محمدباقر قائنی بیرجندی

محمدباقر قائنی مجتهد بیرجَندی (۱۲۷۶-۱۳۵۲ق)، معروف به محمدباقر آیتی و محدث بیرجندی، فقیه، رجالی و متکلم شیعه در قرن ۱۴ قمری است. بیرجندی مدتی در زادگاهش به امامت جمعه و جماعت می‌پرداخت و منصب قضاوت را نیز بر عهده داشت. نزدیک به ۷۰ اثر به او نسبت داده‌اند که کبریت احمر از مشهورترین آن‌هاست.

محمدباقر قائنی بیرجندی

اطلاعات فردی
نام کامل	مُحمّدباقر بن محمدحسن قائنی بیرجَندی
لقب	محدث بیرجندی • مجتهد بیرجندی
تاریخ تولد	۱۲۷۶ق
تاریخ وفات	۱۳۵۲ق
اطلاعات علمی
استادان	آخوند خراسانی • میرزای شیرازی • میرزا حسین نوری • فاضل ایروانی • شیخ فضل الله نوری
شاگردان	سید شهاب الدین مرعشی نجفی
محل تحصیل	مشهد • نجف • سامرا
تألیفات	آیات الاحکام • کبریت احمر • أجوبة المسائل الواردة من ماوراء النهر
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
اجتماعی	قضاوت و امامت نماز جمعه و جماعت در بیرجند

زندگی‌نامه

محمدباقر قائنی در ربیع الاول ۱۲۷۶ق در روستای گازار از روستاهای بیرجند متولد شد. پدرش محمدحسن قائنی از بزرگان بیرجند و مادرش دختر ملا محمدحسین بن ولی الله عسکری قائنی است. جدش ملا علی محمدشریف فاطمی مشهور به اشرف الشرفاء متوفای ۱۲۴۹ق و جد اعلای او ملا محمدباقر از معاصرین مجلسی و حر عاملی است. برادرش هم شیخ محمدتقی قائنی است که فاضل، ادیب و شاعر بود و در شعر به شعله تخلص داشت. وی تحصیلاتش را در قائن، مشهد، نجف و سامرا گذراند و پس از پایان تحصیل به بیرجند بازگشت و به تربیت شاگرد و تألیف مشغول شد.

وفات

بیرجندی در شب جمعه ۱۴ ذی‌الحجه سال ۱۳۵۲ق در ۷۶ سالگی درگذشت. پیکر او را در مدرسه علمیه معصومیه بیرجند غسل دادند و در مقبره مخصوص خویش به‌خاک سپردند.

تحصیلات علوم دینی

تحصیلات حوزوی و جایگاه علمی بیرجندی در دو حوزه نشأت می‌گیرد:

حوزه خراسان

محمدباقر، ادبیات و علوم بلاغت را نزد پدرش فرا گرفت و در ۱۲ سالگی به قائن رفت و در مدرسه جعفریه ساکن شد و نزد برادرش ملا محمدعلی و اساتیدی همچون سید ابوطالب قائنی ادبیات و معانی و بیان را تکمیل نمود.

نقل شده روزی خانلرخان اعتصام الملک - که برای تعدیل مالیات قائنات و سیستان از طرف دولت مأمور شده بود - به مدرسه جعفریه رفت و از طلاب مدرسه پرسش‌هایی نمود و جماعت طلاب از پاسخگویی عاجز شدند. در این میان تنها شیخ محمدباقر از عهده جواب برآمد و نظر خانلرخان را به سوی خود جلب کرد و لذا او را به مشهد اعزام نمود.

بیرجندی در ۱۴ سالگی به مدرسه میرزا جعفر رفت و در مدرس ابوالحسن میرزا قاجار بعضی از کتب فقهی و اصولی نظیر معالم، قوانین و شرح لمعه را نزد جماعتی از فضلا مانند میرزا هدایت ­الله مدرس ابهری آموخت. وی همچنین کتاب‌های رسائل و مکاسب را نزد سید عبد­الصمد شوشتری، شیخ محمدتقی بجنوردی، شیخ علی یزدی و سید مرتضی یزدی قائنی خواند.

محدث بیرجندی علوم عقلیه را نزد میرزا علی­رضا مدرس سبزواری گذراند و علوم تجوید و قرائت را در محضر ملاعلی مزینانی فرا گرفت.

استاد وی، میرزا هدایت­ الله ابهری بارها گفته بود:

من درس را تنها برای ایشان می‌گویم، زیرا که شیخ بهایی در عالم رؤیا سفارش او را به من فرموده است و گفت: "او در آینده به مقاماتی عالی خواهد رسید".

حوزه عراق

محمدباقر بیرجندی در ۲۰ سالگی ۱۲۹۶ق به نجف هجرت کرد. و در درس اصول فقه میرزا حبیب الله رشتی و آخوند خراسانی و در درس خارج فقه محمد فاضل ایروانی و میرزا حسین خلیلی تهرانی و در درس درایه و رجال خلیلی تهرانی که در شب‌های ماه رمضان برقرار بود، شرکت می‌کرد. وی در سال ۱۳۰۰ق به سامرا رفت و از دروس میرزای شیرازی و همزمان در علم حدیث و رجال از محضر میرزا حسین نوری صاحب مستدرک الوسائل استفاده کرد.

استادان

محمدباقر بیرجندی از این اساتید هم استفاده کرد:

1. شیخ فضل الله نوری
2. سید صدرالدین اصفهانی
3. سید اسماعیل صدر
4. سید حسن صدر کاظمی
5. ملا علی أصغر بن محمدحسن قائنی بیرجندی
6. ملا لطف الله لاریجانی مازندرانی
7. شیخ جعفر تستری
8. محمد استرآبادی
9. محمدحسن مامقانی
10. سید محمدهاشم خوانساری
11. محمدابراهیم قائنی
12. آقا محمدرضا بن محمدباقر شریف کمیلی
13. محمدحسن بن علی
14. ملا عبدالجواد بن محمدتقی رازی اصفهانی
15. محمدباقر آقا نجفی اصفهانی
16. هادی تهرانی.

شاگردان

محمدباقر بیرجندی در دوران حیات خویش شاگردانی را تربیت کرد که برخی از آنان عبارتند از:

1. آقا محمدرضا شریف کمیلی
2. آقا جلال الدین محمد بن أبی تراب شیرازی
3. سید علی مدد موسوی قائنی
4. میرزا ابوالحسن مشکینی
5. سید علی نقی نقوی لکهنوی
6. سید شهاب الدین مرعشی نجفی
7. سید ابوالقاسم فقیه شیرازی ارسنجانی
8. آقا علاءالدین کرمانشاهی آل وحید بهبهانی
9. شیخ محمدحسین شیرازی اصطهباناتی از فرزندان صاحب الحدائق
10. ملا علی خیابانی صاحب کتاب علماء معاصرین
11. شیخ محمدحسین ضیائی بیرجندی، فرزند محدث بیرجندی
12. شیخ محمدعلی اردوبادی
13. سید حسن آل طه یزدی.

مرجعیت علمی

شیخ محمدباقر در ۳۰ سالگی عازم حج شد و در بازگشت، به زادگاه خویش رفت. او در بیرجند پس از ازدواج، به تألیف، تدریس علوم دینی و تربیت شاگردان، فتوا و پاسخگویی به پرسش‌های مردم و اقامه نماز جمعه و جماعت پرداخت. او همچنین عهده‌دار قضاوت بین مردم شد و به عنوان حاکم شرع به اجرای احکام دین مشغول گردید.

در روزهای نخست ورود بیرجندی به زادگاهش، در مجلس امیر عَلَم (حاکم بیرجند) بین او و ملا ابراهیم حنفی - که از بزرگان اهل سنت بود و بر کلام و جدل تسلط داشت - در مسأله امامت و موضوعاتی دیگر، بحثی در گرفت و به پیروزی وی بر ملا ابراهیم انجامید. این واقعه، سبب شهرت وی نزد اهل علم و مردم شد. همه مردم منطقه قائن و بیرجند و مناطق مرزی افغانستان - از سنی (حنفی) و شیعه - در مسائل مذهبی، به او مراجعه می‌کردند و او بر حسب هر یک از مذاهب فتوا صادر می‌کرد و در خطابات رسمی از سوی علمای هرات و دولت افغانستان، از او به «مُفتی الفریقین» (فتوا دهنده شیعه و سنی) تعبیر می‌شد.

کتاب کبریت احمر

آثار و تألیفات

مقالهٔ اصلی: فهرست آثار محدث بیرجندی

محدث بیرجندی نزدیک به ۷۰ اثر در موضوعات مختلف تألیف کرده است. الکبریت الأحمر فی شرائط المنبر، که در ایران و هند بارها چاپ و به زبان اردو هم ترجمه شده، یکی از آثار اوست.