تجرد نفس

تجرد نفس به‌معنای اینکه نفس، مادی نبوده و ویژگی‌های ماده مانند مکان، زمان و جهت ندارد و قابل اشاره حسی نیست. تجرد نفس را یکی از معارف مهم قرآنی و فلسفی دانسته‌اند که اثبات و تصور صحیح معاد و حیات پس از مرگ، مبتنی بر آن است. همچنین تجرد نفس را مهم‌ترین و مفیدترین بحث علم النفس شمرده‌اند.

گفته شده همه فیلسوفان مسلمان، نفس را مجرد می‌دانند؛‌ هرچند در نحوه تجرد آن اختلاف دارند. فیلسوفان مشائی و اشراقی معتقدند که نفس انسان، از ابتدای پیدایش و همچنین در بقا به لحاظ ذاتش، مجرد عقلی است. مجرد عقلی، هیچ یک از خصوصیات ماده را ندارد. در مقابل، ملاصدرا و پیروانش معتقدند نفس انسانی در آغاز پیدایش، مادی است و سپس در اثر حرکت جوهری به تجرد مثالی می‌رسد؛ فقط انسان‌های اندکی (انسان‌های کامل) به تجرد عقلی می‌رسند. مجرد مثالی گرچه ماده ندارد؛ اما در برخی از ویژگی‌ها مانند رنگ، شکل، حجم و وزن با مادیات مشترک است.

متکلمان مسلمانی همچون شیخ صدوق و شیخ مفید، ابوحامد غزالی، فیاض لاهیجی، عَضُدالدین ایجی و میرسید شریف جُرْجانی و سَعْدالدین تَفْتازانی، از متکلمان اشاعره، نیز نفس انسان را مجرد از ماده می‌دانند.

قائلان به تجرد نفس، دلایل عقلی و نقلی متعددی برای اثبات دیدگاه خود ارائه کرده‌اند. از نظر ملاصدرا، شرع و عقل در تجرد نفس هماهنگ بوده و به تجرد آن اذعان دارند. آیه «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ‏ خَلْقاً آخَر؛ سپس آن را آفرینش تازه‌‏ای دادیم‏»، آیه «نَفَخْتُ‏ فيهِ مِنْ رُوحی؛ در او از روح خود دمیدم‏» و آیه «اللَّهُ يَتَوَفىَّ الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا؛ خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می‌کند» از جمله آیاتی‌اند که در اثبات تجرد نفس مورد استناد قرار گرفته‌اند. به احادیثی مانند «حدیث من عرف نفسه من عرف ربه» نیز بر تجرد نفس استناد شده است.

بیشتر متکلمان مسلمان و همه مادی‌گرایان را منکر تجرد نفس و معتقد به مادی بودن آن دانسته‌اند. متکلمان مسلمان، فقط خداوند را مجرد می‌دانند و بیشتر آنان، نفس را به اجزاء اصلی بدن تفسیر کرده‌اند که از اول تا آخر عمر باقی است و تغییر نمی‌کند.

سید مرتضی، شیخ طوسی، ابوالحسین بصری، از متکلمان برجسته معتزله، ابن میثم بحرانی، متکلم شیعی سده هفتم قمری، و علامه مجلسی از جمله متکلمان معتقد به مادی بودن نفس به شمار می‌روند. از نظر علامه مجلسی، دلایل عقلی مسلم بر تجرد یا مادی بودن نفس وجود ندارد و ظاهر آیات و روایات دلالت بر مادی بودن آن دارند.

کتاب‌ها و مقالات متعددی درباره تجرد نفس و چگونگی آن نگارش و منتشر شده است.

جایگاه و اهمیت

تجرد و غیرمادی بودن نفس، یکی از معارف مهم قرآن و فلسفه اسلامی و از مباحث دیرینه و پراهمیت علم النفس فلسفی شمرده شده است. برخی آن را مهم‌ترین و مفیدترین بحث علم النفس دانسته‌اند.

گفته شده اثبات معاد، قیامت کبری و بازگشت ارواح به بدن‌های عنصری و مادی در قیامت یا بدن‌های مثالی در برزخ، مبتنی بر تجرد نفس و بقای آن است. از نظر محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف شیعی، در صورتی می‌توان حیات پس از مرگ را به صورت صحیح تصور کرد که روح را مجرد و غیر از بدن و خواص آن دانست. در صورت عدم باور به تجرد نفس، فرض معاد و حیات مجدد، معقول نخواهد بود. همچنین تجرد نفس را یکی از دلایل فیلسوفان در اثبات جاودانگی نفس پس از مرگ شمرده‌اند.

تبیین اصالت و استقلال نفس، توجیه عقلانی بقای پس از مرگ و سعادت و شقاوت برزخی و اخروی را از آثار و ثمرات اثبات تجرد نفس شمرده‌اند. همچنین تجرد نفس را از مسائلی دانسته‌اند که در آن، مکاتب الهی و مادی (ماتریالیسم) در مقابل هم صف‌آرایی کرده و راهشان جدا شده است.

به گفته فیاض لاهیجی، بدون معرفت به تجرد نفس، به حقیقت انسان نمی‌توان پی برد. گفته شده دیدگاه رایج و غالب در انسان‌شناسی مسیحی در طول دو هزار سال، اعتقاد به نفس و تجرد آن بوده است.

از تجرد نفس در فلسفه و کلام اسلامی در مباحثی چون علم النفس، حقیقت انسان و مسئله معاد سخن گفته شده است.

در تفاسیر قرآن نیز در ذیل برخی آیاتمانند آیه ۱۵۴ سوره بقره از تجرد نفس بحث شده است.

مفهوم‌شناسی

تجرد نفس به این معنا دانسته شده که نفس نه جسم است و نه جسمانی و نه لوازم و ویژگی‌های جسم را دارد. به گفته میرداماد مجرد آن است که هیچ یک از عوارض و ویژگی‌های ماده همچون مکان و زمان، جهت و بُعد و امتداد را ندارد. علامه طباطبایی گفته است مراد از تجرد نفس این است که نفس، موجود مادی، قابل تقسیم و دارای مکان و زمان نیست. از نظر غلامرضا فیاضی، از اساتید فلسفه اسلامی در قم، مجرد آن است که افزون بر اینکه جسم طبیعی و جسمانی نیست، قابل اشاره حسی نیز نیست.

از دیدگاه عبدالرسول عبودیت، از اساتید فلسفه اسلامی در قم، مجرد چیزی است که وابسته به ماده نیست به گونه‌ای که بدون ماده ‌می‌تواند باقی بماند خواه در حدوث و پیدایشش وابسته به ماده باشد مانند نفس انسانی خواه وابسته نباشد مانند عقول.

اقسام مجرد: مثالی و عقلی

مجرد به دو نوع تقسیم شده است:

1. مجرد مثالی: این نوع از مجرد گرچه ماده ندارد؛ اما در برخی از ویژگی‌ها مانند رنگ، شکل، حجم و وزن با مادیات مشترک است.

1. مجرد عقلی: این قسم نه تنها مادی نیستند، بلکه هیچ یک از خصوصیات ماده را نیز ندارند.

موافقان تجرد نفس

تجرد نفس انسان را مورد اتفاق همه فیلسوفان مسلمان دانسته‌اند؛ اما در جزئیات آن مانند اینکه تجرد نفس، عقلی است یا مثالی، اختلاف نظر وجود دارد. فیلسوفان مشائی و اشراقی معتقدند که نفس انسان، از ابتدای پیدایش و در بقا ذاتاً مجرد عقلی است؛ از نظر ابن‌سینا، نفس انسانی (نفس ناطقه) مجرد و روحانی و غیر از این بدن محسوس است. از دیدگاه وی، بدن ابزار تحصیل معارف و تکامل نفس به شمار می‌رود.

از دیدگاه ملاصدرا، نفس انسانی ابتدای خلقتش، مادی است و سپس در اثر حرکت جوهری به تجرد مثالی می‌رسد؛ انسان‌های اندکی (انسان‌های کامل) نیز به تجرد عقلی می‌رسند. دیدگاه ملاصدرا به «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقا» معروف است؛ یعنی نفس به صورت جسمانی خلق می‌شود؛ اما در ادامه به تجرد می‌رسد و به صورت مجرد باقی می‌ماند. از نظر وی، محال است انسان از نفس مجرد و بدن مادی ترکیب شده باشد. به همین دلیل، نفس به لحاظ نفس بودنش (یعنی ارتباطش با بدن) و در پیدایشش، جسمانی است و بر اثر تکامل از طریق حرکت جوهری اشتدادی و تکاملی مجرد می‌گردد. از نظر ملاصدرا، تجردی که ویژگی ضروری نفس انسان است، تجرد مثالی است نه عقلی.

غلامرضا فیاضی، برخلاف دیگر فیلسوفان معتقد است که انسان و حیوان دو نفس دارند: نفس مجرد که حقیقت انسان و حیوان است و روح نامیده می‌شود و نفس مادی که صورت بدن است و با مرگ بدن از بین می‌رود.

بعضی از متکلمان مسلمان همچون نوبختیان شیخ صدوق و شیخ مفید، خواجه نصیرالدین طوسی، فیاض لاهیجی، از متکلمان امامیه، ابوحامد غزالی، راغب اصفهانی، عَضُدالدین ایجی و میرسید شریف جُرْجانی و سَعْدالدین تَفْتازانی، از متکلمان اشاعره، و برخی از معتزله نیز نفس انسان را مجرد از ماده می‌دانند. ملا احمد نراقی از علمای شیعی اخلاق، نیز قائل به تجرد نفس بود.

افلاطون را نخستین کسی شمرده‌اند که به تجرد نفس باور داشت. گفته شده افلاطون به صورت مستقل از تجرد نفس بحث نکرده است؛ اولین بار، اَفْلوطین (۲۰۵- ۲۷۰م‌)، فیلسوف یونانی و بنیانگذار مکتب نوافلاطونی، تمایز نفس و بدن و تجرد آن را به صراحت بیان کرد و دلایل عقلی و تجربی برای آن ارائه کرد. بعضی از دلایل فیلسوفان مسلمان را برگرفته از فلوطین دانسته‌اند.

دلایل تجرد

برای اثبات تجرد نفس دلایل عقلی و نقلی متعددی ارائه شده است. از نظر ملاصدرا، شرع و عقل در تجرد نفس هماهنگ بوده و هر دو به تجرد آن اذعان دارند

دلایل عقلی

برای تجرد نفس، دلایل عقلی متعددی از سوی فیلسوفان ارائه شده است؛ از جمله فخر رازی دوازده دلیل و ملاصدرا یازده دلیل نقل کرده‌اند. محمدتقی مصباح یزدی دلایل تجرد نفس را به اعتبار مقدماتشان به دو دسته تقسیم کرده است: دسته اول: دلایلی که از مقدمات غیرفلسفی تشکیل و مبتنی بر دستاوردهای علوم تجربی است مانند دلایلی که در آنها از رؤیاها و احضار ارواح یا مقدمات تجربی مانند دگرگونی همه سلول‌های بدن در طول عمر استفاده می‌شود؛ دسته دوم دلایل فلسفی که همه مقدماتش فلسفی است.

دلیل اول: وحدت هویت: هویت انسان از ابتدای تولد تا پایان عمر بدون تغییر باقی است؛ اما بدن همواره در حال دگرگونی است به گونه‌ای که گفته شده هر هفت سال یا ده سال یک بار همه اجزای بدن تغییر می‌کند. بنابراین هویت انسان، همان بدن نیست؛ بلکه امر مجردی است که نفس نام دارد.

دلیل دوم: انسان معلق یا هوای طَلْق: طبق این برهان، اگر فرض شود که فردی به صورت یکباره و دفعی در یک فضای آزاد خلق شود به گونه‌ای که کاملاً از اشیای خارجی و بدن و اعضایش غافل باشد. در این حالت، آن فرد خودش را درک می‌کند و از خودش غافل نیست با اینکه از همه اعضای بدنش غافل است. در تکمیل این دلیل گفته شده اگر نفس جزئی از بدن باشد، درک و علم به نفس باید مستلزم علم به بدن باشد، در حالی که می‌توان حالتی تصور کرد که انسان از بدنش غافل است، ولی به نفسش علم دارد. بنابراین نفس جزئی از بدن نیست و مادی نخواهد بود. پس مجرد است. این دلیل را کمکی برای تفسیر و تصور صحیح از علم حضوری نفس به خود دانسته‌اند. خواب و رؤیا مثال واقعی و ملموس این برهان شمرده شده است؛ انسان در حالت خواب با اینکه از همه اعضای بدن غافل است، اما از خودش غافل نیست. ازاین‌رو، نفس مستقل از بدن و مجرد است.

دلیل سوم: ادراک کلیات: این برهان از این قرار است:

• انسان مفاهیم کلی مانند انسان و حیوان را درک می‌کند که بر افراد مختلف صدق می‌کند.
• مفهوم کلی، شکل، اندازه و حالت ندارد، ازاین‌رو، مجرد است؛ در غیر این صورت نمی‌توانست مشترک بین اشخاص متعدد باشد.
• مفاهیم کلی وجود خارجی ندارند و در ذهن موجودند.
• محال است که محل و حامل مفهوم کلی که مجرد است، جسم باشد؛ زیرا اگر جسم باشد، آن مفهوم کلی نیز باید به تبع آن جسم، شکل و حالت و اندازه داشته باشد.
• بنابراین حامل مفاهیم کلی باید مجرد باشد. پس نفس که حامل و درک‌کننده مفاهیم کلی است، مجرد است.

دلایل نقلی

آیات متعددی را دال بر تجرد نفس دانسته‌اند از جمله: آیه ۱۴ سوره مؤمنون «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ‏ خَلْقاً آخَر؛ سپس آن را آفرینش تازه‌‏ای دادیم‏»، آیه ۲۹ سوره حجر و آیه ۷۲ سوره ص «نَفَخْتُ‏ فيهِ مِنْ رُوحی؛ در او از روح خود دمیدم‏»، آیه ۴۲ سوره زمر «اللَّهُ يَتَوَفىَّ الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَ الَّتىِ لَمْ تَمُتْ فىِ مَنَامِهَا؛ خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می‌کند، و ارواحی را كه نمرده‌‏اند نیز به هنگام خواب می‌گیرد»، آیه ۹ سوره سجده، آیه ۱۰ و ۱۱ سوره سجده و آیه ۹۳ سوره انعام. به گفته ملاصدرا همه آیات مربوط به معاد و احوال انسان‌ها در آخرت بر تجرد نفس دلالت دارند.

گفته شده براساس آیه ۱۴ سوره مؤمنون، خداوند بعد از بیان مراحل مادی خلقت انسان همچون عَلَقَه (خون بسته)، مُضْغَه (گوشت پاره) و گوشت و استخوان، از خلقت دیگری از سنخ غیرمادی سخن گفته شده که همان نفس مجرد است. جعفر سبحانی، متکلم شیعه، در دلالت آیه ۴۲ سوره زمر گفته است گرفتن جان و روح برخی از انسان‌ها و نگرفتن روح بعضی دیگر، نشان از وجود موجودی غیر از بدن است که از دگرگونی و نابودشدن در امان است. چنین موجودی قطعاً مجرد خواهد بود.

روایات متعددی همچون «حدیث من عرف نفسه من عرف ربه»، «قلب المؤمن عرش الله‌» و روایات خلقت روح‌ها پیش از خلقت جسدها نیز برای اثبات تجرد نفس مورد استناد قرار گرفته‌اند.

شواهد تجربی همچون تجربه‌های نزدیک به مرگ، احضار ارواح، خواب‌های مغناطیسی (هیپنوتیزم)، خواب و رؤیا، اعمال مرتاضان و تله‌پاتی (انتقال فکر و اطلاعات از راه دور و بدون ارتباط فیزیکی) از دیگر دلایل تجرد نفس شمرده شده‌اند. هر‌چند تلاش‌هایی برای اثبات مادی بودن این پدیده‌ها صورت گرفته، اما گفته شده تفسیر غیرمادی این پدیده‌ها آسان‌تر و قانع‌کننده‌تر است.

منکران تجرد نفس

گفته شده دو گروه به مادی بودن نفس معتقدند:

• متکلمان مسلمان: این گروه فقط خداوند را مجرد می‌دانند و دیگر موجودات را مادی می‌دانند.
• مادی‌گرایان: این گروه وجود مجردات را به کلی انکار می‌کنند که نتیجه آن انکار تجرد نفس خواهد بود.

علامه طباطبایی، اهل حدیث را نیز جزو منکران تجرد نفس نام برده است. بیشتر متکلمان مسلمان را معتقد به مادی بودن نفس دانسته‌اند؛ اما در تفسیر آن اختلاف دارند. نقل شده بیشتر متکلمان، نفس را به اجزاء اصلی بدن تفسیر کرده‌اند که از اول تا آخر عمر باقی است و تغییر نمی‌کند.

از جمله متکلمان قائل به مادی بودن نفس عبارتند از: سید مرتضی، شیخ طوسی، ابوالحسین بصری، از متکلمان برجسته معتزله، ابن‌میثم بحرانی، شارح نهج البلاغه و متکلم شیعی سده هفتم قمری. از دیدگاه علامه مجلسی، دلایل عقلی مسلم بر تجرد یا مادی بودن نفس وجود ندارد؛ ظاهر آیات و روایات دلالت بر مادی بودن آن دارند. وی برآن است که میان تجرد نفس و جسم نورانی و ملکوتی بودن و داخل در بدن بودن نفس تردید وجود دارد. از نظر او، تکفیر معتقدان به تجرد نفس صحیح نیست.

برخی با انکار تجرد نفس، آن را جسم لطیف نورانی دانسته و معتقدند هیچ یک از دلایل تجرد روح دلالت بر تجرد آن ندارد؛ بلکه آنچه از دلایل و آیات و روایات استفاده می‌شود این است که روح از اجسام مادی عنصری نیست.

برخی از فیلسوفان و متکلمان مسیحی نیز هر گونه نفس مجرد را انکار کرده‌اند و معتقدند که آموزه‌های مسیحی مانند معاد نیز با این دیدگاه سازگار است.

دلایل انکار تجرد

منکران تجرد نفس دلایل گوناگونی برای دیدگاه خود ارائه کرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:

• یکی از دلایل متکلمان مسلمان در انکار تجرد نفس، آیه «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْء؛ هیچ چیزی مانند او نیست» است که هرگونه مشابهت با خداوند را نفی می‌کند.
• یکی از مهم‌ترین و مشهورترین دلایل منکران تجرد نفس، مشکل ارتباط و تعامل نفس مجرد با بدن مادی دانسته شده است. برخی از منکران، اشکال تعامل نفس و بدن را حل‌ناشدنی و مرموز و مبهم توصیف کرده‌اند.
• از دیگر دلایل معتقدان به مادی بودن نفس، وابسته بودن نفس به مغز و سلول‌های مغزی بیان شده است. از نظر آنها، هنگام ظهور شعور و تفکر، مغز از خود عکس العمل و فعالیت بیشتری نشان می‌دهد؛ از طرف دیگر، هنگامی که به مغز یا قسمتی از آن آسیبی برسد، انسان تفکر صحیح یا برخی امور مربوط به ادراک و تفکر یا حافظه خود را از دست می‌دهد.

در پاسخ به این اشکال گفته شده اگر شعور و ادراک وابسته به مغز و اعصاب است و یا در مواقعی که مغز آسیب می‌بیند، قسمتی از آگاهی‌ها و ادرکات انسان از بین می‌رود، به خاطر این است که بدن و مغز و اعصاب ابزار فعالیت نفس به شمار می‌رود و فعالیت‌های نفس به وسیله آنها صورت می‌گیرد. ازاین‌رو، اگر این ابزار آسیبی ببیند، فعالیت‌های نفس نیز تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.

• از جمله نقدهای منکران تجرد نفس، مسئله تفرد و تمایز نفوس در یک زمان است. به سبب چه چیزی یک نفس یا دو نفس وجود دارد؟ اگر نفوس متجسد باشند، بدن‌ها موجب تفرد و تشخص آنها می‌شوند و به ازای هر بدن، یک نفس وجود دارد؛ اما اگر نفوس مستقل و جدا از بدن‌ها وجود داشته باشند، در این صورت تفاوتی میان وجود یک نفس با برخی تفکرات و دو نفس با نیمی از همان تفکرات نیست. اگر تفاوتی میان وجود یک نفس یا دو نفس نباشد، در این صورت نفس مجردی وجود نخواهد داشت.
• مهم‌ترین دلیل مادی‌گرایان در انکار تجرد نفس را اعتقاد به حس‌گرایی و نفی هر موجود غیرمادی شمرده‌اند. از نظر ماتریالیست‌ها، چیزی فراتر از عالم ماده وجود ندارد.

کتاب‌شناسی

درباره تجرد نفس و چگونگی آن کتاب‌ها و مقالات متعددی نگارش و منتشر شده است. برخی از کتاب‌ها از این قرار است:

• مجرد سیّال؛ بررسی چگونگی تجرد نفس با تغیّر آن، علیرضا اسعدی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ‌۱۳۹۵ش.
• بازنگاهی به تجرد نفس، رسول حسین‌پور، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ اول، ‌۱۳۹۳ش.
• تجرد نفس در فلسفه اسلامی و فلسفه ذهن، اثر مصطفی ایزدی یزدان‌آبادی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۴۰۱ش.
• تجرد نفس از دیدگاه آقامجتبی قزوینی و آیت‌الله جوادی آملی، علی قدردان قراملکی، قم، انتشارات حکمت اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۱ش.

پیوند به بیرون

• «تجرد نفس از دیدگاه سه حکیم مسلمان».
• «بررسی سازگاری نظریه تجرد نفس با آموزه‌های قرانی مربوط به زندگی اخروی».
• «ادله عقلی انکار تجرد نفس در کلام اسلامی؛ بررسی و نقد».
• «دلایل عقلی و نقلی تجرد نفس از منظر علامه طباطبایی».