ابراهیم بن هاشم قمی، محدث و از اصحاب امام جواد(ع) است. علمای فقه و رجال بر وثاقت و صحت احادیث ابراهیم اتقاق نظر دارند. دلائلی برای وثاقت ابراهیم ذکر شده که مشایخ الاجازه، نقل روایت اجلاء، از جمله آن است.
| از راویان و اصحاب امام جواد(ع) | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابواسحاق ابراهیم بن هاشم کوفی قمی |
| کنیه | ابواسحاق |
| محل تولد | کوفه |
| محل زندگی | کوفه • قم |
| خویشاوندان سرشناس | علی بن ابراهیم قمی(پسر) |
| مذهب | شیعه |
| صحابی | امام جواد(ع) |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام جواد(ع) |
| مشایخ | احمد بن ابی نصر بزنطی • حسن بن محبوب • حماد بن عیسی جهنی • حسین بن سعید اهوازی و ... |
| راویان از او | سعد بن عبدالله اشعری قمی • محمد بن حسن صفار قمی • عبدالله بن جعفر حمیری و ... |
| اعتبار | شیخ اجازه • ثقه |
| تعداد روایات | ۶٬۴۱۴ |
| تألیفات | النوادر • القضاء لامیرالمؤمنین علیه‌السلام |
| سایر | نخستین کسی که احادیث کوفیان را در قم منتشر کرد. |
بیش از ۶ هزار روایت از ابراهیم بن هاشم نقل شده است. در منابع رجالی، احمد بن ابی نَصر بَزَنطی، حسن بن محبوب، حماد بن عیسی، محمد بن ابی عمیر از جمله اساتید ابراهیم، و علی بن ابراهیم، احمد بن ادریس قمی، محمد بن یحیی العطار از جمله شاگردان وی نام برده شده است.
معرفی و جایگاه علمی
ابراهیم بن هاشم، لقبش قمی،[۱] کنیه اش ابواسحاق،[۲] کوفی الاصل که به قم منتقل شد و در همانجا ساکن گردید.[۳] وی پدر علی بن ابراهیم (نویسنده تفسیر قمی)[۴] و از محدثان جلیل القدر است.[۵] مامقانی در تمجید از او می‌نویسد: ابراهیم بن هاشم از اساتید اجازه در نقل حدیث و نیز از بزرگان و فقهای شیعه است که روایات زیادی از او نقل شده است. همچنین بزرگان حدیث از وی نقل حدیث دارند.[۶]
به گفته نجاشی، وی نخستین کسی بود که احادیث کوفیان را در قم منتشر کرد.[۷] به گفته خویی، وی از اصحاب امام جواد(ع) بوده[۸] و روایاتی نیز از آن حضرت(ع) نقل کرده است.[۹] به گزارش آیت الله خوئی، نام ابراهیم بن هاشم در اسناد روایات به ۶/۴۱۴ روایت می‌رسد و در میان راویان کسی به او اندازه روایت نقل نکرده است.[۱۰] در منابع رجالی کتاب‌های «النوادر» و «قضاء امیرالمؤمنین(ع)» را از تألیفات ابراهیم بن هاشم دانسته‌اند.[۱۱]
علامه حلی او را از ملاقات کنندگان امام رضا(ع) دانسته[۱۲] و شیخ طوسی وی را شاگردان یونس بن عبدالرحمان معرفی کرده است.[۱۳] نجاشی در ملاقات با امام رضا(ع) و نیز شاگردی یونس، تردید دارد.[۱۴] علامه حلی در خلاصة الاقوال با استناد به اینکه، «چگونه امکان دارد، ابراهیم بن هاشم از اصحاب امام رضا(ع) و از شاگردان یونس بن عبدالرحمن باشد، اما هیچ روایتی از آنها نقل نکرده باشد» تردید نجاشی را بجا دانسته است.[۱۵]
وثاقت
بزرگان فقه و رجال، در وثاقت و صحت حدیث ابراهیم بن هاشم شک ندارند.[۱۶] نقل روایت اجلاء از ابراهیم و نیز مشایخ الاجازة بودن وی از جمله دلائل قبول روایات ابراهیم بن هاشم ذکر شده است.[۱۷]
علامه حلی می‌نویسد: کثرت روایات ابراهیم بن هاشم و اینکه اصحاب ما اگرچه به عدالت وی تصریح نکردند اما او را مذمت هم نکردند؛ لذا قول ارجح به نظر ما، قبول روایات اوست.[۱۸]
آیت الله خویی دلائلی را بر وثاقت وی بیان کرده که عبارتند از:
- علی بن ابراهیم در اسناد تفسیر قمی روایات زیادی از پدرش ابراهیم بن هاشم نقل کرده و در مقدمه تفسیر بیان کرده: روایاتی که وی در این کتاب آمده، از راویان ثقه نقل کرده است.
- سید بن طاووس در کتاب فلاح السائل ادعا کرده، علما بر وثاقت ابراهیم بن هاشم اتفاق نظر دارند.
- با آنکه قمی‌ها در اخذ احادیث بسیار سخت گیر بودند اما به روایات ابراهیم بن هاشم اعتماد کردند.[۱۹]
استادان و شاگردان
برخی از استادان و کسانی که ابراهیم بن هاشم از آنها روایت نقل کرده است، عبارت‌اند از:[۲۰]
- ابراهیم بن ابی محمود خراسانی
- ابراهیم بن محمد وکیل همدانی
- احمد بن محمد بن ابی‌نَصر بَزَنطی
- جعفر بن محمد بن یونس
- حسن بن جَهم
- حسن بن علی وَشاء
- حسن بن محبوب
- حَماد بن عیسی
- حَنان بن سَدیر
- حسین بن سعید اهوازی
- صفوان بن یحیی
- محمد بن ابی عمیر
برخی از شاگردان و کسانی که از وی، نقل روایت کرده‌اند عبارتند:[۲۱]
- احمد بن ادریس قمی
- سعد بن عبدالله اشعری
- عبدالله بن جعفر حمیری
- علی بن ابراهیم قمی (فرزندش)
- محمد بن احمد بن یحیی
- محمد بن حسن صفار
- محمد بن علی بن محبوب
- محمد بن یحیی العطار
پانویس
- ↑ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۱.
- ↑ ابن‌داود، الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۲۰.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۶.
- ↑ طیب، «مقدمه»، در تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۸.
- ↑ قیس هلالی، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۲۸.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، مؤسسه آل البیت(ع)، ج۵، ص۹۲.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۶؛ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۲.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخویی الإسلامیة، ج۱، ص۲۹۰؛ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۳۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۴۸؛ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ص۳۸.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخویی الإسلامیة، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۶؛ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۲؛ مامقانی، تنقیح المقال، مؤسسه آل البیت(ع)، ج۵، ص۷۳.
- ↑ علامه حلی، خلاصة الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۴۹.
- ↑ طوسی، ۱۳۷۳ش، رجال الطوسی، ص۳۵۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۶.
- ↑ علامه حلی، خلاصة الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۴۹.
- ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۳۴؛ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخویی الإسلامیة، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۳۴.
- ↑ علامه حلی، خلاصة الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۴۹.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخویی الإسلامیة، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ الامین، اعیان الشیعة، تحقیق سید حسن امین، ج۲، ص۲۳۶.
- ↑ الامین، اعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۶.
یادداشت
منابع
- القمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق، السید طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌داود، حسن بن علی بن داود، الرجال، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۴۲ش.
- اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۴۰۳ق،
- خویی، سید أبو القاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، مؤسسة الخویی الإسلامیة، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن الحسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجامعة المدرسين، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، مصحح، حسن الموسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- طوسی، محمد بن الحسن، فهرست کتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنّفين و أصحاب الأصول، مصحح، عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلی، خلاصة الاقوال، بی‌جا، نشر الفقهاهة، تصحیح، جواد قیومی اصفهانی، ۱۴۱۷ق.
- قیس هلالی، سلیم، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، مصحح، محمد انصاری، قم، الهادی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، بی‌تا.
- موسوی جزائری، طیب، «مقدمه» در تفسیر القمی، تألیف، علی بن ابراهی، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.