۲، ص۱۸؛ تبریزی، تنقیح مبانی الاحکام، ص۴۷-۴۸؛ سبحانی، احكام القصاص في الشريعة الاسلامية الغرّاء، ص۹۳.
- ↑ خویی، مبانی تکملة المنهاج، ج۴۲، ص۱۸؛ تبریزی، تنقیح مبانی الاحکام، ص۴۷-۴۸؛ سبحانی، احكام القصاص في الشريعة الاسلامية الغراء، ص۹۳.
منابع
- انصاری، محمدرضا، «قتل از روی ترحم»، در مجله فقه اهل‌بیت(ع)، ش۴۳، پاییز ۱۳۸۴ش.
- «احکام اتانازی (قتل از روی ترحم)»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ بازدید: ۳۰ مهر ۱۴۰۱ش.
- تبریزی، میرزاجواد، تنقیح مبانی الاحکام (قصاص شرایع الاسلام)، قم، دار الصدیقة الشهیدة، چاپ سوم، ۱۴۲۹ق.
- خدایار، حسین، سعدی، حسینعلی، «استناد به قاعده اذن برای مشروعیت اتانازی داوطلبانه فعال»، فقه پزشکی، شماره ۵-۶، ۱۳۹۰ش.
- خویی، سید ابوالقاسم؛ تبریزی، میرزاجواد، احکام جامع مسایل پزشکی، قم، دار الصدیقة الشهیدة، چاپ اول، ۱۴۳۲ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، فقه الاعذار الشرعیة و المسائل الطبیة، قم، دار الصدیقة الشهیدة، ۱۴۲۲ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، بی‌تا.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ق.
- روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، قم، انتشارات الاجتهاد، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، احكام القصاص في الشريعة الاسلامية الغراء، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، بی‌تا.
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، دار التفسیر، بی‌تا.
- صادقی، محمدهادی، «بررسی فقهی و حقوقی اتانازی»، مطالعات حقوقی»، شماره ۲، شهریور ۱۳۹۴ش.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، استفتائات پزشکی، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۱۳۹۵ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲ق.
- علوی گرگانی، سید محمدعلی، استفتائات پزشکی، قم، فقیه اهل‌بیت(ع)، ۱۳۹۶ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام بیماران و پزشکان، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- قاسمی، محمدعلی، دانشنامه فقه پزشکی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۵ش.
- مرتضوی، سید محسن، قتل از روی ترحم (اتانازی) در آینه فقه، قم، مؤسسه امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام پزشکی، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۴۲۹ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۱ش.
- یزدانی‌فر، صالحه، اتانازی از منظر فقه و حقوق، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۳ش.