انتظار فَرَج، چشم‌به‌راه بودن برای ظهور حضرت مهدی(عج) است، که ظهورش را موجب گشایش و برپاییِ صلح و عدالت در همهٔ جهان دانسته‌اند. در احادیث معصومان، انتظار فرج، برترین و محبوب‌ترین عمل و شرط پذیرش سایر اعمال شمرده شده است.
انتظار فرج را متشکل از سه عنصر: قانع نبودن به وضع موجود، امیدِ دستیابی به وضع مطلوب و تلاش برای رسیدن به آن می‌دانند.
برخی در ترسیم مفهوم انتظار، هیچ مسؤولیتی را شامل فرد منتظر ندانسته و حتی رواج ظلم را موجب تسریع در فرج می‌پندارند. در مقابل، برخی عالمان شیعه همچون مرتضی مطهری این برداشت از انتظار را مخالف با آموزه‌های اسلام دانسته و با استناد به روایاتی معتقدند شخص منتظر دارای وظایف فردی و اجتماعی در دوران غیبت امان زمان است.
شناختِ امام عصر(عج)، پرهیزکاری، پیوند قلبی با امام، دعا برای سلامتی و تعجیل در فرج و نقش اصلاح‌گری در جامعه، از جمله وظایف منتظران شمرده شده است.
ایمان به ظهور مُنجی بشریت و انتظار برپاییِ عدالت با آمدن او، مختص شیعیان نیست، بلکه در بین اهل‌سنت و حتی غیر مسلمانان نیز به چشم می‌خورد.
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
اهمیت انتظار فرج
انتظار فرج در احادیث معصومان، برترین[۱] و محبوب‌ترین[۲] عمل و عبادت[۳] و شرط پذیرش سایر اعمال شمرده شده است.[۴] همچنین در احادیثی نقل شده که شخص منتظر از اولیای الهی[۵] و برتر از افراد هر زمان[۶] بوده و در زمرهٔ اهل‌بیت(ع) محشور می‌شود[۷] و شخصی که در حال انتظار قائم از دنیا برود، مانند کسی است که در کنار پیامبر اکرم(ص) شمشیر زده و به شهادت رسیده است.[۸]
برخی پژوهشگران علت این همه تأکید و فضیلت برای انتظار فرج را این دانسته‌اند که انتظار فرج، حلقه اتصال شیعه با امام معصوم و به نوعی اعلام پذیرش ولایت و امامت وی بشمار می‌رود.[۹]
آیت الله سید علی خامنه‌ای در باره جایگاه و اهمیت انتظار می‌گوید: خصوصیت اعتقاد ما شیعیان در باره انتظار موعود این است که این حقیقت در مذهب تشیع از شکل یک آرزو، از شکل یک امر ذهنی محض، به صورت یک واقعیت موجود تبدیل کرده است. حقیقت این است که شیعیان وقتی منتظر مهدی موعودند، منتظر آن دستِ نجات‌بخش هستند و در عالم ذهنیات غوطه نمی‌خورند؛ یک واقعیتی را جستجو می‌کنند که این واقعیت وجود دارد. حجت خدا در بین مردم زنده است؛ موجود است؛ با مردم زندگی می‌کند؛ مردم را می‌بیند؛ با آنهاست؛ دردهای آنها، آلام آنها را حس می‌کند. انسان‌ها هم، آنهائی که سعادتمند باشند، ظرفیت داشته باشند، در مواقعی به طور ناشناس او را زیارت می‌کنند. او وجود دارد؛ یک انسان واقعی، مشخص، با نام معین، با پدر و مادر مشخص و در میان مردم است و با آنها زندگی می‌کند. این، خصوصیتِ عقیده‌ی ما شیعیان است.[۱۰]
مفهوم‌شناسی
«انتظار» به‌معنی امید و چشم‌به‌راه بودن[۱۱] و «فَرَج» به‌معنی گشایش و رهایی دانسته شده است.[۱۲] مراد از گشایش در باب مهدویّت را گشایشی برای مردم جهان دانسته‌اند که با ظهور حضرت مهدی(ع) (امام دوازدهم شیعیان) و برپایی حکومت عدل در سراسر جهان به وقوع می‌پیوندد.[۱۳]
با توجه به احادیثی که انتظار فرج را مقیّد به فرج حضرت مهدی(ع) نموده و نیز اهمیت فراوانی که برای موضوع انتظار ذکر شده است، منظور از انتظار فرج را انتظار ظهور مهدی موعود و گشایش عمومی دانسته‌اند، نه انتظار گشایش هر نوع گرفتاری.[۱۴]
انتظار فرج را متشکل از سه عنصر دانسته‌اند: قانع نبودن به وضع موجود، امیدِ دستیابی به وضع مطلوب و تلاش برای قرار گرفتن در وضع مطلوب.[۱۵]
دیدگاه شیعه
شیعیان بر اساس احادیثی متعدد معتقدند، آن کس که انتظار فرج و ظهور او می‌رود، دوازدهمین و آخرین جانشین پیامبر و نهمین فرزند از نسل حسین بن علی(ع) است. او که در غیبت به‌سر می‌برد، روزی ظهور کرده و صلح و عدالت را در سراسر جهان می‌گُستراند.[۱۶] معصومان همواره بر انتظار فرج و ظهور مهدی موعود(ع) سفارش نموده‌اند؛ امام باقر(ع) انتظار فرج را از امور اساسی دین و در ردیف شهادت بر توحید و نبوت معرف می‌کند.[۱۷]
آیت الله جوادی آملی اسلام پژوه و محقق:
انتظار فرج از بهترین عبادات است، زیرا معنای انتظار آن است که انسان بتواند در صحابت خلیفه خدا کار جهانی انجام بدهد چرا که هر عبادتی به اندازه نفوذش اثر دارد. یک وقت است انسان خدمتگزار حکومت علوی است، ( گرچه وجود مبارک حضرت امیر(صلوات الله و سلامه علیه) طبق نقل مرحوم کلینی، بزرگ ترین آیه خداوند است) اما چون قلمرو خلافت و وصایت و مدیریت آن حضرت محدود بود خدمتگزاران در آن حکومت هم ثواب محدودی دارند؛ اما کسی که منتظر ظهور وجود مبارک خاتم ائمه(علیهم السلام) است (که خلیفة الله است و کار جهانی انجام می‌دهد)، چون خدمتگزار یک حکومت جهانی نه محلی و نه منطقه‌ای بلکه بین‌المللی و بعد هم به قیامت ختم می‌شود اجر وپاداشش برترین پاداش است. *
دیدگاه اهل سنت
انتظارِ مهدی(ع) اختصاص به شیعه ندارد. در کتب روایی اهل سنت احادیثی نقل شده است که پیامبر اکرم(ص) وعده به آمدن مردی از اهل بیت، از فرزندان حضرت زهرا(س) داده است، که جهان را از عدل و داد پُر خواهد کرد.[۱۸] ابن‌ماجه به نقل از پیامبر می‌نویسد: مهدی از ماست و خداوند در یک شب امرش را مُهیّا خواهد کرد.[۱۹] ترمذی و سیوطی نیز در کتابهای خود حدیثی آورده‌اند که رسول خدا(ص) بهترین عبادتها را انتظار فرج دانسته است.[۲۰]
اهل سنّت گرچه اصل انتظار ظهور مهدی(ع) را قبول دارند، ولی معتقدند که او هنوز متولد نشده است.[۲۱]
دیدگاه غیر مسلمانان
ایمان به ظهور مُنجی بشریت و انتظار آمدن او و برپاییِ عدالت، مختص دین اسلام نیست، بلکه در بسیاری از ملت‌ها و پیروان ادیان دیگر به چشم می‌خورد.[۲۲] در بین ادیان مختلف، کسانی به عنوان منجی شناخته می‌شوند؛ از جمله: در یهود: ماشیح (واژه عبری مسیح)[۲۳] که مصداق آن را عُزَیر یا منحاس بن عازر بن هارون و یا داوود دانسته‌اند،[۲۴] در مسیحیت: عیسی(ع)،[۲۵] در زردشت: سوشیانت،[۲۶] در بین هندوها: ویشنو[۲۷] و بین بودائیان: میتریه.[۲۸]
گفته می‌شود، اعتقاد مارکسیست‌ها نسبت به انتظار، مانند انتظاری است که مسیحیان به آن معتقدند.[۲۹]
انواع انتظار
از انتظار فرج، دو گونه تفسیر ارائه شده‌است:[۳۰]
- اینکه انسانِ منتظر، هیچ مسؤولیتی جز امیدِ برپایی عدالت بر عهده ندارد و هر چه ظلم در جامعه رواج یابد، به صلح و عدالتِ مهدوی نزدیک‌تر می‌شویم.[۳۱] طبق این نوع نگرش هر انقلاب و مبارزه‌ای علیه ظلم، پیش از ظهور محکوم است، بلکه بهترین کمک در فراهم شدن شرایط ظهور، ترویج و اشاعهٔ فساد است.[۳۲] مرتضی مطهری این تفسیر از انتظار را با موازین و آموزه‌های اسلام و قرآن سازگار نمی‌داند.[۳۳]
- انتظاری که سازنده، تعهّدآور و تحرّکبخش است.[۳۴] به گفته محمدرضا مظفر از عالمان شیعه، معنای انتظار این نیست که مسلمانان در وظایف دینی خود از قبیل یاری حقّ، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر، فروگذاری کنند، به امیدی که مُنجی بیاید و کارها را درست کند، بلکه هر مسلمانی باید خود را به انجام دستورهای اسلام مکلّف بداند.[۳۵] مطهری نیز معتقد است در روایات ظهور، سخن از گروهی است که به محض ظهور حضرت مهدی(عج)، به ایشان می پیوندد. بدیهی است که این گروه، یک دفعه ایجاد نمی‌شود، بلکه با وجود رواج ظلم و فساد در جامعه، زمینههایی وجود داشته که چنین گروهی پرورش یافته است.[۳۶]
وظایف منتظران
برخی محققان، با استناد به حدیث «أفضَل الأعمال إنتظارُ الفَرج»،[۳۷] انتظار فرج را از سنخ عمل شمرده و وظایفی را بر عهدهٔ شخص منتظر دانسته‌اند.[۳۸] موسوی اصفهانی مؤلف کتاب مکیال المکارم، بر اساس ادلهٔ عقلی و نقلی، هشتاد وظیفه در این‌باره برمی‌شمرد؛[۳۹] برخی از مهمترین وظایف منتظران عبارت‌اند از:
- معرفت و شناختِ امام عصر(عج) و صفاتش؛ زیرا امامی که اطاعت از او واجب است، نباید با مدعیانِ دروغینِ مهدویت اشتباه شود.[۴۰] چنانچه در این موضوع، به احادیث معصومان نیز استناد شده است.[۴۱] [یادداشت ۱]
- پرهیز از گناه و داشتن اخلاق نیکو؛ که مورد سفارش امام صادق(ع)[۴۲] به منتظران ظهور است.[۴۳]
- توسل،[۴۴] تجدید بیعت و پیوند قلبی با امام؛ ازاین‌رو بر تکرار همه روزهٔ دعای عهد تأکید شده است.[۴۵]
- ارتباط و مراجعه به فُقها و مراجع تقلید، جهت کسب احکام و معارف دین؛ که مورد سفارش امامان است.[۴۶]
- صبر بر سختی‌ها و آزار منکران مهدویت؛ که بسان جهاد در رکاب پیامبر دانسته شده است.[۴۷]
- صدقه[۴۸] و دعا برای سلامتی[۴۹] و تعجیل در فرج[۵۰] آن حضرت؛ به‌گونه‌ای که ائمه(ع) تعلیم داده‌اند.[۵۱]
- نقش اصلاح‌گریِ جامعه در قالب امر به معروف و نهی از منکر؛[۵۲] که در برخی روایات به آن اشاره شده است.[۵۳]
- بزرگداشت یاد و نام حضرت مهدی(عج)، که از جمله مصادیق آن؛ سلام دادن به حضرت در آغاز هر روز و تعقیب هر نماز،[۵۴] نکوداشت روزهای منسوب به حضرت و برپاخاستن به هنگام شنیدن نام آن حضرت است.[۵۵]
تک‌نگاری
برخی آثار مکتوب دربارهٔ انتظار فرج عبارت‌اند از:
- انتظار پويا؛ این اثر ترجمه کتاب «الإنتظار المُوَجَّه»، نوشته محمدمهدی آصفی از عالمان شیعه است که به تبیین مفهوم صحیح انتظار می‌پردازد.[۵۸]
- انتظار، بايدها و نبايدها؛ نوشته ابراهيم شفيعى سروستانى. هدف از نگارش این اثر، پاسخگویی به پرسش‌ها و ابهام‌ها در زمینه فرهنگ انتظار بیان شده است.[۵۹]
- استراتژى انتظار؛ در سه جلد، اثر اسماعيل شفيعى سروستانى. به گفته نویسنده، این اثر سعی در بیان اهمیت موضوع انتظار در هدایت عمومی جامعه دارد.[۶۰]
پانویس
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۷۷ و ۶۴۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۸۳؛ شیخ صدوق، الخصال، ج۲، ص۱۱۶.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج ۱، ص۲۹۱؛ الترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۵۶۵، ح۳۵۷۱.
- ↑ نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۷ق، ص۲۰۰.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۵۷، ح۵۴.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۱۹، ح۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۳۶، ح۷.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۳۸.
- ↑ شفیعی سروستانی، انتظار، بایدها و نبایدها، ص۲۱.
- ↑ https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3644
- ↑ عمید، فرهنگ عمید، ذیل واژه انتظار.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص ۳۴۱.
- ↑ مسائلی، «سازه مفهومی انتظار در اندیشه مهدویت»، ص۲۴؛ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۳ش، ص۷۶.
- ↑ رضوانی، موعود شناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۸ش، ص۸۵.
- ↑ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۳ش، ص۸۳-۸۵.
- ↑ خزاز رازی، کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۴۷ و ۶۶ و ۹۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۲.
- ↑ ابی داوود، سنن ابی داوود، (کتاب المهدی) ج۴ ، ص۱۰، ح ۴۲۸۴.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، دار إحیاء الکتب العربیة، ج۲، ص۱۳۶۷، ح۴۰۸۵.
- ↑ الترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۵۶۵، ح۳۵۷۱؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۵۰.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۱، ص۹۰.
- ↑ شاکری زواردهی، منجی در ادیان، ۱۳۸۷ش، ص۷.
- ↑ شاکری زواردهی، منجی در ادیان، ۱۳۸۷ش، ص۳۶.
- ↑ کتاب مزامیر، مزمور ۱۸، بندهای ۴۹ و ۵۰.
- ↑ شاکری زواردهی، منجی در ادیان، ۱۳۸۷ش، ص۶۹.
- ↑ مینوی خرد، ترجمه تفضلی، ۱۳۸۰ش، پرسش ۱، بند ۹۵.
- ↑ شاکری زواردهی، منجی در ادیان، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۵.
- ↑ شاکری زواردهی، منجی در ادیان، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۶.
- ↑ آصفی، محمد مهدی، انتظار پویا، ۱۳۸۴ش، ص۱۷.
- ↑ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۳ش، ص۸۸.
- ↑ کوثری، ابراهیم، «انتظار و وظایف منتظران»، ص۷.
- ↑ کوثری، ابراهیم، «انتظار و وظایف منتظران»، ص۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۹۰ش، ص۴۰۶.
- ↑ مظفر، عقاید الامامیة، ص۱۱۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۹۰ش، ص۴۳۹.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۷۷ و ۶۴۴.
- ↑ «انتظار أفضَلُ الأعمال است نه أفضَلُ الحالات»، خبرگزاری شبستان.
- ↑ موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ الهی نژاد، «وظایف منتظران در عصر غیبت»، ص۶۵.
- ↑ نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۷ق، ص۲۰۰، ح۱۶.
- ↑ شفیعی سروستانی، انتظار، بایدها و نبایدها، ص۳۱ـ۳۵.
- ↑ علی نوری، شناخت حضرت مهدی (عج)، ۱۳۸۵ش، ص۱۳۶
- ↑ ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۶۶۶-۶۶۳؛ شفیعی سروستانی، انتظار، بایدها و نبایدها، ص۳۶ـ۴۰.
- ↑ امام عسکری، التفسیر، ۱۴۰۹ق، ص۳۰۰؛ شفیعی سروستانی، انتظار، بایدها و نبایدها، ص۴۵.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۱۷؛ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۳ش، ص۴۲۱.
- ↑ موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۳؛ صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ۱۴۲۲ق، ص۵۰۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۶.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۸۵.
- ↑ صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ۱۴۲۲ق، ص۴۹۷.
- ↑ آصفی، محمد مهدی، انتظار پویا، ۱۳۸۴ش، ص۵۹.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۲۰؛ مؤسسه فرهنگی انتظار نور، گفتمان مهدویت، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۹۲.
- ↑ شفیعی سروستانی، انتظار، بایدها و نبایدها، ص۵۰.
- ↑ صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ۱۴۲۲ق، ص۵۰۶.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۲۰.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۲۰.
- ↑ «انتظار پویا»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ شفیعی سروستانی، انتظار، بایدها و نبایدها، ص۴.
- ↑ شفیعی سروستانی استراتژى انتظار، اثر اسماعيل شفيعى سروستانى، ص۶.
یادداشت
- ↑ به عنوان نمونه سخن امام سجاد(ع) درباره منتظران:لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَعْطَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ وَ الْأَفْهَامِ وَ الْمَعْرِفَةِ مَا صَارَتْ بِهِ الْغَيْبَةُ عِنْدَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْمُشَاهَدَةِ. صدوق، کمال الدین و تمام النعمه،۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۲۰.
منابع
- آصفی، محمد مهدی، انتظار پویا، ترجمه: متقی، تقی، تهران، بنیاد فرهنگی مهدی موعود(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- ابن‌ماجة القزوینی، أبو عبدالله محمد، سنن ابن‌ماجه، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقی، دار إحیاء الکتب العربیة، بی‌تا.
- ابن‌مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۹ق.
- ابن‌منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بيروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- الهی نژاد، حسین، «وظایف منتظران در عصر غیبت»، در مجله مبلغان، شماره۳۴، آبان ۱۳۸۱ش.
- امام عسکری، ابومحمد حسن بن علی، التفسیر المنسوب الی الامام العسکری، مدرسه امام مهدی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- «انتظار أفضَلُ الأعمال است نه أفضَلُ الحالات»، خبرگزاری شبستان، تاریخ نشر: ۶ شهریور ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۱ش.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق و مصحح: محدث، جلال الدین، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
- الترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق و تعلیق: شاکر، أحمد محمد، مصر، مطبعة مصطفی البابی الحلبی، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
- السجستانی، أبو داوود، سنن أبی داوود، تحقیق محمد محیی الدین عبد الحمید، بیروت، المکتبة العصریة، بی‌تا.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الاثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی عشر، محقق و مصحح: حسینی کوه‌کمری، عبد اللطیف، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
- رضوانی، علی‌اصغر، موعود شناسی و پاسخ به شبهات، قم انتشارات جمکران، ۱۳۸۸ش.
- سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، قم، بنیاد فرهنگی مهدی موعود(ع)، ۱۳۸۳ش.
- سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- شاکری زواردهی، روح الله، منجی در ادیان، قم، بنیاد فرهنگی مهدی موعود(عج)، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- شفیعی سروستانی، ابراهیم، انتظار، بایدها و نبایدها، تهران، موعود عصر،چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.
- شفيعى سروستانى، اسماعيل، استراتژى انتظار، تهران، موعود عصر، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش.
- شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- صافی، لطف الله، منتخب الأثر فی الإمام الثانی عشر(ع)، قم، مکتب آیة الله لطف الله الصافی الکلپایکانی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران* انتشارات امیر کبیر، چاپ ششم، ۱۳۷۵ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- کوثری، ابراهیم، «انتظار و وظایف منتظران»، در نشریه سفیر نور، شماره۲۱، بهار ۱۳۹۱ش.
- مؤسسه فرهنگی انتظار نور، گفتمان مهدویت سخنرانی و مقاله‌های گفتمان نهم، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج) ، حدیث و تاریخ ، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، چاپ دوم، ۱۳۹۳ش.
- مسائلی، احمد و فرقانی تهرانی، ناهید، «سازه مفهومی انتظار در اندیشه مهدویت»، در فصلنامه علمی- پژوهشی انتظار موعود، سال نوزدهم، ش۶۵، تابستان۱۳۹۸ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مظفر، محمدرضا، عقاید الامامیه، ترجمه: مسجدجامعی علیرضا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- موسوی اصفهانی، محمدتقی، مکیال المکارم، قم، مؤسسة الإمام المهدی، ۱۴۲۸ق.
- مینوی خرد، ترجمهٔ احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار. چاپ سوم، توس، ۱۳۸۰ش.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تهران، نشر صدوق، چاپ اول، ۱۳۹۷ق.
- بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در روز نیمه‌ی شعبان
پیوند به بیرون
- «تأملی جامع از مفهوم انتظار فرج و جایگاه آن در اندیشه اسلامی»
- «انتظار در اندیشه امام خمینی»
- «مهدویت و انتظار در اندیشه استاد مطهری»