مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | مقدس اردبیلی (متوفای ۷۲۶ ق) |
| موضوع | فقه |
| سبک | استدلالی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ١۴جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | موسسـة النشر الاسلامی |
| نوع رسانه | کتاب |
مَجْمَعُ الفائدَة وَ البُرهان فی شَرحِ إرشادِ الأذهان کتابی فقهی به زبان عربی نوشته احمد بن محمد اردبیلی معروف به مقدس اردبیلی (درگذشت ۹۹۳ق) است. این اثر در شرح کتاب إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان تألیف علامه حلی نگاشته شده است. کتاب مجمع الفائده، یک موسوعه استدلالی فقه است و در فقه، دارای اهمیت و جایگاه است. ادبیات کتاب گاه پیچیده و فروعات مسائل را به خوبی تشریح کرده است. مولف، نگاهی جدید و مکتبی خاص دارد که پیش از آن سابقه نداشته و بسیاری از نظراتش با مشهور فقهاء متفاوت است. آنچه اکنون از این کتاب در دسترس است، کامل نبوده و برخی از مباحث فقهی را در بر ندارد.
مولف
احمد اردبیلی معاصر شیخ بهایی و شاه عباس اول،[۱] علوم نقلی و فقه را در حوزه علمیه نجف فرا گرفت[۲] و به تدریس پرداخت.[۳] وی در دوران ریاست خود بر حوزه علمیه نجف آن را رونقی تازه بخشید[۴] و به محقق اردبیلی معروف شد.[۵] وی پس از عصر شیخ طوسی دایره عمل به خبر واحد را گسترش داد و به خبر غیر امامی ثقه توجه داشت.[۶] اردبیلی از سید علی صائغ اجازه اجتهاد دریافت کرد[۷] و در سال‌های ۹۸۴-۹۹۳ق مرجع تقلید بود.[۸] آیت‌الله شبیری زنجانی، فقیه و رجال‌شناس معتقد است محقق اردبیلی در دانش فقه صاحب مکتب است و بین قبل از او و بعد از او تفاوت بسیاری در کیفیت استدلال و استنباط فقهی هست.[۹]محقق اردبیلی در صفر ۹۹۳ق[۱۰]دار فانی را وداع گفت.
جایگاه کتاب
مجمع الفائده، موسوعه استدلالی فقه است که در مکتب فقهی، جایگاهی در صدر دارد.[۱۱] به اعتقاد سبحانی، از مراجع تقلید شیعه مجمع الفائده کتابی است جلیل و عمیق و با نگاه جدیدی به فقه، حاوی آرا و افکاری است که پیش از آن سابقه نداشته است[۱۲] و همه عالمان بعدی به دقت و برتری آن اذعان دارند.[۱۳] مولف کتاب در فقه روشی کاملا مستقلّ و مخصوص به خود داشت و مکتبی خاصّ به وجود آورد.[۱۴]
تألیف و چاپ
اردبیلی انگیزه نگارش کتاب را درخواست فرزندش عنوان کرده است.[۱۵] وی نگارش این کتاب را در رمضان ۹۷۷ق شروع[۱۶] و در دوم صفر ۹۸۵قمری در نجف اشرف به پایان رسانده است.[۱۷] مولف تمام ابواب فقه کتاب ارشاد الاذهان به جز باب نکاح و طلاق و نیز باب عتق تا مواریث و نیز مباحث عطایا و وصایا را شرح کرده است.[۱۸]
برخی با توجه به مطالب مؤلف در شرح آیات الاحکام گفته‌اند او تمام ابواب را شرح کرده بود، لیکن در اثر زمان از بین رفته است.[۱۹] نیز گفته شده است باب نکاح و طلاق آن بسیار بدخط بوده است و کسی آن را استنساخ نکرده، تا از بین رفته است. لذا اردبیلی از شاگردش سید محمد عاملی(درگذشت۱۰۰۹ق)، صاحب کتاب المدارک خواسته آن را تکمیل نماید. عاملی به خاطر حفظ حرمت استادش نپذیرفت[۲۰] لیکن ابواب نکاح تا آخر کتاب مختصر النافع محقق حلی را شرح کرد.[۲۱]
نسخه در دسترس کتاب این مباحث را دارد: طهارت، صلاة، زکاة، خمس، صوم، اعتکاف، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، متاجر، شفعة، دیون، رهن، حجر، ضمان، حوالة، کفالة، صلح، اقرار، اجاره مزارعه، مساقاة، جعالة، سبق و رمایة، شرکة، مضاربة، ودیعة، لقطه، غصب، صید و ذبائح، اطعمه و اشربه، میراث، قضاء، شهادات، حدود، جنایات و دیات.[۲۲]
این کتاب در سال ۱۲۷۲ق در ایران چاپ سنگی شده است.[۲۳] نسخه در دسترس کتاب در ۱۴ جلد توسط موسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با تصحیح و تعلیق مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی اصفهانی چاپ شده است.
ویژگی‌ها
- اردبیلی ابتدا متن ارشاد الاذهان را در چند سطر توضیح می‌دهد سپس انتقاد یا اعتراض خود را بیان کرده پس از آن فروع و فرض‌های دیگر مسئله را نوشته است. وی نظرات دیگر دانشمندان را نیز با دقت و احتیاط آورده و سپس نقد می‌کند.[۲۴]
- او فروعات و همه دلیل‌های یک مسئله مثل کتاب، سنت و اجماع را بیان می‌کند. چنان که موقع بررسی روایات، علاوه بر استفاده مورد نظرش در محل بحث، دیگر نکات فقهی، احکام شرعی و مطالب گوناگون آن را نیز یادآور می‌شود. مانند بیست نکته‌ای که از حدیث عمر بن حنظله درباره قضاء نماز آورده است.[۲۵]
- مولف از دیگر کتاب‌های علامه حلی استفاده زیادی کرده است.[۲۶]
- ادبیات کتاب گاه بسیار پیچیده است چنان که در موردی مبتدا را آورده است و خبر آن در اواسط صفحه بعدی آمده است.[۲۷]
برخی نظرات خاص مولف
نظرات فقهی
- ناتمام بودن دلایل نجاست شراب؛[۲۸]
- اعتقاد به تساهل و عدم سخت گیری در مورد جهت قبله؛[۲۹]
- عدم نیاز به داشتن دلیل در اصول دین و کافی بودن صرف اعتقاد.[۳۰]
- صحت نماز میت قبل از غسل و کفن آن؛[۳۱]
- گناه کبیره بودن تاخیر در پرداخت دین و بدهی؛[۳۲]
- حرام نبودن به همراه داشتن سلاح در حال احرام؛[۳۳]
- عدم وجوب وضو داشتن برای لمس عبارات قرآن کریم؛[۳۴]
- گفتن آمین بعد از سوره حمد در نماز ، حرام نیست.[۳۵]
- پشت به قبله یا رو به قبله بودن در حال قضای حاجت حرام نیست.[۳۶]
- مولف به عقل استشهاد فراوانی می‌کند. به اصل زیاد تمسک کرده آن را در کنار روایات قرار می‌دهد. از اجماع بسیار بهره می‌برد و اجماع منقول را حجت دانسته هم‌پای خبر واحد می‌داند[۳۷] و در عین حال بر بسیاری از اجماعات و سندهای روایات انتقاد وارد کرده است.[۳۸]
نظرات اصولی
- او حقیقت شرعیه را نمی‌پذیرد بر خلاف حقیقت متشرعه؛[۳۹]
- معنای عرفی واژه‌ها بر معنای لغوی آنها مقدم می‌شمارد؛[۴۰]
- از منظر او امر بر وجوب دلالت دارد[۴۱] اما بر فوریت[۴۲] و تکرار[۴۳] دلالتی ندارد؛
- علم اجمالی را حجت می‌داند؛[۴۴]
- تاکید بر از اصل تساهل و سهل بودن شریعت؛[۴۵] چنان که با استناد بدان معتقد است با یک اقرار مجرم نمی‌توان بر او تعزیر جاری کرد.[۴۶]
- به اعتقاد مولف امر به یک چیز مستلزم نهی از ضد خاص آن است.[۴۷]
- به نظر وی نهی از چیزی دلالت بر حرام بودن آن نمی‌کند.[۴۸]
شهرت نزد محقق اردبیلی
او برای شهرت حجیتی قائل نیست.[۴۹] لذا بسیاری از نتایج فقهی وی با مشهورات فقهی مخالف بود.[۵۰] با این حال در مواردی به توانایی شهرت در جبران ضعف سند، به شرط عدم وجود خلاف، معتقد است.[۵۱]
روایات نزد اردبیلی
اردبیلی معتقد است ضعف سند روایت با موافقت آن با عقل؛[۵۲] و نیز با شهرت و عمل فقهاء جبران می‌شود.[۵۳] وی می‌گوید عمومیت مفاهیم قرآن کریم را می‌توان با روایات حتی خبر واحد تخصیص زد. چنان که در بحث زکات فطره چنین کرده است.[۵۴]
اردبیلی به اسانید روایات اهمیت زیادی قائل است:[۵۵]با این حال گاه روایت مرسل مانند روایت مرسل اسحاق را به خاطر این که تاییدی بر سخن خود اوست، می‌پذیرد. وی گاهی نیز برای تایید نه اثبات سخن خود روایات غیر صحیح آورده است.[۵۶]
کتاب‌های مرتبط
- حاشیة مجمع الفائده و البرهان تألیف علامه وحید بهبهانی؛[۵۷]
- البحوث الرجالیة فی مجمع الفائده و البرهان تألیف ماجد الغرباوی؛
- حاشیة سید امیر رفیع الدین محمد بن حیدر طباطبائی نائینی(درگذشت۱۰۸۲ق)؛[۵۸]
پانویس
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۳، ص۶۰.
- ↑ جمعی از مولفان، گلشن ابرار، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۹.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۹۰.
- ↑ جمعی از مولفان، گلشن ابرار، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۳۶۷.
- ↑ ربانی، فقه و فقهای امامیه، ۱۳۸۶ش، ص۳۹.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۱۰، ص۵۷.
- ↑ جناتی، «مقدس اجتماعی در عرصه اجتهاد»، ص۲۵.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۹۹ش، ج۴، ص۳۸۰
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۸۰.
- ↑ جعفری، هدایة الطالب إلی مصادر کتاب المکاسب، ۱۴۲۸ق، ص۲۰۲.
- ↑ سبحانی، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، ۱۴۱۹ق، ص۴۰۰
- ↑ سبحانی، تاریخ الفقه الإسلامی و أدواره؛ ص۳۶۵.
- ↑ مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ۱۴۱۰ق، ص۵۶
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۱، ص۶۴.
- ↑ مختاری، نگاهی به مجمع الفائده و تصحیح آن، ص۴۴
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۱۴، ص۴۷۴.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۸۲.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۸۲.
- ↑ حلی، إرشاد الأذهان، ج۱، ص۱۹۲.(مقدمه مصحح)
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۳۶.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۱، ص۴۰ (مقدمه مصحح).
- ↑ مختاری، نیم‌نگاهی به مجمع الفائده و تصحیح آن، ص۴۴
- ↑ استرآبادی، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ص۱۶۹.
- ↑ استرآبادی، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ص۱۷۰.
- ↑ استرآبادی، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ص۱۷۱.
- ↑ استرآبادی، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ص۱۷۲.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۱، ص۳۰۸.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۲، ص۷۴.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۳، ص۱۸۹.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۲، ص۴۴۹.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۹، ص۱۴.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۶، ص۳۵۳
- ↑ استرآبادی، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ص۱۷۰.
- ↑ استرآبادی، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ص۱۷۰.
- ↑ استرآبادی، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ص۱۷۰.
- ↑ استرآبادی، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ص۱۷۰.
- ↑ سبحانی، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، ۱۴۱۹ق، ص۴۰۰
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۲، ص۵ و ۳۷۹.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۸، ص۴۲۹.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۱۰، ص۱۷۳.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۱۳، ص۲۸۰.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۲، ص۴۵۵.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۳، ص۱۸۸.
- ↑ استرآبادی، محمد فاضل، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ۱۳۸۹ش، ص۱۸.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۱۳، ص۱۸۱.
- ↑ استرآبادی، محمد فاضل، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ص۱۷۱.
- ↑ استرآبادی، محمد فاضل، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ص۱۷۱.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۱۱، ص۹۶ و ج۲، ص۲۲۶ و ج۱، ص۸۹ و ج۲، ص۲۲۶ و ج۴، ص۶۵.
- ↑ جمعی از مولفان، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسی)؛ ج۴۹، ص۱۵۰
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۱، ص۱۷۶.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۱۲، ص۱۸.
- ↑ اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، موسسه النشر الاسلامی، ج۲، ص۴۰۹.
- ↑ استرآبادی، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ۱۳۸۹ش، ص۱۶۹.
- ↑ جمعی از مولفان، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسی)، ج۴۹، ص۱۵۲.
- ↑ استرآبادی، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، ص۱۷۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۰۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۰۹.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت، دراالاضواء، چ۳، ۱۴۰۳ق.
- اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، تصحیح مجتبی عراقی، قم، موسسه النشر الاسلامی، بی‌تا.
- استرآبادی، محمد فاضل، شیوه تألیف و سبک فقهی کتاب مجمع الفائدة والبرهان، در مجله فقه اهل بیت فارسی، ش۶-۵، ۱۳۸۹ش.
- افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلا، ترجمه: محمدباقر ساعدی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
- امین، سید محسن، أعیان الشیعة، بیروت،دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- جعفری، عبدالسلام کاظم، هدایة الطالب إلی مصادر کتاب المکاسب، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چ۱، ۱۴۲۸ق.
- جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، نشر معروف، قم، ۱۳۷۹ش.
- جناتی، محمدابراهیم، مقدس اردبیلی در عرصه اجتهاد، در مجله کیهان اندیشه، مرداد و شهریور ۱۳۷۵، شماره ۶۷.
- جمعی از پژوهشگران زیر نظر شاهرودی، سید محمود هاشمی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، چ اول، ۱۴۲۶ق.
- جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسی)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، چ اول، بی‌تا.
- جمعی از بزرگان، تأریخ الفقه و تطوراته (المنتخب)، بی‌تا، بی‌جا.
- حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ اول، ۱۴۱۰ق.
- سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
- سبحانی تبریزی، جعفر، تأریخ الفقه الإسلامی و أدواره، بی‌تا.
- سبحانی تبریزی، جعفر، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۱۹ق.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، جلد چهارم، مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، قم، ۱۳۹۹ش.
- شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، کتابفروشی اسلامی، ۱۳۵۲ش.
- رحمانی، رضا، کاربرد اصول در مجمع الفائده، در دوماهنامه آینه پژوهش ش۳۹.
- ربانی، محمد حسن، فقه و فقهای امامیه در گذر زمان، تهران، چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۸۶ش.
- کنتوری، اعجازحسین بن محمدقلی، کشف الحجب و الأستار عن أسماء الکتب و الأسفار، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
- مدرس تبریزی، میرزا محمدعلی، ریحانة الادب، بی‌جا، انتشارات خیام، ۱۳۶۹ش.
- مدرسی طباطبایی، سید حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، مترجم: محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چ اول، ۱۴۱۰ق.
- مختاری، رضا، نیم نگاهی به مجمع الفائده و تصحیح آن، در دوماهنامه آینه پژوهش، ش۱۳، ۱۳۷۵ش.
پیوند به بیرون